Егемен Қазақстанның сыртқы саяси ұстанымы

Болған саясаттың экономикалық жағынан тұрақтандыра  алмауынан қайта  сайлау жүрді. Сайлау үндістанның 22-25 штататында өтті. Үндістан саяси билігінде негізгі партиялардың барлығының нақты бағдарламасы болмады. Сол себепті дағдарыс кезінде саяси- экономикалық және қоғамдық дағдарыс  кезінде  саяси- экономикалық және қоғамдық саяси өмірінде сайлауларда екі жақты көзқарас пайда болды. Р.Гандидің өмірі екінші және үшінші сайлаудың мерзімін ұзартты жаңа сайлауда ИНК/И/ нақты позиция алды, 541 орының 225 орынға ие болды. Енді билік Ақшылдар үкіметі  қолына полисті примьер- минстр П.В. Нарсимко Рао үкіметі жүргізген экономикалық курсы нәтиже берді. Ол мемлекеттік меншікті, жеке меншікке беру, рупийді ұүндандыру, шетелдердің субсиданы шектеу және меншік жұмыс істемейтін компанияларды жұмысын тоқтату т.б. нақтылы шаралар жасады.

1992 және 1993 жылдар аралығында 5 жылдың  жоспар стратегиясын жасады.

Биліктегі конгерстің тұрақсыздығы партия ішіндегі күрделі франциялық күрес БДП дәрежесінің өсуі, ИНН/И/ кнәлеушілердің

көбейуі т.б. мәселер 90 жылдардағы Үндістанның ішкі саясатының

  сипаты болды.

Корупциямен күрес  атты Бхаратия джата партиясының ұраны, премьер министр Нарасимо Рао қарсы болды. Оны 1999 жылы сайлау кезінде 10 млн рпий / долларға шаққанда 400 мың/ алғандығы жайында кнәлайды. БДП осы кезде дәрежесі өсе бастады. Бұл елде дәстүрлі және ұлттық мүдденің өсуін ғана емес сонымен қатар саяси партияда біраз өзгерістер болды. ИНН/И/ инсативасына қарсы шығып саясатты дінен бөліп алуға қарсы болады. М.Гандидің  «политика без религии- грязь» атты ұранына сүйенді.

  БДП басты лидері А.П. Ваджаш  болды. 1996 жылы 11 сайлау үш саяси  партия ішінен жаңа үкімет  құру ОФ- ңа /объединоный фронт/ тапсырылды  оның басшысы Деве Годда болды. БДП биліктен алынды.

1998 жылы қайта сайлау болады. Бұл сайлауда жеңісті БДП алды. 1998 жылы 19 наурызда  Р.Н. Нарянан жаңа премьер министр Атал Бихари Вадтамнан ант алады. 2000 жылы 26 қаңтарда Үндістан тәуелсіздік алғанына 50 жыл толуын атап өтті.

 

 

10. ХХғ-ХХ1ғ. Ауғанстан.

1. Бірінші дуниежізілік соғыс кезіндегі Ауғанстан.

Бірінші дуниежүзілік соғыс басталысымен 24 тамызда

Хабибулла Ауғанстанды бейтарап деп жариялады. Елдің ішкі жағдайының  қиындығына қарамастан әмір бейтараптықты сақтауға тырысты. Ауғанстанда, әсіресе шекаралық тайпаларда антиағылшындық көңіл-күй күшті болды. Бұл жағдайға 1914 ж. Қазанда Түркиянің соғысқа қатысуы және түрік сұлтанының Англия және Ресейге қарсы «Джихад» жариялауы өз ықпалын тигізді. Сарай маңындағы консерваторлар мен әрбір жаңалыққа қарсы ескі ауғандар түріктік және антиағылшындық  бағыт ұстайды. Герман империалистері одақтас ретінде Ауғанстанды өзіне тарту үшін түрік сұлтанының діни беделін пайдаланбақшы еді. Ауған әмірін соғысқа тарту мақсатымен Түркияда герман-түрік миссиясы қүрылды. Ауғанстанға экспедиция ұйымдастыру жобасын түрік генерал штабының басшысы Энвер-паша жасады.

Герман генерал  штабы бұл идеяны қолдап, Түркияға (генерал) лейтенант Оскар фон Нидермайер бастаған офицерлер тобын аттандырады. 1915 жылдың март айында экспедиция үш топпен Бағдадтан шығады. Алғашқы күндері миссия мүшелері бақылауда болады. Тек сегіз күннен кейін эмир оларды қабылдауға келіседі.

