Кәсіпорынның сипаттамасы

 

Автономия коэффициенті айғақтайтыны, өзіндік қаражаттың үлестік жоғары салмағы мүліктің жалпы құнында талданып отырған мерзімнің соңында ерекше орынға ие болады.

Кесте 9 – Дебиторлық қарыздың айналым көрсеткіштері

 

Көрсеткіштер атауы	Белгіленім	Есептік формула
1 Дебиторлық қарыздың айналымы	ОДЗ (айналымда)	Өнімді жүзеге асырудан кіріс
		Орташа дебиторлық қарыз
2 Кезеңдегі орташа дебиторлық қарыз
		2
3 Күн бойынша дебиторлық қарыздың айналым жағдайы	ОДЗ (күнмен)	360 дней
		Айналымдылық ДЗ айналымда
4 Ағымдағы активтердің жалпы көлеміндегі дебиторлық қарыз көлемі	УДЗ (пайызбен)	Дебиторлық қарыз×100 %
		Ағамыдағы активтер
5 Күдікті қарыздың дебиторлық қарыздағы үлесі	УСДЗ (пайызбен)	Күдікті ДЗ×100 %
		Жалпы ДЗ

 

Тұжырымдайтын болсақ, екінші бөлімде ЖШС «Компания «NEO Азияның»  қаражаттық ахуалына талдау жасалды. Қаржылық талдаудың көрсеткіштерінің нәтижелі болуы кәсіпорындағы жоспарлау мен болжауға қатысты, әрине, бұл істерге жете мән берілуі тиіс, сонда қаражат қозғалысы да лайықты деңгейді байқатады. Лайықты әдістер мен тәсілдерді пайдалана отырып, қаржылық жоспарлау мен болжауды іске асыру арқылы жоғары деңгейдегі көрсеткіштер межесін байқатуға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 2 Басқару есебін ұйымдастыру

 

 

2.1Басқару есебінің мағынасы, оның мәні, мақсаттары және міндеттері.

 

Бүгінгі таңдағы, шаруашылық субъектілердің өз еркімен өндірістік бағдарламаларын, өндірістік және әлеуметтік даму жоспарларын дайындай кезінде, баға саясаты аясында стратегияны анықтау жағдайында, ондағы қабылданған басқарушылық шешімдеріне басшылардың жауапкершілігі ерекше артып отыр. Бұл жағдайда, яғни шаруашылық субъектілердің әртүрлі меншік нысандарына жекеленуі, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процесінің дамуы, өндірілетінөнімнің ассортиментін өз бетінше жоспарлау мен еркін баға белгілеу механизмін енгізуі, нарықтық экономиканың басқа жақтарын дамытуда басқарушы есепке біртіндеп қажеттілігі артып келеді.

Басқарушы есепті қалыптастыру мен дамытуда епті қадам болып, кәсіпорынның жалпы бухгалтерлік қызметінен калькуляциялық (басқарушылық) бухгалтерияны бөлу қажет болды. Екі дербес бухгалтерияны (қаржылық және калькуляциялық) құру ең алдымен өндірістің ұлғаюымен, ірі компанияларды құрумен, сондай-ақ оларда коммерциялық құпияларды сақтау қажеттілігімен байланысты болып келеді.

Басқарушы есептің дербес оқу пәні ретінде пайда болуы Американдық бухгалтерлер ассоциациясының бітіруші түлектерге бухгалтер-талдаушы квалификациясын беріп, басқарушы есеп бойынша диплом алу жөнінде 1972 жылы әзірлеген бағдарламасымен байланысты. Бұл жыл бухгалетрлік есептің қаржы және басқарушы есебі болып, ресми түрде бөлінуін айқындады.

