Егемен Қазақстанның сыртқы саяси ұстанымы

Исламнын енуi Индонезияда европалыктардын кобеюiне жэне оларды жаулап алудын карсанында эдебиеттiн дамуымен байланыстыра ,кунделiктi соттардын шешiмi мен кукыктары мусылмандык дiнмен байланысты. Европада бiрiншi кезекте Шыгыс пен Батыс базарларында ертеден кездесетiн бурыш, мускат жэне калампыр осетiн аралдар кызыктырды. Молуккс архипелагынын тургындары Банда ,Амбоне аралдарындагы осiрiп отырган дэмдiлiктерге салык толедi жэне баска товарлармен айырбас жасады. Европалык басшылыктын пайда болуымен  бул багалы экспорттык азык- тулiктерге екi султанат –Тидоре жэне Тернате таласты. Осында алгашкы европалык баскыншылар- португалдыктар келдi.Тернатеге онын карсыластарына карсы куреске комектесемiз деген сылтаумен португалдыктар оздерiнiн  бекiнiерiн Амбонеде курды жэне тургындарды  ен арзан  багамен калампырды  сатуларына  мэжбурледi.                             Португалдык  монополиянын  саудасынан бiрiншi кезекте халык букарасына                 

киындык тустi. Бiрак пайданын азаюынан Тернате феодалдары португалдыктарга карсы шыгуга окталды . Португалдыктардын территориялык баскыншылары Индонезиянын кейбiр архипелаг аудандарымен гана шектелдi. Малакке (1511)жэне  амбоненi басып алган португалдыктар Онтустiк шыгыс Азиянын барлык iшкi сааудасынада оз билiгiн жургiзбекшi болды. Индонезияга басты жол Малаккс бугазы  португалдыктардын колында болды. Бул оларга откен кемелерден салык алудын мумкiндiгi болды. Индонезиянн iшкi тенiздерi Ундi мухиты, Бенгал шыганагы Онтустiк-Кытай тенiзi аркылы олар оздерiнiн гегемониясын куруга тырысты. Португалиянын дамыган Ява аралдарынын мемлекеттерi

турмак усак княздыктарды тотеп бере алмады. Индонезия халкынын португалдык колонизаторларга деген жек корiнiштiлiк Индонезияга

Баска халытардын кiруiне жол бердi.                                                                  

XVII гасырдан Индонезиянын мыкты мемлекетi  Матарам болды,

озiннiн билiгiмен Орталык жэне Шыгыс Яваны бiрiктiрдi. Орта гасырда курылган Явандык халыктар, мемлекет шенберi болып ежелгi жергiлтi  тыгыз орналаскан аудандар болды. Султан Матарама барлык жердiн иесi болды, бiрак жер ауыл адамдарынын иелiгiнде болды. Егiннен тускен болiктен шаруалар султанга салык толеуге мiндеттi болды. Бул феодалдык рента турiндегi салык болды. Бундай рента- салыкты султан    шенеунiектерi , когамдык администрация жинады. Ауылдык администрация мемлекеттiн ортак жумыстарымен (жолды жонеу, каналдар салу, азык- тулiк тасымалдау, салык жинау т.б ) аиналысты.                               

Жердiн жартысы султаннын иелiгiнде болды, коптегене ауылдар онын эйелдерiне, туыстарына, iрi феодал шенеунiктерге брiлдi. Кейбiр ауылдар мешiт, зират куруга мусылмандарга берiлдi.  XVII гасырда ислам архипелаг болiктерiнде жайыла бастады ( Бали  аралында индуизм дiнi сакталды).

      Кенiстiкте колонер, жер мэселесiнiн дамуы товар – акша катынасы шаруалардын басты формасы болды.

XVII гасырдын алгашкы жартысында-ак  Матарам озiнiн иелiгiн кенейттi. Солтустiк- Шыгысындагы Мадура аралы, батыс- Черибон княздыктарындагы

