Ақшаның, несие, банктер

 

Мазмұны:

Кіріспе..........................................................................................................................3

І. Ақшаның экономикалық мәні және маңызы.

1.1. Ақшаның пайда болу  тарихы..............................................................................5

1.2. Ақша теориялары................................................................................................12

ІІ. Ақшаның атқаратын  қызметтері және олардың ерекшеліктері.

2.1. Ақшаның қызметтері..........................................................................................17

2.2. Қазіргі заманғы ақша түрлері............................................................................27

ІІІ. Қазақстан Республикасындағы  ақша жүйесінің мәселелері және оларды шешу жолдары...........................................................................................................30

Қорытынды.................................................................................................................35

Қолданылған әдебиет................................................................................................36

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе.

 

Бұл қурстық жұмыстың негізгі мақсаты ақшаның пайда болуына, құрылымына, маңыздылығына теориялық аспектілер беріп, ақшаны жан-жағынан - бұрынғы, қазіргі және болашақтағы позицияларынан қарастыру.

Менің ойымша, ақшаның  экономикалық мәнін бағалау өте  қиын. Оның маңыздылығы мен функциясын түсінбей, нарықтық экономиканың механизмін және де оған  ақшаның әсерін танып білу мүмкін емес. Егер де сіздер «экономиканың» не екенін және онда болып жатқан процестердің қоғам өміріне әсерін білгіңіз келсе, ең алдымен ақшаның мазмұнын және функциясын танып біліңіз. Бұл сұрақтардың білуі, біздің қоғамда кездесетін экономикалық проблемаларға басқаша көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.

Ал енді, ақша дегеніміз не деген сұраққа келетін  болсақ, ақша - ол тауарлардың тауары, оның өз бойында жасырын түрде барлық басқа тауарлар болады, егер керек болса, қызығарлық және тілеген заттың қандайына болса да айнала алатын сиқырлы құрал. Құнның ақшалай нысанының бекуімен байланысты баға пайда болады. Баға құнның ақшалай көрінісі. Оның құннан жоғары да, төмен де, тең де болуы мүмкін. Бұл өз алдына талдауды талап етеді. Табиғат өздігінен ақшаны да, банкирді де туғызған емес. Экономикалық қатынастардың дамуымен байланысты алтынға осындай қасиетті қоғам берген. Адамдардың алтынды ақша ретінде пайдалануы оның осы қасиетімен түсіндіріледі. Сонымен, ақша ерекше тауар, ол  тауарлар дүнимесінен жеке дара бөлініп шығып жалпы эквиваент рөлін атқарады.

Тауар мен ақша арасындағы бірлік те, қарама-қарсылық қайшылық та тұтыну құны арқылы көрінеді. Мысалы, өндіруші қоғамға бір қажетсіз тауарды шығарса, ол сатылмайды; оны  ақшаға айналдыра алмайды. Өйткені  ол тұтыну құны тұрғысынан қоғамдық қажетті де, оның мүшелерінің қажетін де қанағаттандыра алмағаны. Егер тауар жеке қажеттілікті қанағаттандырса, ол тез арада өтіп кетеді, ақшаға айналады. Міне тауар мен ақша арасындағы әрі бірлік, әрі қарама-қарсылық осылай түсіндіріледі. Қазіргі рынок қатынасында бұл заңдылықты қатаң ескерген жөн. Ақша тауарлы шаруашылықта адамдардың қоғамдық қатынасын бейнелейді. Яғни ақша зат емес, адамдардың арасындағы өндірістік қатынас.   

Ақшаның қызметі: құн өлшеуші; айналыс құралы; төлем  құралы; қазына жинау; дүниежүзілік ақшалар болып табылады. Жалпы, ақшаның қызметі туралы толығырақ, сіздер, осы курстық жұмыстың келесі тарауында танысасыздар. Біз білетіндей, ақша болмаса, айырбас жасау да мүмкін емес. Бұл деген сөз, қоғам дамуының негізі - мамандандырудың (еңбек бөлінісінің) жүзеге аспайтындығы, болмайтындығы. Қазіргі экономиканың барлық құрылымы ақшаға тәуелді. Сауда-саттық ақшаны «туғызды», ал сауда болса – адамдардың ең байырғы қызметінің бірі болғандықтан, ақшаның пайда болу тамыры да сол кезеңге кетеді. Әрине, ақшаның құрылымы да ( түрі де) мыңдаған жылдар ішінде талай рет өзгерген.

Мен, курстық  жұмыстың бірінші бөлімінде –  ақшаның экономикалық мәні мен маңызын, сондай-ақ ақшаның пайда болу тарихын, ақша теориялары  туралы айта кетемін.

