Қазақ мәдениетінің би өнеріне ықпалы

Күміс немесе алтын тиындар қадалған шашбауды «Шолпы» деп атайды. Бойжеткен қыз баланың жүрісін, қимылын түзеу үшін қоңыраулы шолпыны бұрымына таққан. Кезінде шолпы таққан бойжеткендерге денеңді тік ұстасаң, тиындар шылдырламайды деп шарт қойған. Содан қоңыраулы шолпы таққан қыз бала үй арасында жүргенде, жүгіргенде, күлгенде ол сыңғырлап дыбыс беріп, үйдегі үлкендер қалжыңын қойып, әдеп сақтаған, бойжеткен жұрт назарын өзіне аударғананына ұялып, жүгіріп, секіруін тыйған.

Аты затына сай демекші, «Сылдырлатсақ тиынды, жоғалтарсың сыйыңды» деген тәрбиелік мәні бар сөздер ескертіп тұрғандай шолпының түріне назар аударып қарасаңыз қыздар мен келіншектердің шашқа тағатын шолпыларының айырмашылықтары болған екен. 

«Жас қыздар тағатын шолпы өте көркем әшекейленеді. Олар: үзбелі шолпы, көзді шолпы, қозалы шолпы, шынжырлы шолпы, қос үзбелі шолпы, маржанды шолпы, меруертті шолпы, қоңыраулы шолпы, сылдырмақ шолпы, алтын шолпы, күміс шолпы деп атала береді. Ал, егде тартқан әйелдер қарапайымдау түрін тағады. Ондай шолпының теңге тиындары аздау болады.  Кейде теңге орнына әдемілеп, әшекейлеп күміспен әзірленген тіс шұқығыш немесе тырнақ тазалағыш, кейде сандықтың кілтінде тағып қояды екен. Шашқа тағылған осы шолпылар қыз келіншектер жүріп тұрған кезде, күн сәулесіне шағылысып, көздің жауын алады. Сонымен бірге ол иесі қозғалғанда, әсем дыбыстар шығарып, сұлу қыз кермаралдай керілген кербез келіншектердің әсем жүрісіне үн қосып, ару сыны мен сымбатын одан әрі ажарлай түскен. Мұндай сұлуды «Сыңғырлаған күлкісіне, сылдырлаған шолпысы үн қосады»,-деп ардақтаған [20, 52 б.].

Алаш арыстарының бірі Міржақып ағамыз да осы көріністі қалт жібермей «Шекеге кәмшат бөрік, киген асыл сылдырлап, алтын шолпы, иықта шаш»,-деп суреттеген екен [21, 22 б.]. Мінекей, шолпы қыздардың бойына ойлылық, биязы мінез қалыптастырған. Балетмейстер З.Райбаевтың осы «Шолпы» биіне зерттеуші, ғалым Т.О. Ізім де өзінің «Уақыт және би өнері» атты еңбегінде сипаттама берген. Ырғала басып бір сызық бойымен бірінен кейін бірі сахнаға шыққан қыздар бір қолын алдыңғы қыздың иығына қойса, екінші қолы толқынды қимылдармен алуан түрлі сүреттемелер жасай жылжиды. Оң қолдарындағы шолпыларын ырғалта жүріп билеген қыздар, бидің аяғында шолпыларын бір-бірінің бұрымына тағады. Биде қыздардың сымбатты да сұлу келбеті, жібектей төгілген шашы, сүйкімді жүріс-тұрысы шолпының күмістей сыңғырлаған үні шебер сүреттелген»,-деп жазған [11, 23 б.].

Қазақ биінің дамуына өз үлесін қосқан осындай аға буын балетмейстерлердің еңбектері ұрпақтан ұрпаққа жалғаса беретіндігі жайлы ешкімнің күмәні жоқ шығар. Өйткені, бұл З.Райбаевтың еткен еңбегінің жеміссіз болмағанының дәлелі сияқты көрінері сөзсіз.

