Ақшаның, несие, банктер

1993 жылы 23 шілдесінде Ресейдің Орталық  Банкі 1961- 1991 жылдары Кеңес ақшаларының белгілерін, сондай-ақ 1992 жылы 5000 және 10000 рубльдерді айналыстан алу туралы хабарлады. Бастапқыда олардың айырбасына бір апта берді. Айырбастауға 35 мың рубльден аспайтын салалар жатты.

Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығымен 2 күн өткен соң айырбас мерзімі 1993 жылы 1 қыркүйек айына дейін ұзартылып, айырбас шегі бір адамға 100 мыңға дейін ұлғайтылды.

1992 жылы бірінші  жартысында-ақ Қазақстан Республикасының  жетекшілері ендігі жерде рубльден  күдер үзіп, өз валютасын шығаруға бетбұрыс жасаған болатын. Жаңа ақшаларды шығаруға ағылшын «Хариссон» фирмасымен шарт жасалды. Сөйтіп, 1993 жылы 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңгелік ақшалар Қазақстанға жеткізіледі. Оларды қолдан жасаудан қорғанатын 18 дәрежесі бар. 1993 жылы 12 қарашада Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев «Қазақстан Республикасына Ұлттық валютаны енгізу туралы» жарғыға қол қойды. Осы жарғымен 1993 жылы, 15 қарашада сағат 8-ден бастап Ұлттық валюта – теңге енгізілді. КСРО Мемлекеттік банкінің және 1992-1993 жылдары Ресей үлгісіндегі қазыналық және банктік билеттерді айырбастау 20 қарашада сағат 18-де аяқталды.

Қолма-қол ақшалардың рубльдік шоттардың, салымдары мен  міндеттемелердің теңгеге айырбасы 1 теңге үшін 500 рубль айырбас бағалы бойынша жүргізілді. Қазақстан Республикасының 16 жастан асқан барлық азаматтары 100 мың рубль шегінде ақша айырбастай алды. Айырбас 1 рет қана жүргізіліп, ол туралы төлқұжатқа белгі соғылды. 100 мыңнан асатын рубльдер арнайы жеке бет шотына аударылып, оны 6 ай мерзім ішінде пайдалануға құқысыз болды. Мемлекеттен асқан қаражаттардың шығу тегінің заңдылығын арнайы құрылған комиссия тексерді. Комиссияның шешімі бойынша бұл қаражаттар мерзімінен босатылды.

15 қарашадан 18 қарашаға дейінгі  аралықта толық теңгемен және рубльмен де есеп айырыса алды. Сондықтан заңды тұлғалармен сол сияқты бөлшек сауданы жүзеге асырушы және халыққа ақылы қызмет көрсететін тұлғалардың ақшалай түсімдері күнделікті қабылданды. Теңгеде – шексіз 1961 – 1993 жылдарда 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100, 200, 500 рубльдегі ақшаларды 1993 жылы шідедегі ақшалай түсімдердің орташа шамасынан аспайтын салада 1,3 коэффицентке түзетілген шамада қабылдады.

Кәсіпорындардың баланстарындағы  рубльмен берілген активтер мен пассивтер  екі күн ішінде (15-16 қарашада) қайта есептелінді. Қолма-қол ақшаны айырбастау және активтер мен пассивтер қайта есептеу кезеңінде банктер клиенттермен операциялар жүргізбеді. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі теңгенің валюталық бағанын: 1 доллар = 4 теңге 70 тиын шамасында белгіледі. Келесі жылдары ол бірден өсіп кетті. Соған сәйкес баға мен жалақы да өсті.

Инфляцияның өсуі біршама ірі ақша купюраларын қажет етті. 1994 жылдан бастап 200, 500, 1000 және 2000 купюрадағы ақшалар айналысқа шығарылды. 1995 жылы ұсақ тиындар біртіндеп айналыстан шығып қалды, олардың орнына мыс, никельден жасалған 1, 3, 5, 10, 20 теңгедегі монеталар шыға бастады. Сонымен қатар, Абай Құнанбайұлының жүз жылдық мерейтойының құрметіне 100 теңгелік күміс монеталар шығарылды. 1995 жылдың аяғында «Жібек жолы» жиынтығын құрайтын жоғары сыныпты 4 алтын монеталар шығарылды. Жалпы салмағы 57,54 грамм құрайтын жиынтығына 1, 2, 5 және 10 мың теңгелік алтын монеталар кірді, ал жиынтық 816 $ тұрды.