Екінші бөлім – ақшаның атқаратын қызметтері және олардың ерекшеліктерін туралы. Толығырақ айтқанда,  қазіргі заманғы ақша түрлері мен экономикасы дамыған елдердің ақша жүйесі.

Үшінші бөлім - Қазақстан Республикасының ақша жүйесі мен ақшаны реттеу саясатының     мәселелерін қарастырып өттім.

Нарықтық экономиканың әрекет етуі механизмін түсіну үшін ақшаның рөлін  айқын түсіну өте маңызды. Сол себепті ақшаның «нарық тілі» деп аталуы тегін емес.

 

 

 

 

 

 

I. Ақшаның экономикалық мәні және маңызы.

1.1. Ақшаның пайда болу тарихы.

 

Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы бірден-бір шарт және өнім болып  табылады. Тауар – бұл сату және айырбастау үшін жасалған еңбек өнімі. Адам еңбегінің өнімі (зат), оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар формасын қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективті алғышарттарды құрайды. Егер тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса және қоғам тарапынан мойындамаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны, мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның қоғамға қажеті тұтыну құнын алу құралы бола отырып, өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айырбас құны ретінде көрінеді. Айырбас құн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан және олармен бірге өз бетінше өмір сүретін тауар, ол-ақша.

Әрбір ерекше тауар міндетті түрде  тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның құны жасырын түрде болады және тек  қана ақшаға теңестіру жолымен табылады. Тауарлар мен ақшалар бір немесе осы тауар формасының нақты қарама-қарсы  жақтары бола отырып, айырбас процесінде бірін-бірі тауып отырады.

Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде  бір тауардың басқа бір тауарға  кездейсоқ айырбасталуы барысында, айырбас құнының жай немесе кездейсоқ  формалары қолданылады. Тауар өндірісінің  дамуы барысында кездейсоқ  айырбас жиіленеді. Тауар массасының ішінен барынша жиі айырбасталатын  тауардың бөлініп шығуымен құнның жай формасы толық формаға өте бастады. Мысалы: бидайды етке, майға, жүнге және тағы басқа заттарға айырбастауға мүкіндік болды.

Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар - барлық басқа тауарларды бір-бірімен өзара айырбастау құралы бола бастады. Осыдан келіп құнның толық немесе кең көлемдегі формасынан жалпы құндық формасына жасырын түрде өту басталды. Бірақ оның рөлі бір тауарға нақты бекітілмеген еді. Біртіндеп жалпы құндық эквивалент рөлін белгілі бір тауарлар көптеп атқара бастады және осы тауарлар ақша деп аталынды. Құнның жалпы құндық формасы ақша формасына айналды.

Тауар айналысының  тарихи эволюциялық даму процесінде жалпы құндық эквивалент немесе рәсімделінбеген ақша формасы, әртүрлі тауарлар қабылдады. Әрбір тауарлы шаруашылық уклад өз эквивалентін алға тартады. Бұл халықтың өзінде әртүрлі уақыттарды және әртүрлі халықтарды бір мезгілде әртүрлі эквивалентін алға тартады. Бір халықтың өзінде әртүрлі уақыттарды және әртүрлі халықтарды бір мезгілде әртүрлі эквиваленттер болады. Сонымен бірінші, еңбек бөлінісінің нәтижесінде мал бағушылардың бөлініп шығуымен мал (ірі қара) айырбас құралына айналды. Олардың белгілі түрлері табиғи климаттық жағдайларға байланысты нақты сол ортада айырбас құралы болады. Шалғынды аудандарда жылқы, сиыр және қой; ол шөл және шөлейт аудандарда – түйе; тундрада – бұғы жалпы құндық эквивалент ретінде пайдаланылғаны туралы нақты дәлелдер әртүрлі қолжазбаларда; қазба жұмыстарының нәтижесінде табылған заттарда, поэзияларда кездеседі.

Гомердің көне Троя батырлары туралы поэмасында өгізді құн өлшемі ретінде пайдаланғаны жайлы айтылады. Осы уақыттарда металдан жасалған ақшаларда «өгіз» деген  атау ойып өрнектеліп жазылып жүрді. Латынның сөзі «лекуния» (ақша) «пекус» (мал) сөзінен шыққан. Рупа (мал) сөзі үнділердің ақша бірлігінің атауы «рупия» негізінде жатыр. Ежелгі Русьтарда да ақша метелл ақшаларға ауысқаннан кейін де «мал» деген атауға ие болады. Ярослав Мудрый 1018 жылы былай деген: «Біздің жинаған малдарымыз ерлерден 4 күн старосталардан 10 гривен және бояулардан 18 гривеннен тұрады».

Капитал сөзінің  шығуыда малмен байланысты, өйткені  ескі герман тілінде бұл сөз мал  басы, санының көптігін білдіре отырып, меншік иесінің байлығын көрсетті.