1916 жылы қаңтарда Нидермайер  және Хентини эмирді Германиямен  келісім жобасына қол қоюға  көндіреді. Осыған байланысты ол  миссия мүшелеріне ауған әскерін қайта құруға қатысуына рұқсат береді. Бірақ әмір Ауғанстан Англияға қарсы, егер Ресейге бейтараптық қамтамасыз етілген жағдайда ғана шығатының айтты; басқа кездесуде егер Германия 20 мың әскер, 100 мың қару және 200 мылтық тасымалдаған кезде ғана қатысатының айтқан.

Хабибулла бейтарап саясатты жақтады. Ағылшындар миссия  мүшелерінің Ауғанстанда төңкеріс жасап, Хабибулла ханды орнынан алатындығы жөнінде (егер Ресей және Англияға қарсы шықпаса) хабарлады. 1916 жылы күзде Нидермайер және Хентин Ауғанстанды соғысқа тартудың  болашағы жоғын түсініп, миссияның көп бөлігі елден кетті.

Нидермайер – Хенты миссиясының  сәтсіз аяқталуының бірнеше себебі бар. Ауған әмірінің бейтараптықты сақтау қызығушылығы, ағылшындардан жыл сайын субсидия алуы,  ағылшындар оны 1900 мыңнан- 2400 мың рупийге көтеруге уәде берген. Ағылшын саясаты жетекшілері Ауғанстанмен қақтығысты болдырмауға тырысты және «Ауған мәселесін» шешуге патшалық Ресейдің қатысуын қаламады.

Нидермайер – Хенты миссиясының қызметі тоқтаған жоқ. Британ отарлық билігі тайпалардың антиағылшындық көтерлісі болады деп күдіктенді. 1915 жылы желтоқсанда Кабул қаласынды Үндістанның уақытша эмиграннтық үкіметі құрылады. Алғашында Хабибулла елдің көңіл-күйімен санасып, оларға барлық жағдайды жасайды. Кейін ағылшындарға жағымпаздану мақсатында оларға репрессия қолданып, кейбіреулерін елден құды.

1916-1917 жж. Хабибулла-хан  ағылшын  отарлық үкіметіне ауған тайпаларының  көтерлісін түмшалауға көмектесті. Әмірдің бұл іс-әрекеті Ауғанстанда  сенімсіздік туғызды.

1916-1917 жж. ауған әскерінде  реформа жүрізілді, «ішкі шиеленіс жағдайына» әскери дайындықты жақсартуға шаралар қабылданды.

Ауғанстан британ империализмі аясында ұсталынды. Бірақ осындай оқиғалар ұлт-азаттық көтерілістің басталуына жағдай жасады.

2. Ауғанстан тәуелсіздігінің  қалпына келтірілуі және үшінші ағылшын-ауған соғысы.

1918 жылы қол қойылған  Брест-литовск келісімінің 7 бабында

«Персия және Ауғанстан еркін және тәуелсіз мемлекет» деп көрсетілген.

Совет үкіметі 1918 ж. шілде айында ауған ұлтына ұлт-азаттық күресте көмек көрсету мақсатымен өз үкіметін тағайындауға ұсыныс жасаған. Бірақ Хабибулла-хан ағылшындар қысымымен одан бас тартты. 1918 ж. аяғында Совет үкіметі екінші рет ұсыныс жасады, бірақ тағы сәтсіз аяқталды.

Ауғанстанда Хабибулла-хан саясаты қарсылық туындай бастады. Елде салық өсті, әскери алу жиіледі. Билік қаржы министрі Мухаммед Хусейн қолында болды. Ол елде ағылшындардың ықпал етуіне жағдай жасады. Әмірдің Кеңес Республикасымен тікелей қатынасқа қол қойғысы келмеуі ішкі саяси дағдарыстың жақындауына әкелді.

1918 жылы жазда ағылшын  әскері Советтік Түркістанға  еніп, Құшқуды жаулап алды. Осылайша  Ауғанстанды үш жақтан қоршайды. Сыртқы саяси қоршау, территориялық  айналды. Ішкі және халықаралық  жағдайдың шиеленісуі оппозиция  қызметін күшейтіп, 1918 жылы әмірге қастандық жасалады. Жаппай репрессиялар басталады.

1919 жылдың 21 ақпанда Джилалабад  маңында Хабибулла-хан өлтірілді. Бірнеше күн елде Қосүкімет  болады. Әмірдің бауыры Насрулла-хан  өзін әмір деп жариялады. Хабибулланың  үшінші ұлы Аманұлла хан  Кабул гарнизоны және қала тұрғындарына  сүйеніп ол да өзін әмір деп жариялайды. Ол елді Британия тәуелдігінен  азат етуді мақсат етіп қояды. Ел ханзаданы қолдайды. Ал Насрулла-хан қамауға алынады. Мұхаммед Хусейн асылып өлтіріледі.