Сонымен, Қазақстан теңгесі соңғы жылдары тұрақты төлем құралы болып қана қоймай, еркін алмастырылатын валюталар қатарына кіреді.

Қазақстанға ұлттық валютаның сәтті  енгізілуі, әрі қарай оның сыртқы және ішкі тұрақтылығын қамтамасыз етуді  талап етеді.

Нарықтық экономикада ақшаның  маңызы зор. Себебі әртүрлі меншік жағдайында (мемлекеттік, кооперативтік, жеке) жұмыс істейтін тауар өндірушілер өндіретін және сататын өнімнің көлемін, түрін және бағасын бекітуге дербестік алды. Шаруашылықты жаңа нарықтық жағдайда жүргізуде төлем қабілеті сұранысқа бағдар жасалуда, яғни сұраныс ескеріліп, өнімнің шығару көлемі, түрі, бағасы тағайындалады.

Сонымен қатар қазіргі кезде  кәсіпорындарды жекеменшіктендіру  де, мемлекеттік бюджеттің кірісін  қалыптастыру да, әртүрлі өндірістік және өндірістік емес шығындарды қаржыландыру да, Ұлттық Банктің несие ресурстарын басқа банктерге сату да, инфляцияға қарсы күрес те және тағы басқа жүргізіліп жатқан іс-шараларда ақшаның маңызы арта түсуде.

Ақша нарықтық экономикада ақша-несиелік реттеуде айналыстағы ақша массасының өсуін тежеу, инфляциялық процестерді жеңу және ұлттық жалпы өнімді ынталандыру бағытында қолданылуда.

 

1.2. Ақша теориялары.

 

Әр түрлі кезеңде жетілдірілген ақша теориясы мен ақша айналымын зерттеу ақша-несиелік механизмі және экономиканың қаржы құралы ретінде жетілдіру тұрғысынан мүдделі, сондықтан ақша теориясының дамуы іргелі тарихи кезеңдерді зерттеуі қажет.

Ақша теориясында үш негізгі  бағыт бөліп көрсетіледі: ақшаның  металдық теориясы, номиналистік және сандық.

Ақшаның металл теориясы XV-XVII ғасырларда ерте кезеңдерінде, яғни капиталдың алғашқы қорлану дәуірінде қалыптасқан. Оның аса танымал өкілдері Англияда – У. Стэнфорд, Т. Мэн, Д. Норе, Францияда – А. Монкретьен болды. Олар ақшаны қоғам байлығымен, яғни асыл тастар – алтын және күміспен теңестіріп, олардың бүлінуіне қарсы шықты. Сонымен қатар, олар нағыз байлық – табиғатынан шын мәнісінде ақша болып табылатын тек алтын мен күміс деп есептеді.

Аталған теорияны ұстанушылар қоғам  байлығының қайнар көзі сыртқы сауда  болып табылады – деп пайымдайды. Қазіргі авторлар ерте металлизм  теориясының қателігі – біріншіден, байлықтың көзі ретінде қоғамда еңбек етудің нәтижесінде өндірілген материалдық құндылықтардың жиынтығы емес, асыл металдар болса; екіншіден, металл ақшалардың айналымда олардың орнын басатын, яғни қағаз ақшаларға ауысудың мақсатқа лайықтылығы мен қажеттілігі теріске шығарылып келуінде деп есептейді.

Ақшаның номиналистік теориясы. XVII-XVIII ғасырларда ақшаның номиналистік теориясы өкілдері ағылшын ғалымдары Дж. Беркли мен Дж. Стюарт, А. Смитт болып табылады. Бұл теория ақша айналымда құнсыз монеталар қаптап кеткен кезде қалыптасты. Бұл ғалымдар ақшаны мемлекет жасайды деп және оның бағасы атаулы құнмен және ақша болып табылатын баға масштабымен анықталады деп есептеген.

Ақшаның номиналистік теорияның негізгі  идеялары төменде келтірілген:

- ақша тамаша есептеу бірлігі болып табылады, оның көмегімен ақшаның салыстырмалы құны анықталады,

- бірдей бөліктері бар тамаша  масштаб болып табылатын аталған  бірлікте ешқандай ішкі құн  болмайды.

Номинализм үстемдік жағдайда XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қол жеткізді. Бірақ оның ерте кезеңдік номинализмнен айырмашылығы – оның қорғау объектісі болып құнсыз ақша емес, ол қағаз ақша болды.