Отандық экономикада басқарушы есепті жаңа құбылыс түрінде қарау қателік болар. Бухгалтерлік қызметтің атқаратын жұмысы совет үкіметінің кейінгі жылдарымен салыстырып қарағанда, 20-30 жылдардың басында едәуір кеңірек болған. Сол заманның бухгалтері есептік те, сондай-ақ жоспарлы-талдамалық  жұмыстарымен де айналысқан. Социалистік шаруашылық жүргізу жүйесі мен орталықтандырылған жоспарлауды нығайтуды көздейтін елдердің даму деңгейлерінде біртіндеп бухгалтерлік қызметтен жоспарлы және қаржылық бөлімдерінің бөлінуі, оларға бугалтерлік өкілеттіліктің бір бөлігін беру орын алды. Осының нәтижесінде бухгалтердің бұл қызметі іс жүзінде кәсіпорынның шаруашылық мірінің фактілерін есетік тіркеумен ғана шектелгені баршаға мәлім[3].

Қайта құру кезінде, нарықтық экономиканың пайдасына орталықтандырылған басқару жүйесінен бас тартып, бірақ жоспарлаудың ролін дәлелсіз төмендетудің салдарынан – кәсіпорынның техникалық-өнеркәсіптік-қаржылық жоспарының мәні жойыла бастағаны байқалды. Басқарушы есебіндегі бюджеттеу, көбінесе отандық тәжірибеде қолданылған техникалық-өнеркәсіптік-қаржылық жоспарды жасаудың тәртібін еске салады.

Қазақстандық экономистерге жақсы танымал, факторлық ауытқуларын талдау кезінде пайдаланады.

Кеңестік экономикасының, тұсында басқарушы есептің бір тұжырымдамасы (концепциясы) – жауапкершілік орталықтары бойнша басқару болып табылады, яғни осының бір белесіндей көрінген, ішкі шаруашылықтың есеп айырысуды енгізуге бірқатар табанды талпыныстар жүргізілді.

Ең бастысы, басқарушы есептің негізі болып калькуляциялау мен шығындар жөніндегі ақпараттарды жинақтап, ұйымдастыру болып табылады. Отандық тәжірибеде калькуляциялауға байланысты мәселелер терең зерттелген. Басқарушы есетің «стандарт-кост» жүйесіне ұқсас болып келетін калькуляциялау мен шығындар есебінің нормативтік әдістері аясында, бүгігде өте бай теориялық және практикалық тәжірибелер жинақталған. Олай болса, директивтік экономикада пайдаланылған басқарушы есептің тәсілдері мен әдістері неліктен тиісті нәтижелерді бермеді, деген заңды сұрақ туады. Жауабы оңай: өндірістік шығындарын төмендетуде мүдделі меншік иесінің болмауы. Дәлірек айтсақ, баға белгілеу, шығын механизмінің аясынан аспады, ал «экономика – үнемді болу керек» ұраны тек қана ұран болып қалды. Тек қана нарықтық қатынастар жағдайында басқару әдістерін басқарушы есептің біртұтас жүйесіне объективті түрде интеграциялау мүмкіндігі туды.

Басқарушы есептің шексіз құқына тән кейбір мәселелерімен шаруашылық субъектінің жекелеген бөлімшелері бүгінгі күннің өзінде-ақ айналысуда, бірақ та бұл ақпараттар әр түрлі службалар арасында сан тарапқа бөлшектенген, сондықтан оларды дер кезінде, кешенді түрде пайдалану мүмкіндіктері айтарлықтай деңгейде болмай отыр. Экономикалық қызметті талдау жүргізілсе де, ол тек шыруашылық субъектілеріндегі негізгі қаржылық көрсеткіштері толық қалыптасып біткен соң барып бір шама кешіктіріліп жасалады және де оларға әсер ету мүмкіндіктері де пайдаланбайды; жеке бөлімшелердің жұмыстарының тиімділігі мүлдем талданбайды[6].

