Қазақстан Республикасындағы фискалдық саясатты жетілдіру жолдары

                                       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                      Мазмұны 
 
Кіріспе...................................................................................................................3 
1. Фискалдық саясаттың әлеуметтік– экономикалық мәні 
1.1 Фискалдық саясаттың түсінігі мен мәні......................................................5 
1.2 Фискалдық саясаттың халықаралық тәжірибесі.........................................8

 
2. Қазақстан Республикасындағы фискалдық саясаттың  негізгі бағыттары  
2.1 Қазақстан Республикасының фискалдық саясатының ерекшеліктері......................................................................................................13 
2.2 Мемлекеттік бюджеттің толықтырылуындағы фискалдық саясаттың ролі.......................................................................................................................17

 
3. Қазақстан Республикасындағы фискалдық саясатты  жетілдіру жолдары

3.1 Қазақстандағы  фискалдық  саясатты  жүргізу бағыттары және оның даму болашағы.............................................................................................................23

 
Қорытынды.........................................................................................................29 
Қолданылған әдебиеттер тізімі.........................................................................31

Қосымша

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Қазақстанның даму стратегиясын жүзеге асыруына тиімді ықпал ететін негізгі элементтерінің бірі болып мемлекеттің фискалдық саясаты саналады. Фискалдық саясат мемлекеттің жалпы экономикалық саясатының маңызды құрамдаушысы бола отырып, жоспарланған кезеңде инфляцияның орташа жылдық деңгейi бойынша белгiленген меженi, төлем балансының орнықтылығын, тауарлар мен қызмет көрсетулердiң соңғы тұтынуының өсуiн және капиталдың жинақталуын қолдауға ықпал етуi тиiс.

Курстық жұмыстың өзектілігі-фискалдық саясатқа деген  көзқарастарды жүйелендіру, мемлекет басқаруының барлық деңгейіндегі (макро және микро деңгейде) экономикалық жүйедегі фискалдық саясаттың орнын негіздеу, фискалдық саясаттың мәні туралы кешенді сипаттама қалыптастыру және осы саясатты әлеуметтік саламен байланыстыру факторларын анықтау қажеттілігі.

Курстық жұмыстың мақсаты – фискалдық саясаттың ролі мен мәнін, нарықтық-экономикалық жағдайларын зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу жоспарланған:

- фискалдық саясаттың әлеуметтік - экономикалық мәнін ашу;

- Қазақстан Республикасында фискалдық саясаттың негізгі бағыттарын анықтау;

- фискалдық саясатты жетілдіру  жолдарын көрсету. 

Қазақстанның қаржы  саясатының экономикалық мазмұнын еліміздің дамуының әлеуметтік-экономикалық басымдылығына сәйкес ұдайы өндіріс циклінің нәтижесінде жинақталған қаржы ресурстарын, оларды бөлу мен қолдануына фискалдық саясат толық сипаттама береді.

Фискалдық саясат экономикалық саясаттың негізгі құрамдас бөлігі және мемлекет міндеттемелері мен қызметтерін  жүзеге асыруы үшін қаржы төңірегінде  жүргізетін мақсатты бағытталған шаралар жинағы болғандықтан қаржы жүйесін нығайту, яғни бюджетті қажеттілікке байланысты толықтыру және бюджетке келіп түскен түсімдерді әділетті қайта бөлу - экономикалық өсудің тұрақтылығына қажетті жағдайлар жасау қажет. Нарықтық экономикада бюджеттің кірісі салық жүйесінің құрылымына тікелей байланысты. Жалпы алғанда, салық жүйесі еңбек ақы төлеу, табыс, пайда, капитал және басқа да құндық көрсеткіштердің негізінен тұратындықтан, мемлекеттік бюджетті қалыптастырудағы салықтың рөлін анықтау қажет.

  Қазіргі ғылыми-экономикалық еңбектерде фискалдық саясатты жүзеге асыру механизмін зерттеудің тұжырымдамасы толық өңделмеген.