Аманұлла-хан жаңа әмір болып тағайындалады. Консерваторлар тобының жоғарғы  билікті тартып алу әрекеті сәтсіз аяқталды.

1919 жылдың 27 наурызда Кеңес  үкіметі әлемде ең алғашқы  болып Ауған мемлекетінің егемендігін  және тәуелсіздігін мойындаған. 1919 ж. сәуірде екі ел арасында  елшілікпе алмасу және дипломатиялық келісімдерге қол қойылады.

1919 ж. мамыр айында Англия  Ауған мемлекетіне қарсы үшінші  жаулап алу соғысын бастайды.

 

11. ХХғ-ХХ1ғ.Иран

Иран 1- дүние жүзілік соғыста өзін бейтарап деп жарияласа да,оның территориясы әскери операциялар мен екі коалицияның күштерінің арсындағы саяси күрестің аренасына айналды. Германияны қолдайтын межіліс депутаттарының бір бөлігі Кум қаласына кетіп қалып, сонда Кум комитетін құрады. Бұндай үкімет герман-түрік әскерлері басып алған Керманшахта да құрылды. Ресей мен Англия  Ирандық  Азербайжанға, Хузистанға,  Фарсқа,  Керманшах пен Хамадан аудандарына әскерлерін енгізіп, герман-түрік күштеріне қарсы қарулы күрес жүргізуге мәжбүр болды. 1915 жылы  Түркиямен шекарласып жатқан бірнеше Иран обылыстарын түрік әскерлері жаулап алғанына қарамастан,бұл майдандағы  күштер арасалмағы негізінде орыстар мен ағылшындар жағында болды.

Ресейдің соғыстан шығып кетуі және Германия мен Осман империясының   талқандалуынан кейін, Иран территориясын ағылшын әскері толығымен  басып алды. Соғыстың бас кезеңінде Иранды  түрік әскерлеріне қарсы плацдарм ретінде пайдаланса, ал 1918 жылдың басында Советтік Ресейге қарсы қарулы интервенцияны басту мақсатында және оташылдыққа қарсы көтеріліп келе жатқан қозғалысты басу үшін ағылшын әскері Иранды толығымен жаулап алған еді.

Соғыстың соңына қарай Иран тоқыраған,экономикасы артта қалған жағдайда болды. Мәжіліс таратылып,үкімет кабинеттері жиі ауыстырылып отырды. 1918 жылдың тамыз айында  Вогус-эд-Доул басқарған үкімет құрылады. Вогус-эд-доул 1919 жылдың 9-тамызында мәжіліске хабар- ламастан, конституцияны бұза отырып «Персияның прогресивті дамуына британияның көмегі туралы келісімге » қояды. Бұл келісім бойынша ағылшын кеңесшілері мен нұсқаушыларына Иран армиясына, қаржысына, жол құрлысына, сыртқы сауда және  елдің қоғамдық-эконмикалық өмірінің басқада салаларына бақылау рұқсат етілді. Іс жүзінде бұл ағылшын протекторлығын орнатты. 

 

12. ХХғ-ХХ1ғ Араб  елдері

     Египет-  араб елдерінің ішіндегі ең ірі және экономикалық жағынан неғұрлым  дамыған ел. 1922 ж.ж. бастап Египет формальды түрде тәуелсіз ел болып  саналды, іс жүзінде Ұлыбританияға тәуелді болып «маңта плантациясына» айналған.

Англия  Суэц каналын және әскери базаларды Египетке және де басқа да араб елдеріне үстемдік жүргізу үшін пайдаланды.

Египеттің  халқы  суэц наналы аймағынан ағылшын әскерлерін  әкетуді, тәуелсіздікті талап етті.  1952 ж. 23 шілде айында Кайр гарнизоны әскерлерінің көтерілісі болды. Көтеріліс бойынша Абдель Насер. Ұлттық революция антиимпералистік және антифеодалдық болды. 1953 жылдары Египет республика болып жарияланды. 1956 ж. республиканың президенті Г.А. Насер болды. Египет Суэц каналын национализацияланды, үкіметтердің бұл заңды акциясында Англия, Франция, израиль 1956 ж. 30 қазанда с-с басталды. Бірақ агрессияларды сәтсіздікке ұшырайды.

1957 ж. аяғы мен 1958 ж. басында арабтарға  қарс күштер Сирияға соққы  беруге ақталды.