аудандары жаулап алынды. Матарам озiнiн кол астына мыкты султанат Бантамды (Батыс Ява) караты. Коптеген саудагерлер урылардан жэне Малаккс бугазындагы португалдыктардан аулак журу ушiн Зонд бугазы аркылы журудi тиiмдi кордi. Бантам iрi сауда орталыгына айналды. Шыгыс жэне Кытай, Ундi жэне Сиам саудагерлерi  базар астанасы Бантамда кездестi. Бунда 1595 жылы алгаш голландык сауда экспедициясы Корнелис Хутманнын  басшылыгымен келдi. Бантамнын iшкi жагдайы феодалдык карым  катынастын дамуына жэне шаруалар экспедициясынын кенеюiне эсер еттi . Саудадан байыган олар шаруаларды  бурыш осiруге куштедi. Шаруалар бурыш пен рента- салыгын толедi. Салыктан калган бурышты экспортка шыгарып сатылды.  Джакарта мен Бантамнын ара кайшылыктарын пайдаланып голландыктар  Джакартаны басып алып ББатвияны иелендi. Алайда Матарамда Бантамда XVII гасырдын ортасына дейiн Явада голландык жаулаушыларды мойындамады. Екi княздыктада мыкты компания болганымен кулдырау шагында калды. Голландыктар екi княздыкты оз карамагына карату ушiн олардын араларына от салып бiр- бiрiн шагыстырып отырды. Бул тактика компания басшылыгмен жасалган « Ен басты дурыс саясат – бiр княздыкты екiншiсiне карсы кою…   бiрак Бантамнын элсiреуiн , матарамнын – Мантамнын кушеюiне жол бермеу».                                  

XVII гасырдын ортасында голландыктар Ост- Ундi компаниясы озiнiн даму шегiне жеттi. Ол Индонезиядан барлык европалык карсыластарын жойып жэне озiнiн монополиясын курды.  Голландык флот сол кезде ен куштi жэне коп салалы болды. Голландык биржасы да сол озiнiн мануфактурасы сиякты Европадагы ен iрi биржа болды. Голландык Ост- Ундi компаниясы озiнiн сол кездегi   улкен капиталымен акционерлiк брлiгi болды. Баска елдердегi Ост- Ундi компанияларымен сонын iшiнде  Англия мен салыстыруга турмады. Голландыктар оз монополияларн тыныш жаткан шыгыс  Индонезия аралдарын  байланыстырды.  Бакылауга ынгайлы болу ушiн онiмдердi  жэне дэмдiлiктердi  тасуда компания  оларды белгiлi шектеулi аудандарга болдi : Амбонада – калампыр , Бандада- муската. Баска аралдарда туратын тургындар осындай осiмдiктердi куртуга мэжбур болды. 

Колонизаторладын жаулап алуынын нэтижесiнде  компанияларда феодалдык эксплутация остi. Феодалдармен шенеунiктер  шаруалардан тускен пайданын бiр болiгiн оздерiне алып калып отырды. Бул шаруалардын наразылыгын тугызып антифеодалдык котерiлiстiн кушеюiне экелдi. Матарамда катал жэне озiмшiл басшы Амангкурата I кейбiр таптык билiк ететн басшылыктарга оздерiнiн пайдалары ушiн халыктык козгалысты пайдаланды. 1674 жылы халык котерiлiсi басталды, котерiлiстi мадурлык князь – Трунжая баскарды. Явада пайда болган модурлык повстандыктар кен колдай корсеттi.     

Ост- Ундi компаниясы Матарамдегi окиганы оз пайдаларына колданбакшы болды. Ол тiптi Тунуджаймен кабалдык келiсiмдi мойындаган жагдайда голладдык комек корсетемiз деп келiспекшi болды. Келiсiмдi повстандык басшы кабылдаган жок. Котерiлiс кушейiп, шетелдiктердi куып, Маджапахит мемлекетiнiн курылу туралы лозунг оттi. Астана Матарама повстандыктармен жайлуа алынды. Аманкурат компания иелiгiне озiнiн билiгiнiн кайта курулуы ушiн ештене аямайтынын айтып, комек сурады. Аманкурата I улы Аманкурат II компаниямен келiсiмге кол койды. Онда Ява аралындагы проывинциялар катарындагы компанияларды беруге жэне оган Матарамдагы шексiз саудага кукык бердi.

1678 жылы компания Матарамга  карулы куштерi элсiз болып, повстанцтарга женiлiс экелдi. Аманкурата II билiкке отырды. Компания уэде еткен барлык жерлерiн алды. Алайда котерiлiстiн басылуыны элi де 3 жыл курес керек едi.

Матарамдагы котерiлiстi басып салган голландык колонизаторлар ендi Бантанга деген куштерiн кушейттi.  Султан Бантаннын кезiнде агылшын Ост-Ундi компаниясынын тыншылары пайда болды. Голландыктар котерiлiсте Бантандыктарды пайдаланды. Оларга колдай беру аркылы оз кезегiндегi 1684 жылгы голландык компаниямен келiсiмге отырды. Оларга Бантандагы жэне Суматра территориясында сауда жасауга руксат берiлдi. Матаранамен Бантама арасында жасалган келiсiм Ява аралын толыктай басып алуга жэне голландыктардын позициясын Индонезияда кушейттi. Саудагерлер жэне баска европалыктар Бантамнан кетуге мэжбур болды. Ал шындыгында агылшындар Суматранын батыс жагасын иелендi. Бiрак  голландыктар архипелагты оз иелерiне алды. Ол бурынгыдай пайда экелмедi. 1863 жылгы келiсiм Тернате номиналды сюзеренитетке нукте койды. Дэмдiлiк аралдар голландыктардын карамагына оттi.  