Басқарушы есептің қалыптасуы, деп жазады Карпова Т.П. ол калькуляциялық есептің базасында қалыптасқан, сондықтан оның оның негізгі маөмұны болашақтағы және өткен кезеңдердегі өндіріс шығындарының әр түрлі классификациялық аспектідегі есебін құрайды. Бұл жағдай, соңғы кездерде пайда болған аудармалы және отандық жүрген ақпараттарда, және бухгалтерлік есеп бойынша шыққан еңбектерде «Басқарушы есеп» туралы берген ұғымының анықтамасында кездеседі. 

Басқарушы есеп – бұл басқару шешімдерін қабылдау үшін ақиқат (релевнттық) ақпараттарды беру. Немесе басқа сөзбен айтқанда: «Басқарушы есептік жүйе, ол басшылықтың алға қойған мақсаттарына қол жеткізу үшін қажет мәліметтерді ұсыну және жинақтау жүйесі болып табылады». Сондай-ақ, басқа да, ғылыми сипатта емес бірқатар сөзбе-сөз үзінділерді келтірейік: «Басқарушы есеп – ұйымдардың қызметтерін өзіндік басқару, бақылау және жоспарлау үшін қолданылатын, тек бір тұтас ұйымның аясында, оның басқарушылық аппаратын, ақпаратпен қамтамасыз ететін бухгалетрлік есептің ішкі жүйесі.

Басқарушы есеп – шаруашылық қызметтерінің нәтижелері бойынша басқарылатын әрбір объектілердің есептік жүйесі, жоспарлауы, бақылауы мен шығындары туралы мәліметтерді талдауы болып көрінуі, осының негізінде ұзақ және қысқа мерзімді перспективада кәсіпорынның қаржылық қызметінің нәтижесін оптималдандыру мақсатында әр түрлі басқарушылық шешімдері жедел қабылдау.

Басқарушы есептің мәнін сипаттай келе, оның маңызды ерекшелігін, яғни оның басқару процесін есептік процеспен байланыстыратындығын ерекше атап өту керек. Басқарудың барлық циклдық процесінде көрініс табатын басқарушы есебінің объектілерінің жиынтығын оның пәні деп атайды. Басқарушы есеп пәні болып ұйымдардың жалпы және оның жекелеген құрылымдық бөлімшелеріндегі өндірістік қызметі болып табылады.

Қазіргі кезде басқарушы есеп пәнінің анық анықтамасы жоқ. Бұл мәселені шешу мүлдем қазііргі есеп жүйесін бөлшектеу және оның батыстық үйлестікке ауыстыруды білдірмейді. Ол теориялық та, практикалық та тұрғыда мүмкін емес. Мәселе есеп объектісінің аясын табиғи ұлғайтумен байланысты күрделі өзгерістер төңірегінде өрбиді, қолданыстарға икемділік беру және жаңа есеп әдістемесін енгізу, шаруашылық процестерін басқаруда бухгалтtрдің алатын орнын өзгерту.

Басқарушы есеп іс жүзінде басқару процесін есеп процесімен байланыстырады, өйткені олармен бірдей объектілері бар:

- субъектінің шаруашылық қызметінің  процесінде адамдардың мақсатқа  сәйкес еңбегін қамтамасыз ететін  өндірістік ресурстар;

- шаруашылық субъектілердің өндірістік  қызметінің жиынтығын құрайтын, шаруашылық процестері және олардың нәтижелері;

Кестеде келтірілген объектілер ауқымды сипатқа ие және оны бірінші топқа жатқызады. Мұнда тікелей басқарушы есептің арқасында ғылыми-техникалық прогрестің осы және басқа да бағыттың мақсатқа сәйкестігі мен дәлелділігі анықталады, сондай-ақ олардың тәжірибеде іске асырылу механизмі дайындалады.