Қазіргі таңда номинализм – ақша болмысының мәселесі жөніндегі үстем  теориялардың бірі. Әйгілі американдық экономист П. Самуэльсон ақша шартты белгілер болып табылады деп санайды. «Экономика» шығармасында ол: «Тауарлы ақшаның дәуірін қағаз ақша дәуірі ауыстырды Қағаз ақша ақшаның мәнін, олардың ішкі табиғатын кейіптейді… Ақша – жасанды әлеуметтік шарт» - деп жазды.

Сонымен, номинализм теориясының сипаты: ақша тауардан ғана пайда болмайды, олардың көп қызметтерінен бас  тарту, ақшаны құн масштабымен теңдестіру, өте онды сан бірлігі болып  табылады.

Ақшаның сандық теориясы XVI ғасырда  пайда болды, ол тауарлық құн деңгейі мен ақшаның құны айналымдағы санына байланысты деп түсіндіріледі. Бұл жорамалды француз Жан Боден ойлап тапты. Оны пайымдауынша, Батыс Еуропада тауардың қымбаттауына бағалы металдың көп әкеліне бастауы әсерін тигізді, сол себепті, бұл жағдай ақша санының көбеюіне әкеліп соқты, ақша санымен тауардың бағасы да өсті.

Кейінірек мұндай паймдауды ақшаның  сандық теориясының басқа өкілдері Д. Рикардо, Ш. Монтескье, Д. Юм, Дж Миль тағы басқалары қолдады.

ХХ ғасырдың  басында ақшаның  сандық теориясы батыс экономикалық ілімінде классикалық емес өндіріс теориясының маңызды бөлігі ретінде үстемдік алды. Негізінде, трансакциондық және кембридждік бағыттар пайда болды. Бұл теория 1960-1980 жылдары саяси экономикадағы жаңа ағым формасында – монетаризмде – көрініс таба бастады.

Осы заманғы монетаризм. ХХ ғасырдың ортасында экономика қаржы саласы мен ақша шаруашылығы мекемелеріне ерекше назар аударылуын талап етті. Осы кезеңде Чикаго экономикалық ғылым орталығы пайда болды, оның өкілдері Чикаго университетінің профессорлары Ф.Найт, Дж. Стиглер, Дж. Вайнер, Г. Саймоне және М.Фридмен болды.

Бұл жерде біз Нобель сыйлығының лауреаты М.Фридменнің монетаристік теорияға арналған шығармаларына тоқталамыз. М. Фридмен монетаристік теория негізіне ақшаның сандық теориясының әдістемелік негізі ретінде Кембридж мектебінің ғалымдары А. Маршалл, А. Пигу, И. Фишердің ілімдері жатқызылады.

Оның еңбектерінде ақша шаруашылығының анализі мен қазіргі ақша теориясы маңызды орын алады. Ғалымның пайымдауынша, жоғарыда аталған жағдайлар сауатты монетарлық саясатта экономиканың тұрақтылығына даңғыл жол ашады.

М. Фридмен зерттеулерінің нәтижесі және жалпы қазіргі монетаристік теорияның негізгі мазмұндары төмендегідей түрде қорытындыланады:

- еркін, шексіз бәсекелестігі бар, өзіндік жолмен, өзіндік реттелу негізінде, тұрақтылыққа әкелетін нарықтық жүйелі экономика тиімді болып табылады.

- ауыртпалықтар мен кризистер экономикаға сырттан келеді, экзоген сипаты болады, бұл факторлардың себепкері - өзін-өзі реттейтін күштер әрекетін жоятын мемлекеттік кірісуі болып табылады.

- мемлекеттік реттеу шеңберін тарылту қажет, өйткені «бірде бір өкімет нарықтан асып, ақылды бола алмайды», ал «мемлекеттің шарасыз түрде туындайтын қатерлерінің құрбандығына біздің ақшамыз шалынады».

- экономика саласындағы зерттеулер мен тәжірибелік жұмыстардың салмақ орталығына ақша-несие қатынастарын салу керек.

- қолданбалы психология жетістіктерін  пайдаланып, шаруашылық субъектілердің  қызмет себептерін белсендіру  шараларын күшейту керек.

Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 1994-1995 жылдары жүргізілген экономикалық саясытында гиперинфляциямен күресу және макроэкономиканы тұрақтандыру үшін монеталық теорияның негізгі қағидаларын, оның ішінде ақшалы және тауарлы массаларды және MV=PQ формуласын ұстанды.