4.ХҮІІ ғ.соңы  жартысы – 1918 жж. Үндістан.

Азияның  көптеген   елдері   ежелгі   әрі   бай   мәдениет  ордасы болды. Олардың көркем қолөнермен, табиғи байлықтар — алтын және асыл тастармен, татымдылықтармен, ағаштардың бағалы түрлерімен даңқы шықтьи Азияның барлық жерінде патриархалдық-рулық қатынастардың, кейде құлдық құрылыстың сарқын-шақтары сақталған феодалдық тәртіптер үстемдік етті.

Европамен салыстырғанда Азия елдерінде өндіргіш күштердің дамуы баяу жүрді. Оның себептерінің бірі Азияның егіншілікті мемлекеттеріне мал өсіруші көшпенділер атты әскерінің әлде-неше рет басып кіріп, ойран еалуы болды. Азия елд.ерінің быты-раңқылығы, тецізде жүзу ісініц нашар дамуы, таулар мен шөл-дер арқылы өтетін құрлықтағы катынастың қиындығы олардың арасындағы   сауданың   дамуын   қиындатты,   зл   бұл   қаладағы қолөнер кәсібінің өсуін баяулатты.

Дегенмен, XVI-XIX ғасырларда Азияда баяу болса да кейбір қалалардың маңызы есті, мануфактуралар пайда болды.

Азия елдерінің дербес дамуына, ондағы феодализмнің ыдырап, капиталистік ңатынастардың дамуына европалық отаршылдардың басып кіруі кедергі келтірді^Азия елдерінде феодалдық және отаршылдық езгі көп уақытқа дейін сақталды, ал капитализмнің дамуы мен буржуазиялық қайта құрулар бұрынғыдан бетер ке-шеуілдей берді.

Британияның жаулап алуы қарсаңындағы Үндістанның феодалдық құрылысы  мен саяси  бытыраңқылығы.  Үндістанда  бірнеше жүздеген ірілі-уақты феодалдық князьдықтар болды. Бұлардың арасында ғасырлар бойы ұзақ әрі жойқын соғыстар болып тұрды.                                                                                                

Бүкіл елде феодалдық тәртіп орнады. Барлық жер ірі феодалдардың жеке меншігі болып есептелді, ал оны өңдеу шаруалардың мемлекеттік міндеткерлігіне айналды. Олар өнімнің үштен бірін феодалдарға тапсыруға міндеттенді.                                      

XVII ғасырда алып тас қорғандар, үлкен әрі бай мазарлар салынды, бұлардың кейбіреулері сәулет өнерінің ең көрнекті ескерткіштері (Тәж-Махал және т.б.). Феодалдар өздерікін кірістерін өндірісті ұлғайтуға емес, керісінше, әскер мен сән-салтанатты көбейтуге жұмсады, көптеген алтын мен күміс, зергерлік бұйымдар, асыл тастар, кілемдер жинады, бірнеше малай, бишілер ұстады, салта-нат үшін сәнді шатырлар жасатып, пілдердің үстін әшекейлеген жабдықтармен безендірді. Шаруалардың басым көпшілігі өте ауыр жағдайда болды, егіншілікпен, мал өсірумен, колөнермен айналысты. Бұлардың шаруашылығы натуралдық сипатта болды.                                                                                                      

Деревняларда қауым сақталып, олардағы шаруалар жеке жер учаскесін пайдаланды, ал жайылым ортақ еді. Шаруалар феодалдардың пайдасына міндеткерліктерді бірігіп атқарды, суару жүйе-лерін, құдықтарды, орларды, өгіздердің күшімен су шығаратын құрылыстарды күтіп ұстады.

Үндістанның бүкіл халқы касталарға — өзара қатыспайтын адамдар тобына бөлінді.

Индуизм діні касталарға бөлуді, олардың әдет-ғұрпының, тәртіп ережесінің, ең бастысы — кәсіп түрлерінің мызғымастығын дәріптеді.