Әлеуметтік  салаға әсер ететін фискалдық саясаттың  механизмін кешенді қалыптастырудың теориялық және практикалық сұрақтарын жүйелік өңдеу еліміздің экономикасы үшін маңызы зор, себебі ол еліміздің     субъектілерінің      дамуының     әлеуметтік-экономикалык теңсіздігін жоюға, халықтың әл-ауқатын, тұрмыс-деңгейін көтеругс әсер етеді.

Фискалдық саясат құрылымдық және ақша-кредит саясаты шараларымен бірге экономиканы қалпына келтіруге және оның әрі қарай өсуін ынталандыруға жағдай жасауға бағытталады.

Жоғарыда  аталған жағдайға байланысты, Қазақстанда фискалдық саясаттың жүзеге асырылуын  зерттеу толық жетілмегендіктен және оның қазіргі талаптардың баламасына сәйкес келмеуі, осы мәселені ғылыми ізденістіруді талап етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

       1. Фискалдық саясаттың әлеуметтік – экономикалық мәні

 
1.1 Фискалдық саясаттың түсінігі  мен мәні

 

 

Қаржылық реттеудің басты мазмұны фискалдық саясатты – бюджет (мемлекеттің шығыстары) пен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде затталады. Тікелей қаржылық реттеудің үдерісін жүргізе отырып, ұлттық табыстарға кәсіпорындардың, өңірлердің үлесін көбейту немесе азайту арқылы мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады. Бюджеттік қаржыға аса зерек өндірістік емес сфераның жай-күйі де осындай тәртіппен реттеледі.

Фискальдық саясат (бюджет-салық  саясаты) — мемлекеттік бюджет жағдайын, салық салуды және мемлекеттік шығындардың өзгерісін реттеу мақсатында үкімет тарапынан жүргізілетін шаралар. Бұл шаралар жұмыспен толық қамтылуды, төлем балансының тепе-тендігін және экономиканың өсуін қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі. Фискалдық саясаттың бірнеше мақсаттарын ажыратады:

- экономикалық цикл  ауытқуларын  қалыпқа келтіру (түзету);

- тұрақты экономикалық  өсуді қамтамасыз ету;

  - инфляцияның қалыпты жағдайында жұмысбастылықтың жоғары деңгейіне қол жеткізу.

Қаржы саясатының бағыттары  фискалдық және экономикалық саясат болып табылады. Фискалдық саясат ең маңыздысы мемлекеттік бюджет болып табылатын орталықтандырылған мемлекеттік қорларды толықтырумен, экономикалық саясат экономикалық процестерді реттеумен байланысты. Фискалдық саясат салық төлемдерін алу, "қоғамдық тауарларды" өндіру кезінде ресурстарды орналастыру, оларды бөлу, ақша қаражаттарының трансферттік ағындарының қозғалысы жөніндегі бөлу және қайта бөлу әрекеттерін, үкімет пен жергілікті органдардың экономикалық және әлеуметтік сфераларда қаржыны пайдалану жөніндегі басқа іс-қимылдарын қамтиды./3/

Фискалдық саясат  дискрециялық саясат ретіңде, яғни ұлттық өндірістің нақтылы көлемін, жұмыспен қамтылуды (жұмыстылықты) өзгерту, инфляцияны бақылау, экономикалық өсуді тездету мақсатымен мемлекеттің салықтарымен және шығыстарымен саналы айла-шарғы жасау ретінде жүргізіледі. Экономикалық циклдің саясатына қарай ынталандырушы немесе тежеуші фискалдық саясат жүргізілуі мүмкін. Икемсіз (дискрециялық емес) фискалдық саясат экономикалық циклдің түрлі фазаларындағы — өрлеу немесе құлдырау фазаларындағы  ұлттық өнім көлеміне теңбе-тең түрде мемлекет шығындарының және салық алудың түрленуі ұғынылатын автоматты немесе "кіріктірме тұрақтандырғыштың"  іс-әрекетін қажет етеді.5/