Қазақ биіне тереңірек үңілсек, қыздардың орындауындағы әр бидің мағынасына қарай тағылатын әшекейлердің де орны бар. Ғалымдарымыздың зерттеп, зерделеген деректеріне сүйенсек, сонау ықылым замандағы қыз-келіншектер киіз басу, жүн сабау, келі түю, ши орау, тағы басқа тұрмыстық шаруаларды атқарғанда «Шашқап» деп аталатын, әшекейді тағатын болған, мұның мәні шашты, бұрымды шаң тозаңнан, күн көзінен қорғайды, әрі сәндік бұйым ретінде қолданылады. Оны мақпал, шұға, барқыт, мауыты тәрізді көк, қызыл түсті маталардан бұрымның ұзындығы мен жуандығына орай пішіп тігеді. Шашқаптың жоғарғы төмен жағынан ою өрнекпен безендіреді, зер, оқа моншақтарымен сәндейді, кейде оған маржан, меруерт, күміс шеттіктер тағады. Ал, шолпының күміс, алтын теңгелерден тізбелеп жасалған түрін «Шаштеңге» деп атайды. Шолпы мен шаштеңге шашбауға немесе бұрымның ұшына тағылады. Шаштеңге таққан қыз-келіншек мезгілсіз жүрмеуге тиіс. Өйткені күміс сыңғыры қыз-келіншектің мезгілсіз жүргенін хабар беріп айтып қояды [21, 56 б.].

Мінекей ұлтымызда әр дәстүрдің, әр әшекейдің ою-өрнектің өзіндік мәні болса, ұлттық биімізде де осы рухани, мәдени байлықтарымыздың алар орынының маңызы зор. Дегенмен, бүгінгі таңдағы кездесіп жүрген кейбір би қойылымдары, киім үлгілерінің көңілден шықпайтынын да аңғарып жүрміз.

Тарихи мәні бар құлағымыздың түбінде естіліп, үйреніп қалған күйлерімізді де эстрадаға салып, кейде танымайда қаламыз. Осындай шығармаларға би қойып, сахна төрінде орындалып жүргенінде көзіміз көріп жүр. Сондықтан болар арзанқолды дүниелер тез шығып, тез ұмытылып жатады.

Кезінде қазақтың дәстүрлі би мәдениетінің дамуына өз үлестерін қосқан Ш.Жиенқұлова,  Д.Әбіров, З.Райбаев сынды балетмейстерлер мен ғалымдардың, педагогтардың еңбектері бүгінгі күнге дейін жетті, әрі қарай жалғаса береді де, аты аталаған және тағы басқа қазақ биіне үлес қосып жүрген ғалым ұстаздардың да би қойылымдары 1985 жылы Алматы қаласы филармониясының жанынан ашылған «Алтынай» би ансамблінің репертуарында алтын қор ретінде сақталып келеді.  Қазақ биін зерттеуші профессор Т.О.Ізім «Алтынай» атты еңбегінде: «Алтынай» би ансамблінің өнері, бағдарламасы, жалпы даму жолы қазақ би өнері тарихына өзіндік құбылыс болып еңгені анық»,-деп көрсеткен [22, 15 б.]. Ансамбль ұмыт болған көне билерді қалпына келтіріп қана қоймай, сонымен бірге сабақтас өнер салаларын да жандандырды. Мәселен, «Алтынай» би ансамблі арқылы:

-көне ұлт билері өмірге енгізілді;

-әр бидің мазмұнына қарай небір ұмыт болған бірегей киім үлгілері қалыптастырылды (киім үлгілері негізінен орталық мұражайдан алынып, биге ыңғайланған түрінде тігілді);

-жаңалықты халық музыкасының құнарлы топырағынан іздеген балетмейстерлердің өз қойылымдарында әр бидің мазмұн ажарын ашатын небір ұмыт болған би күйлері қалпына келтірілді;

-әр бидің қимыл-қозғалысына, бидің ерекшелігіне қарай қолданылатын қол өнерлік, тұрмыстық бұйымдар мен зергерлік заттарды биге қолдану үрдісі қалыптасты;

-аспаптық би үлгілері тәжірибеге еңгізілді.