Солтүстік халықтары  ең бірінші тауар ретінде айырбас  үшін жүнді пайдаланады. Ежелгі скандинавтар көлемі бойынша әртүрлі тауарлар сатып алыну барысында құстардың, аңдардың жүндерін пайдаланады. Құс  жүндері Солтүстік Америка халықтарында жалпы құндық эквивалент ретінде қолданылады. Жүн ақшалар Монғолияда, Тибетте, Памир аудандарында кең көлемде таралды. Ежелгі Русьтардың Арабтармен, Казарлармен, Византиямен сауда-саттық жалауы барысында жүн ең басты құралдардың бірі болды. Ежелгі Русь елінде жүн ақша жүйесінің бүгіні болып саналды.

Жылы теңіздердің  жағасын мекендеген тайпалар айналыс  құралы ретінде бақалшақ ақшалардың келесі атаулары сақталды: чангас, цинбес, бангес, хайкева және тағы басқа  көлемі түймедей ақшыл-қызғылт бақалшақ Карл көптеп таралды. Безенді рулар түрінде жіпке тізілгендері Ежелгі Үнді елінде, Қытайда, Африканың Шығыс жағалауында, Цейпанда және Филлипин аралдарында алғашқы ақшалардың қызметін атқарды. Американдық үнділердің белдіктерінде бақалшақ ақшалар құстардың, жыртқыш аңдардың кескін-келбетін көрсете өрнектеліп, былғары белдіктерге көрік берді. Бақалшақтарды Солтүстік Американың Тынық мұхит жағалауларында, Каралин және Саламан аралдарында лағашқы айырбас құралы ретінде пайдаланды. XX ғасырдың 70-ші жылдарының басында Саламан аралдарының кейбір тұрғылықты тұрғындарының ақша айналысы ретінде бақалшақтардың 3 түрі: ең арзаны – қара түсті (курила), ақ түсті (салия), аса қымбат – қызыл түсті (ранго) пайдаланылады. Әлемде әртүрлі «экзотикалық» ақшалар болған. Ява аралында осы күнге дейін ақша айналымында қызмет етеді.

Өнер мен жер  игерушілердің бөлінуімен эквиваленттің жетілуі жалғасты бөлінушілік, бірігушілік, біркелкілік мінездемелері бар эквиваленттер пайда болды. Бұл аз бұзылатын өсімдік өнімдері – зәйтүн майы, күріш, кофе, какао тағы басқа. Жалпы эквивалент ретінде металдар да пайдалана бастады. Ежелгі Жапонияда, Африкада темір, мырыш, қорғасын, мыс, күміс, алтын түріндегі ақшалар пайдаланылды. Рим императоры Дионисий Сиракуз және орта ғасырдағы ағылшын корольдары мырыш ақшаларды құйды. Қытыйда жыне Ежелгі Римде мыс ақша ретінде қолданылды. XVII ғасырда Солтүстік Америкада (Массачусетс) ұсақ төлемдерге қорғасын дөңгелекшелер қолданды.

Металл ақшалардың артықшылығы – олар біркелкі, төзімді, ұсақталды және тағы басқа. Кейін келе металдардың арасында басты рөль алтын мен күміске өте бастады, өйткені олар аса қажетті сапаға ие. Бірақ біздің эрамызға дейін XVIII ғасырда салмағы көрсетілген құймалар пайда бола бастаған. Осындай себепке байланысты көптеген ақша бірліктері фунт, ливр, марка салмақ бірліктері атауымен аталды. Алғашқыдағы белгілі массасы бар металл ақшаға айналды. Ақша - бұл тауарлық ресурстардың құндылықтарын көрсету үшін керек. Тауарлық ресурс деп - біз шаруашылық өмірде сатып алу, сату арқылы жүретін әрбір экономикалық ресурсты айтамыз. Яғни, «тауар» - бұл міндетті түрде затты өнім емес. Тауар болып жер, еңбек, капитал және тағы басқа ресурстар болуы мүмкін. Ақша - бұл тауарлық өндірістің ажырамайтын элементі және жетілудің әрбір стадиясына сол өндірістің қажеттілігі мен сипатына сәйкес түрлерге ие болып, бірге дамиды. Ақшаның эволюция мен тарихының негізгі құралы болып табылады. Айырбас бұрынғы тарихи кезеңдерде натуралдық шаруашылық бөлінгенде пайда болды. Алғашқыда айырбасқа ұсынылатын әрбір өнім соған байланысты тауар болып қалыптасады, айырбасталатын басқа тауарға эквивалент қызметін атқарады. Одан кейін біртекті - тауарлардан өзінің қасиетіне қарай эквивалент рөліне сәйкес келетін бір тауарға бөледі. Оның өзінің құндылығы эквиваленттіліктің айырбас кепілдігі ретінде қызмет атқарады. Ал ақшаның ерекше қасиеттері айырбас операцияның толық жетілуінің мүмкіншіліктерін ашады. Ақшаның бұл класын натуралды ақша деп атаймыз. Экономикалық қатынастардың дамуының келесі кезеңі – сауда. Бұл кезенде эквивалент ретінде өзінің құндылығы бар ақша қолданылады. Осы талапқа алтын мен күміс сәйкес, бірақ сауда жүйелі болып қалыптасқандықтан, бағалы металдардың қатысуының қажеттілігі болған жоқ. Мемлекет билігінің күшіне сүйеніп алтын мен күмістің құндылықтарын қағаз белгілермен айырбастау мүмкіншілігі туды.