Қазіргі экономистердің анықтауы бойынша, фискалдық  саясат қаржылық саясаттың бөлігі болып табылады. Фискалдық саясаттың мазмұны мен мақсаты қоғамның әлеуметтік- экономикалық құрылым мен үкімет басындағы тұрған әлеуметтік топтармен шарттасылған. Экономикалық негізделген фискалдық саясат салықтық жүйе арқылы орталықтанған құралдарды оптимизациялаудың мақсатының ізіне түсуде. Батыс экономистері фискалдық саясатты бөлек бөлмейді және мемлекеттің өзінің қызметтері мен міндеттерін орындауын салықтар арқылы жүзеге асырудың қаржыландыруын түсіндіруімен, мемлекеттік шығындардың жағдайларын зерттеуінсіз салықтардың әсерін қарастырмайды.

Жұмыспен қамтылу, өндіру көлемдерінің және инфляция қарқынының өзгеру деңгейіне бағытталған үкіметтің  арнайы шешімдерінің нәтижесінде мемлекеттік  шығындардың, мемлекеттік бюджеттің, салықтарының және сальдо мөлшерлерінің «мақсатты бағытталған өзгерулері» ретінде анықталатын бұндай саясатты дискрециялы фискалды деп атайды.                                          

Дискрециялық емес фискалды саясат - бұл сондай-ақ жалпы табыстың циклдік ауытқудың нәтижесінде айтылған мөлшерлердің автоматикалық өзгеруі. Мұндай саясат тұрақтандырылған ықпал көрсететін ЖҰӨ өсу (кему) мерзіміндегі мемлекеттік бюджетке таза салықтық түсімдердің автоматикалық көбеюін (азаюды) болжайды./3/

Фискалдық саясат үкімет органдары мен басқарманың ғылыми негізделген және экономикалық мақсатқа сай тактикалық және стратегиялық құқықтық қызметтерінің жиынтығы ретінде анықталады.

Фискалдық саясатты жүргізудегі  бастапқы нұсқама болып тек қана құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету, салық төлеушілерден салықтық төлемдерді төлету емес, сонымен қоса салық салудың ықпалының астында жиналған шаруашылық - экономикалық қатынастарды бүкілжақты бағалауды жүргізу. Сондықтан, фискалдық саясат - бұл бюджет - салықтық заңдардың үйғарымының автоматикалық орындалуы тиіс.

Жоғары дамыған нарықтық қатынастар жағдайында өндірістің құрылымының  өзгеруін, территориалды экономикалық дамуын, халықтың табыстылық деңгейін өзгерту мақсатымен ұлттық табысты  қайта тарату үшін мемлекетпен фискалдық  саясат қолданылады. Фискалдық саясаттың міндеттері келесілерге бағытталады:

- өзінің қызметтері  мен    міндеттерін орындау  үшін мемлекетті қажет қаржы  ресурстармен   қамтамасыз ету;

  - жалпы елдің шаруашылығын реттеу үшін   жағдайларды жасау;

- нарықтық қатынастардың процессінде пайда болған халықтық табыс деңгейіндегі тепетеңсіздікті тегістеу.Халықаралық тәжірибеде фискалдық саясаттың үш тұрпатын бөледі.

Бірінші тұрпат - «алуға болатынның бәрін алу» принципімен  сипатталатын максималды салықтар саясаты. Бірақ салықтардың көбеюі мемлекеттік табыстың өсімі жүктелмесе, бұл жағдайда мемлекетке «салықтық қапқан» дайын тұрады. Ставкалардың шектеулері анықталған және әр берілген жағдайда көптеген факторлардан тәуелді. Шетел ғалымдары бұл шектелген ставканы 50% анықтайды.

      Екінші тұрпат - орынды салықтар саясаты. Ол кәсіпкерліктің дамуын және оны сәтті салықтық климатпен қамтамасыз етеді. Кәсіпкер максималды салық салудың астынан шығарылады, бірақ бұл мемлекеттік түсімдердің қысқару салдарынан әлеуметтік шаралардың шектелуіне әкеледі.