Басқаша айтқанда, ол айналымдағы ақша массасын барынша көп қысу жолымен, тауарлар мен қызметтер массаларына сәйкестендірді. Ақша массасын қысу айналымдағы жоғары несиелік мөлшерлемені, банктің міндетті қорларын және тағы басқа қолдану арқылы ақша эмиссиясын қатаң бақылауға алу әдісімен жүзеге асырылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. Ақшаның атқаратын қызметтері және олардың ерекшеліктері.

2.1. Ақшаның қызметтері.

 

Экономикалық категория ретіндегі ақшаның мәні олардың қызметтерінде көрініс табады, олар ішкі негізді, ақшаның құрамын өрнектейді. Ақша қызметінің әрқайсысы тауардың айналымы процесінен шығатын әлеуметтік-экономикалық қатынастардың бір жағын қарастырады. Қазіргі кездегі экономикалық әдебиетте қызметтердің  саны жөнінде әр түрлі пікірлер кездеседі. Ақшаның батыс теориясы ақша қызметінің өте қарапайым және түсінікті  үш түрін анықтайды: құн өлшемі, айналыс құралы және жинақтау құралы. Бірақта басқаларға қарағанда оларды Карл Маркс жақсы жүйеледі және суреттеді, ол жоғарыда аталған екі қызметімен қатар барлығы 5 қызметін анықтады: төлем құралы және әлемдік ақша.

Демек, олар қазіргі  кездегі және нарықтық экономикадағы ақшаның маңызы мен рөлін өте толық ашады деп есептей отырып, біз 5 қызметін қарастырамыз:

1. Құн өлшемі қызметі.

Ақшаның алғашқы және негізгі қызметі болып құндардың, барлық тауарлар  құнының өлшемі қызметі болып табылады, ол тауардың балама айырбасын  қамтамасыз етеді. Бірақ та тауарларды салыстырмалы ететін ақша емес, тауарды өндіруге кеткен қоғамдық қажетті адам еңбегі саналады. Барлық тауарлар қажетті еңбек өнімі болып табылады, сондықтан да өзіндік құны бар шынайы ақшалар олардың құнының өлшемі бола алады. Ондай тауарлар болып алтын есептеледі, оны өндіру үшін құнды туындататын қоғамдық еңбек шығындалады. Ақша мен тауар салыстыру үшін  біртекті базаны иеленуіне байланысты, барлық тауарлар өзара салыстырмалы болады. Ақшалар  құн өлшемі қызметінде  өте жақсы әрекет етеді. Бұл мынаны түсіндіреді, құнның тауарлық формасын ақшалай формаға айналуы үшін тауарлар бағасын белгілеу жеткілікті, бұл жағдайда тауарларды өткізу сатып алушыда нақты ақша болған  жағдайда ғана жүзеге асырылады.

Баға – тауар  құнының ақшалай көрінісі болып  табылады. Ол тауарды өндіру мен  өткізуге кететін қоғамдық қажетті  еңбек шығындарымен анықталады, яғни баға бұл тауардың қоғамдық танылған құны болып табылады. Тауар бағасы нарықта қалыптасады, тауарларға деген сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі кезінде ол тауар құнына және ақша құнына тәуелді болады. Нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың тауар бағасына  сәйкессіздігіне байланысты оның құны сөзсіз төмендейді. Құндары әр түрлі  тауарладың бағаларын салыстыру үшін оларды бір масштабқа келтіру керек, яғни оларды бірдей ақша бірліктерімен сандық өрнектеу керек.

Метал айналысы кезінде  бағалардың масштабы ақшалай  металдың салмақтық көлемі деп аталады, ол берілген елде  ақша бірлігі ретінде және  басқа барлық тауарлардың бағаларын өлшеу үшін қызмет етеді. Егер ақша ретінде алтын есептелетін болса, онда бүкіл тауарлық әлем алтынның әр түрлі көлеміне теңестіріледі. Алтын арқылы тауарлар өзара салыстырмалы бола бастады. Алтынның  фунтқа және унцияға бөліну қасиеті бар. Алғашқы ақшалардың аты ақшалай металл (алтын, күміс) ақшаның  салмақтық құрамымен сәйкес  келді, ал салмақтық масштабтың аты бағалар масштабы деп аталады. Күмістің фунты фунт стерлинг деген атауды туындатты.