Ал басқарушы есептің объектілерінің екінші тобына келесі қызметтердің түрлері жатады:

- жабдықтау-дайындау - өндірісті шикізат ресурстарымен жабдықтау және сақтау; қосалқы матералдармен, өндірістік құрал-жабдықтармен және оны ұстау мен жөндеу үшін арналған қосымша бөлшектерімен, сондай-ақ жабдықтаушылық процестермен байланысты маркетингтік қызметімен қамтамасыз ету;

- өндіру - өнімді өндіру технологиясына негізделген негізгі және қосымша операциялардан тұратын процестер; өндірілетін өнімді жетілдіру және жаңа өнімдерге талдама жасау операциялары;

- қаржылау (қаржыландыру) - өткізу (сату) – маркетингтің зерттеулер және өнімді өткізу нарығын қалыптастыру операциялары; өнімді тікелей және өткізу (сату) операциялары; буып-түю, тасымалдау және жұмыстың басқа түрлерін қоса алғандағы операциялары; өнімді жарнамалаудан бастап тұтынушылармен тікелей байланыстарды қалыптастырумен аяқталатын және өнім көлемінің артуына ықпал ететін операциялар; өндірілген өнімнің сапасын бақылау;

- ұйымдастыру – шаруашылық субъектінің ұйымдық құрылымын құру, шаруашылық субъектісінің жүйесінен функционалдық бөлімдерді, службаларды, цехтарды, бөлімшелерді ажыратып көрсету; ынталандыру, жоспардың орындауын бағалау, бақылау жоспарлау қызметтеріне (функциясына) сәйкес келетін, басқарудың әр түрлі деңгейімен үйлесетін, құрылымдық бөлімшелердің арасындағы байланыстары ішкі коммуникациялық талаптарына жауап беретін, кәсіпорынның тікелей және кері байланыстарын қамтитын ақпараттық жүйені ұйымдастыру; шаруашылық субъектінің негізгі мақсатын орындауға бағытталған ішкі орындаушылардың әрекеттерін үйлестіру операциялары

Кесте. Басқарушы есептің элементтерінен тұратын ғылыми-техникалық процестің негізгі бағыттары.

 

Өнімді шығару, (қызмет, жұмыс)                                                                                     Кәсіпорын құралдары   Кәсіпорынның потенциалының элементтері	Ғылыми-техникалық ҒТП-нің объектілері	Басқарушы есеп пен ғылыми-теникалық прогрестің жетістіктерін жүзеге асыру салалары
		Өндіріс саласындағы ҒТП-нің объектілері	Басқару және басқарушы есеп саласындағы объектілері
	1. Өнімді жетілдіру	Инвестициялық жобалар, өнім және қызмет	Басқарушы шешімдерін, өнімді әзірлеудің әдісті шешімдерін әзірлеу және т.б.
	2. Еңбек құрал-абдығын  жетілдіру	Машиналар механизмдер, монтаждау жабдықтар, көлік және т.б.	Электронды есептеу техникалық құралдары, ұйымдастыру техникасы (ТБҚ-техникалық басқару құралдар)
	3. Еңбек заттарын жетілдіру	Материалдар, конструкциялар, бұйымдар, инженерлері-технологиялық құралдар және т.б.	Ақпараттық жүйелер, ақпаратты иеленушілер (тасымалдаушылар) және т.б.
	4. Еңбек процестерін жетілдіру (технология, ұйымдастыру, жоспарлау, басқару және т.б.)	Өндірістік процестерді кешенді механикаландыру мен автоматтандыру әдістері, еңбекті ғылыми тұрғыдан ұйымдастыру және т.б.	Басқаруды ұйымдастыру технологиясын; басқару әдістері мен құрылымдарын таңдау; ақпараттық ағындарын жасау және оларды өңдеу; талдау; жоспарлау; бақылау; басқару шешімдерін қабылдау үшін жобалық шешімдерді типтендіру және үйлестіру

 

Басқарушы есептің басқа да объектілерінің топтамасы таңдап алынуы мүмкін, бірақ кез келген жағдайда ол басқарудың негізгі мақсатарына жауап беру керек. Басқарушы есеп жүйесінде оның объектілері белгілі бір ерекше көрініске ие болады. Ең алдымен, өндіріс ресурстарының жағадйы, қозғалысы бойынша және олардың шаруашылық қызметінің процесінде мақсатқа сай пайдалануы көрініс табады.