Бұған дәлел «Құсбегі-дауылпаз» биіндегі кепшік аспабы, «Бақсы ойындағы» кепшік пен асатаяқ аспаптарын қолдану өзіндік жаңалық ерекшелігімен сахна төрін барынша ажарландырды. «Шалқыма» биіндегі торсық, «Киіз басудағы» сабау, сайыс биіндегі найза, «Қылышпан биіндегі» қылыш. Міне осы дүниенің барлығы сахнадан орын алды. Бұл билердің бәрінің астарында халқымыздың тұрмысы, салт-дәстүрі, этнографиясы, көне музыкасы жатыр»,- деп жазған [22, 28 б.].

Бұл билер үлкен оймен, ізденіспен қойылған дүниелер екенін аңғаруға болады. Биде қолданылған әр атрибуттың өзіндік қасиеті болады. Соған байланысты оны биде де лайықты етіп, көрсете білу керек.

Кейде бишілер сахнада қазақтың үкілі домбырасын алып, ойына келген қисынсыз қимылдар жасап, касиетті домбыраны қалай болса солай пайдаланып, жерге тастай салып билеп жатады.

Заман ағымына байланысты ұлттық мәдениеттің бірегей түрі ретінде көрінген қазақ биі, ұлттық сана-сезімінде, зерттеу жұмыстарының қайнар көзіне айналып отырса да белгілі бір деңгейде өзгерістерге ұшырап отырады. Міне, осы жағдайда би өнерін сақтау мәселесі туындайды. Ол орындаушылықтағы шынайлықтың жоқтығы, ежелгі билердің мәтінін сақтамау. Сондықтан, хореографтарды оқытып дайындауда халық биін жаңа технологиялар қолдана отырып оқыту керек деген пікірлерге сүйенуге тура келеді.

Қазақ биі - ұлтымыздың бай, мол қазыналы салт-дәстүрінің айнасы. Қаншалықты ел салт-дәстүрге бай болса, соншалықты би өнері де бай. Ұмыт қалған көптеген дәстүрлерімізді, ұлттық ойындарымызды осы би өнері арқылы сахна төрінен көре аламыз. Өйткені қазақ биінің дамуына байланысты, кеңінен тараған дәстүрлеріміз ұлттық ойындарымыз би («Беташар», «Қоштасу», «Көкпар», «Бәйге», «Қыз қуу» және тағы басқа) қойылымдарында көптеп кездеседі. Сондықтан биді қоюшы балетмейстер өзінің қойған биін ерекшелендіремін деп ізденеді.

Ұлтымыз салт-дәстүрге, ұлттық ойындарға бай болғандықтан әлі де сахна төрінде шығарылмаған дәстүрлеріміз баршылық. Сөзіміз дәлелді болу үшін, бүгінде Астана қаласындағы «Наз» мемлекеттік би театрының қоржынында қыз жігіттердің орындауындағы «Секіртпе» деген биді атағымыз келеді. Сонау ерте кезде ауыл балалары арқан жіптердің (скакалка) басын буып, бір-біріне жалғап,  секіріп ойнаған.  Соны эстетикалық түрде әр түрлі түсте боялып жасалған арқан жіппен билетіп,  ауыл жастар ойынын жаңаша түрде сахна төріне әкелді. Бидің барысында орындаушылардың би қимылдары да өзгешелеу және балетмейстердің өз стилін байқауға болады. Әзіл-қалжыңнан тұратын бұл бидің авторы талантты өнерпаз Д.Т.Сүлейменова.

“Қазақтың дәстүрлі түсінігінің ерешелігіне байланысты музыкалық бейнелер туралы ойлары жеткіліксіз. Көпшілікке белгілі, шығыс халықтарындағыдай қазақтар да көпетеген заттар туралы пікірлерін біржақты, дауыстап, тік айту түрін қабылданбаған. Сондықтан ым-ишарамен айту қазақтардың дәстүрлі ойының басты сипаты десе де болады”,-деп жазады С.Ш. Аязбекова «Картина мира этноса» атты кітабында [23, 37 б.].