Саудаға сай капиталистік өндіріс пайда болып, тауар ақша қатынастарын сауда әрі дамытты. Тауар болып өнімдер ғана емес барлық ресурстар: жер, капитал еңбек  қалыптасады. Капитализм өзіне тән  ақшаны туғызды, яғни кредит ақшалардың пайда болуын әкелді.

Уақыт өткен сайын  тауарлар айналымының көп бөлігін  қамтамасыз етіп кредит ақшалар алтын  ақша негізінде жұмыс істейді. Акционерлік  капиталдың пайда болуы бұл тауар  ақша қатынасының жетілуінің жоғарғы  деңгейі болып табылады. Кәсіпкердің тауарға айналуы жаңа кезеңнің мінезін анықтайтын оқиға болды. Бизнес пен жұмыс тауарға айналды.

Бизнес тауарға  айналғанда тауар - ақша қатынасының жаңа кезеңге өтуі аяқталды. Енді тауарға өнімдер мен өндіріс факторлары ғана емес, шаруашылық структуралары да айналды. Бұл кезеңде кредит ақшаларға қаржы ақшалар, әртүрлі бағалы қағаздар қосылды.

Бизнес тауарға айналғанда тауар – ақша қатынасының жаңа кезеңге өтуі аяқталды. Енді тауарға  өнімдер мен өндіріс факторлары ғана емес, шаруашылық структуралары да айналды. Бұл кезеңде кредит ақшаларға қаржы ақшалар әртүрлі бағалы қағаздар қосылды.

Бұл кезеңде алтынның ақша ретінде рөлі толық жойылды. Оның орнын айналымды кредит пен қарысы ақшалар басады:

1. Капитализмге дейінгі кезеңде, яғни XVII- XVIII ғасырларда натуралды ақшалар айналымда болып қызмет жасады.

2. Еркін бәсекенің капитализм кезеңі XVII ғасырда еуропалық елдерде, ең алдымен Ұлыбританияда, Нидерланды кейін Францияда қалыптасты.

3. XVIII ғасырдың басы мен XX ғасырдың басын қамтиды.

4. XIX ғасыр мен XX ғасырды қамтиды. Бұл кезеңде несие ақшаларға қаржы ақшалар қосылды, яғни бағалы қағаздардың нарығы пайда болды.

Сонымен, ақша - бұл тауарлық өндіріске тән тарихи категория. Оның ежелгі түріне азық-түлік, әшәкей, еңбек құралдары жатады. Кейін ақшаның рөлі металдарға өте бастсды, ол біздің заманымызға дейін VII ғасырда нақышталған монета түріне капитализмге дейін ақшаның рөлін мыс, қола, күміс, алтын атқарып келген.

Ең бірінші  алтын монеталар біздің заманымызға дейін VII ғасырда Лидияның патшасы Гилестің бұйрығымен басылды. Бұл бағалы металдың «монета» атауы біздің заманымызға дейін 279 жылы Римде Юнона әйел құдайдың титулы ретінде пайда болды. Александр Макендонский ең бірінші рет өзінің профилін монетада бейнеледі.

Қағаз ақшаның пайда I ғасырға жатады және былғары ақшалармен тығыз байланысты. Бұл кезде Қытайда - ақ бұғының терісінен жасалған ақшалар пайда болуы Шыңғыс ханның немересі Хубилай ханның есімімен байланысты.

Ал қазір ақша өз құнын, мәнін жойған жоқ. Біздің елде өзіміздің ұлттық теңгеміз бар. Тәуелсіз мемлекет болған соң 5 белгісі болуы керек. 1991 жылы Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының басқа мемлекеттермен бірге «рубль аумағында» қала берді. 1992 жылы айналысқа 200, 500, 1000 рубльдік купюралар шықты. Олардың эмитенті ретінде жұмыспен тоқтатқан КСРО мемлекеттік банкі атап көрсетілді. 1992 жылы маусым айында алғаш рет ресейлік 5000 рубль, кейінен 10000 және 50000 купюралары шығарылды.