1958 ж. ақпанда Египет пен Сирия  бір мемлекетке бірікті. Біріккен  Араб Республикасы д.а.

1961 ж. шілде  а-а ірі капиталдардың  жеке меншігіне заңдар шыққан кезде. 1961 қыркүйекте төңкеріс басталды да, Сирия Біріккен Араб республикасынан бөлініп шықты.

Экономикадағы өзгерістер	Саясаттағы өзгерістер
Үкімет ағылшын, француз компанияларының  меншігін конфискеледі, барлық шетел  кәсіпорындары мен банкілерін национализациялады.Мемлекеттік Сектор құрылды, помещниктердің Жерге иелегін аграрлық реформа жүргізді.	1971 ж. қабылданған жаңа конституцияға  сәйкес Біріккен Араб Республикасы  Египет Араб Республикасы АРЕ  деп аталды.. Тәуелсіз сыртқы саяси бағыт жүргізіп империализм мен отаршылдыққа қарсы шықты. Совет Одағымен   қарым- қатынаста болды КСРО –о  еледеріне  150 өнеркәсіп ауыл шаруашылық объектілерін  салды.

           Г.А. Нолер қайтыс болғаннан кейін

Президент Анвар Садат бастаған  е-ң жаңа басшылығы жүргізіліп келе жатқан прогресті бағыттан ауытқыды.

Ашық есік, және экономиканы  «либералдандыру» саясаты жарияланды.

1975 жылдары жерлердің арендалық  ақысы  қымбатты  агаралық заң  күшіне енді.

Экономикасы нашарлады, бұқарасының тіршілік деңгейі төмендеді. АҚШ- а тәуелдігі күшейді. Египет Араб мемлекеті лигасынан  шығарылып, саяси және экономикалық бахотқа ұшырады. 1981 ж. қазанда Әскери шеру кезінде  қастандықтардан мерт бола жараланды. Вице президент болған М.Х. Муборак президент болып сайланды. Үкімет ұлттық экономика позициясын нығайтуға және мемлекеттік секторды дамытуға, теңдестірілген саясат жүргізе бастады.

1932 жылы ғана шартпен шектелген  Ирактің тәуелсіздігін формальды  түрде таныды. Иракты бүкіл өкімет  билігі 1958 ж. дейін 

ағылшын қол шоқпарының қолында болды, олар елде террор мен қанау режимін орнатты. Импералистердің әмірімен ұлт- азаттық қозғалысты тұншықтыру мақсатында Бағдад пактісі (1955) жасалды.

1958 ж. шілде айында Ирак армиясының  көтеріліс жасаған бөлімдері  халқының қолдауымен монархиялық режимді құлатты. Ирак Республикасы болып жарияланды.

1963 ж. ақпан өкімет билігін өз  қолына алды.

1963 ж. қарашада өкімет басыңа  әскери топ келіп реформалар  жасады.

1968 ж. шілде айында БАСС партия  өкімет басына келді.

Ирак территориясында орналасқан шетелдік мұнай кампанияларын түгелдей национализациялардың  нәтижесінде ирак мұнайын шығару, өңдеу және өткізу үкіметінің қолына көшті.

Ирак 1972 ж. жасалған Достық және  ынтымақтастық шарт негізніде КСРО мен қарым- қатынасын  дамытып келді.

1980 ж. қыркүйекте Ирак пен Иран арасында шекаралық жанжал басталып, ол ұзаққа созылған соғысқа ұласты, оны АҚШ импералистік аймақтың ісіне араласудың желеуі ретінде пайдалануда. 

14. ХХғ-ХХ1ғ.Түркия

Түрік халқының азаттық күресін 1918 жылы Мұстафа Кемаль (Ататүрік 1880-1938 ) бастады. Оның басты міндеті ұлттық күштерді шоғырландыру болды. «Құқықтар қорғау» қоғамы құрылып олар мудросс келісімі белгіленген Түркия шекарасын қорғауға шақырды.

1920 жылы  20-сәуірде Анкарада  жаңа парламент Түркияның Ұлы  ұлттық жиналысы (ТҰҰЖ) шақырылып, елдегі заңды жалғыз билік болып жарияланды. ТҰҰЖ қабылдаған « негізгі ұйымдар туралы заң» 1924жылға дейін уақытша конституцияға айналды. Антанта Түркиядағы ұлт азаттық күресті басуға одақтастар , грек және халифат армиясын аттандырады. 1920 жылы күштеп танылған Севр келісімі бойынша Турция Англия, Франция, Италия мен Грецияның арасында бөлінді. Солтүстік Шығыс Армеияға беріліп Оңтүстік шығыста Курдтар мемлекетін құру көзделді.