Шаруашылық қызметті басқарудың күрделі және кещенді процесс болып табылатындығына тоқтала жөн.

Басқару талаптарына жауап беретін есеп жүйесі өте күрделі (қиын) және де көптеген процедуралардан тұрады. Оған қоса басқарушы есеп жүйесінің элементтерінің құрамы басқару мақсаттарына тәуелді болып келеді. Бұл арада, жалпы қабылданған қағидаларға, шаруашылық субъектісінде ұйымдастырылған кез келген есептің жүйесі, (оның ішінде басқарушы есепте) жауап керек[9].

Басқарушы есептің қағидаларының қатарына мыналар жатады: шаруашылық субъектінің үздіксіз қызметі; жоспарлау мен есептеуде (жоспарлы-есептік) біртұтас өлшем бірлікті пайдалану; шаруашылық бөлімшелерінің қызметінің нәтижесін бағалау; басқару мақсатында алғашқы және аралық ақпараттардың сабақтастығын сақтап және бірнеше рет қайталап пайдалану; басқару деңгейлерінің арасында коммуникациялық байланыстың негізі ретінде ішкі есеп беру көрсеткіштерін қалыптастыру; шығындарды, қаржыны, коммерциялық қызметтерді басқарудың бюджеттік (сметалық) әдісін қолдану; есептің объектілері жнінде толық ақпараттарды камтитын толықтылық пен аналитикалығын арттыру; есептік саясатта белгіленген шаруашылық  субъектілердің ндірстік және коммерциялық циклдарын көрсететін мерзімділігі және т.б. осы сияқтылар. Аталған қағидалар жиынтығы басқарушы есеп жүйесінің әрекеттілігін қамтиды, бірақ ол оның есептік процесін үйлестірмейді.

 

 

 

2.2 Басқару және қаржылық есеп жүйелерінің салыстырмалы сипаттамасы.

 

Басқарушы есептің мәні оның экономикалық табиғатын ашатын және басқару процесіне категоиялардың ролдерін көрсететәін, олардың атқаратын қызметтерінен көрінеді. Басқарушы есептің маңызды қызметі болып калькуляциялау болып табылады.

Экономика саласында басқарушы есептің ролінің артуымен қоса жүретін бизнестің одан әрі дамуы әр түрлі елдерде қолданылатын қағидалары мен оларды есептеудің алгоритмі есепті одан әрі жетілдіру мен түсіндіруге белгілі бір талаптар қояды. Дәл осы кезінде елдің нарықтық экономикаға өту барысында және ұйымдар (кәсіпорындар), акционерлік қоғамдар және т.б. деңгейінде шетел инвесторларымен іскерлік контрактілерді қалыптастыруда біздің мамандар бухгалтерлік есепті жүргізудің біршама тауқыметтерімен бетпе-бет қақтығысады.

Бүгінде әлемдік есеп жүйесінде, оның ішінде басқарушы есепте де, өмір талабына сай келмейтін жақтары аз емес, бұл мәселе тек Қазақстанға ғана тән емес. Ол ауқымды сипатқа ие. Сондықтан кейінгі кезде басылған бухгалтерлік есеп бойынша аздаған оқулықтарда, ғылыми-практикалық публикацияларда, монографиларда, конференция мен дискуссияларда, ресми бухгалтерлерді дайындау мен аттестациялау бағдарламасында жаңа «басқарушы есеп» ұғымы талқыланып жатыр. Басқарушы есеп бухгалтерлік есептің ішкі жүйесі ғана болып табылады, бірақ та ол басқару деңгейінде ұтымды қабылданған шешімдердің қажеттіліктері сай келетіндей етіп ұйымдастырылуы қажет. Бұрынғы стандартталған процедураға сүйене бағыты, бүгінде ол шаруашылық субъектілердің мүмкіндіктерін талдауға бағытталған икемді есеп жүйесіне орын босатып берді.