Адамның қоғамдағы орны, мамандығы оның қандай кастаға   жататындығымен   және   оның   ата-анасының   кәсібімен анықталды. XVII—XVIII ғасырларда Үндістанда ішкі сауда жандана түсті. Қолөнер мен сауда орталығы ретінде қалалардың ролі біршама өсе бастады. Дегенмен, мешеу калған феодалдық қатынастар үстемдігін сақтап қалды. Саяси бытыраңқылық, кейбір князьдық тайпалар арасындағы араздық және діни алауыздық евроналық отаршылдар үшін олжа болды.                                     

Үндістанды Британияның жаулап алуы. Жаулап алу 1600 ж. қүрылган ОстИндия компаниясынын қолымен атқарылды да, үзақ уақытқа созылды. Үндістандағы Англияның басты бәсекелесі Франция еді. Алайда Англияның өндірістік және әскери басымды-лығы оны жеңіске жеткізді.                                               

1757 ж. ағылшын шапқыншылары Бенгалияны  өзіне бағын-дырып, одан француз отаршылдарын қуып шықты. Францияның қол астында Үндістанның жағалауындағы жағалық қамал-бекіністер ғана қалды. Бенгалияны бағындырып алу Ост-Индия компа-ниясы әскерлеріыің елді одан әрі жаулап алуына түрткі болды, бүл жаулап алу XIX ғасырдың ортасында аяқталды.

Бенгалияда бекініп алған ағылшын отаршылдары жыл өткен сайын Үндістан жеріне ішкері ене, берді. Олар қатал тонаушылық соғыс жүргізді. Отаршылдар-дың баса-кәктеп кіруі барлық жерде жергілікті феодалдар мен шапқыншылардың екі жақты езгісінен күйзелгеи халықтың қайыршылыгы мен кедейленуін күшейте түсті.

Үндістан британ отаршылдарының езгісінде. Үндістанды қанау бастапқыда негізінен халықтан салық алу және үнді князьдары-иың байлығын тонаудан басталды. К. Маркс байлық елді ашық қанау және Англияға жөнелтілген орасан зор дүниені тартып алу жолымен жиналды деп жазды. XIX ғасырдың ортасында ғана Үндістанға ағылшын товарларын өткізудің мүмкіндігі өсті. Үндістанды тонау ағылшын буржуазиясының қолында орасан мол байлықтың жиналуына жағдай жасады.

ХІХ ғасырдың орта шенінде миллиондаған үнді тоқымашы-ларының   тағдыры   тьш   мүш-кіл ёді. Олар ағылшынның фа-брикалық    мақта-мата    өндірісімен бәсекеге-төтеп бере алмай     күйзеліске     үшырады. Үндістаннан    Англияға     мата емес, ағылшын фаОрикаларына қажетті     шикізат — мақта жеткізілді, ал Үндістанға ағылшынның  даяр   маталары   әке-лінді. Ағылшын фабриканттары байыған үстіне байи түсті, ал күйзеліске үшыраған  үнді  то-қымашылары  он   мындап   аш-тықтан қырылып жатты.

Үндістанның бүкіл экономикасы ағылшын буржуазиясының мүддесіне бағындырылды.  

1857—1859  ж.ж.  Үндістандағы  халық  көтерілісі.

ағылшын товарларын жеткізуді әрі әскери мақсатты көздепэ елдің шалғай жатқан аудандарына темір жолдар салды. 50:жыл* дардағы алғашқы темір жол күрылысы кезінде аштық пен ауру-: дан мыңдаған үнділер қаза тапты

1857— 1859  жылдардағы  хадық  көтерілісі.   Отаршылдардың қанауының күшеюіне жауап ретінде әр жерде көтеріліс шыға бастады. 1857—1859  жылдары  халық көтерілісі  елдің едәуір  бөлігін қамтыды. Алғашында Делиге жақын жерде зеңбіректермен, мылтықтармен қаруланған 60 мыңнан астам сипайлар бірінші болып көтерілді. Солтүстік Үндістан мен орталық аймақтағы көтерілістердің басты күші шаруалар мен қолөнершілер болды. Көтеріліске князьдар мен помещиктер де қосылды, өйткені бүған дейін  олардың иеліктерін ағылшындар тартып алған болатын. Алғашқы   кезде   көтеріліс   сәтті   басталды.    Көтерілісшілер Делиді және басқа қалаларды алды (картаны қара). Отаршылдардан  азат етілген территорияларда  жаңа тәртіп  орнатылды: кейбір   салықтар   жойылды,   салық   жинау   кезіндегі   қиянатқа, мемлекет  қазынасынан   қымқырушылыққа   қарсы   күрес   жүргізілді.                                                                                                I