     Үшінші тұрпат - салық салудың тым жоғары деңгейін қарастыратын фискалдық саясат, бірақ әлеуметтік қорлардың мағыналылығында. Салықтық табыстар әр түрлі әлеуметтік қорлардың көбейтілуіне бағытталады.      Фискалдық саясат екі өзара байланысты әдістермен өткізіледі:

1)  салықтық жоспарлау  және болжау;

2)  салықтық есептеме.

       Жоғарыда айтылғандай, фискалдық саясат болашаққа есеп айырысумен өткізілетін, бұл салықтық стратегия, ал ағымды мемлекетте салықтық тактика. Бұдан, экономикалық дамудың тенденциясына жанаса ғылымдардың болжамын есепке ала отырудан объективті шындылығынан, қоғамдағы әлеуметтік жағдайының жайы, мемлекетпен жетілдірілетін салықтық стратегия келесі міндеттерді қудалайды:

- экономикалық   өсуді   қамтамасыз   ету, өндірістің циклдігін әлсіретуін,  дамудағы     сәйкестенбеулерді  жою,  инфляциялық процесстерді жеңу;

  - әлеуметтік - пайданың    өсімін    ынталандыруды    және    халықтың табысының түсуін жаратпау жолдарымен белгілі   әлеуметтік   топтардың ықыласында ұлттық табиғатты қайта бөлу;

- қазыналық - мемлекеттің  табыстарын көбейту;

- халықаралық - басқа елдермен экономикалық байланыстарды күшейту, төлем  балансы  қолайсыз    жағдайларды    жеңу    үшін.  

    Фискалдық саясаттың өткізілу тұсында тактикалық іс - әрекеттердің негізделуі бюджет табыстарының құрылуында үлкен ролін ойнайды. Нақты нүктелі тапсырмалардың орындалуы бойынша салықтардың сәйкес жоспар кезеңі тұтас қатар өзара аралас іс - әрекеттерден құрылады:

-  өткен кезеңде  экономикадағы пайда болған тенденцияны  есепке ала отырып салықтық  шаралар жүйесінің нұсқауларын  іздеу;

-  оптималды салық салудың  нұсқауларын бағалау, олардың  салықтық сынып қаржы - шаруашылық  қызмет тұрпаттарын, салық төлеушілер  сыныбын, бөлек территориялар және басқа факторлар тілігінде олардың ранжированиесі;

- болашақ салықтық тәртіптердің  артық көрінетін варианттарды  негіздеу;

- өткен жылдың бюджеттің  орындалуының экспертизаның жүргізілуінің  нәтижесін есепке ала отырып  салықтық табыстардың жобаларын есептеу;

- бюджеттік сыныпталудың  сәйкес статьялары бойынша үкіметпен  және парламентпен қабылданған  салықтық міндеттемелерді талқылау, сәйкес заңдардың   бюджеттік  табыстарының ақырғы   ұйғару  негізінде нақтылау және қабылдау.

    Мықты экономикада барлық фискалдық саясаттар үйлеседі. Қазақстан үшін фискалдық саясаттың бірінші тұрпаты үшіншімен үйлесуде сипатталады.

Қаржы саясатыньщ негізі болып фискалдық саясат, яғни үкіметтің салық салу жүйесіндегі және мемлекеттік шығындарды реттеуі төңірегінде жүргізетін бюджетті - салық саясаты саналады.

      Фискалдық саясатқа мемлекеттің бюджет қорын бөлу қызметі де жатады, яғни бір жағынан салық салу жүйесі арқылы бюджеттің кіріс қорын толтыратын болса, ал екінші жағынан — оларды жұмсау қызметімен айналысады. Мемлекет дәл осы қорлардың есебінен ұлттық қауіпсіздікті халықтың қоғамдық игіліктері мен қызметтерін түтынуын қамтамасыз етеді, сондай-ақ саяси, әлеуметтік, экологиялық және басқа да көптеген мәселелерді шешеді.