Ия, дегенмен уақыттың, қоғам өмірінің өзгеруімен тікелей байланысты ойынның түрі мен мазмұны да өзгерді.

Ойын-сауықтар көркем-эстетикалық қызметімен бірге мынандай міндетті және қоғамыдық қызметтерді қоса атқарды: тәрбиелік, әскери спорттық, рәсімдік, қарым-қатынастық және т.б. әсіресе, ойындар бірнеше жақын ауылдардың тұрғындары жиналатын мерекелер кезінде жиі өткізіледі. Әр түрлі ру өкілдері арасында ең жақсы әнге, күйге, ең үздік бишіге сайыстар өткізілді. Тұрмыстық сюжетке құрылған билер көбінесе комедиялық сипатқа ие болды. Пантомималық билерде ашқарақтар, жалқаулар мен өзге де адам бойындағы жағымсыз қылықтар күлкіге айналдырылды.

Жастардың ойын-сауықтары шариғаттың қарсылығына қарамастан қыздар мен бозбалалардың өзара таныстығына, бір-бірін түсінуі мен достықтарына әсер етті. «Бұлар «Қыз қуу», «Алтыбақан», «Ақсүйек», тағы басқа да ойындар»,-деп жазылған “Қазақстан хореографиясының тарихы” кітабында [24, 97 б.].

Көбінісе ер жігіттеріміздің биінде кездесетін ұлттық ойындар. Сайыс атты найзагерлердің жекпе-жегі, ертеден келе жатқан әскери жарыстардың бір түрі.

«Аударыспақ» - қарсыласын аударып түсіру мақсатында болатын ат үстіндегі күрес. Оған ат құлағында ойнайтын, мықты епті, қарулы, кемеліне келген ер азаматтар ғана қатысады.

«Теңге алу» - шауып келе жатқан аттының жердегі теңгені алуын көрсететін ат үстіндегі өнері.

«Көкпар» - ат үстіндегі командалық ойын, салт атты қарсыласынан серкені тартып алауға әрекеттенеді.

Қарап отырсаңыз қазақтарда ер жігіттердің өмірін жылқы жануарымен тығыз байланысты екенін байқауға болады. Яғни, халық сеніміндегі ғұрыптардағы ойындары мен эпостарындағы әндері мен күйлеріндегі қазақтардың рухани мәдениетіндегі жылқыға табынушылық, жігіт еңбегі мен аттың шабысын көрсететін көптеген билердің тақырыбын анықтады. Атқа деген бұл көзқарас жылқы қимылы үйлесімділігіне байланысты көптеген билер мен жекелеген қимылдардың жасалуын анықтайды және түсіндіреді.

Осыған байланысты қазақ биіндегі аяқ қимылдарында кездесетін «желдірме», «атшабыс», «тепең жорға», «тебінгі», «тезгін қақпа», т.б. тәрізді аттарға ие болды. Бұл - қазақтың өзінің сенімді серігі жылқыға деген сүйіспеншілігі.

Орыс саяхатшысы Г.Н. Патанин «Қазақ фольклор жинақтары» атты еңбегінде:

«Тал шыбықтай бұралған ол бір керім,

Беті аппақ, ұшы қызыл, қара көзді,

Қиғаш қара қасы бар сондай керім.

Аппақ, керік маңдайлы, қолаң шашты,

Шашының ұзындығы тізесін басты,

Ауызы гүлдің басындай, тісі меруерт.

Мұндай сұлу жаhанда жаралмастын»,-деп жазған [25, 31 б.].

Барлық эпостық жырларда батырдың әйелі сұлу, ақылды, сезімтал, кіршіксіз адалдығымен ерекшелінген. Дей тұрғанмен қазақ биінде қыздардың қолына қылыш алып «Қылышпан» биін билеуі немесе қамшымен ат үстіндегі шабысты көрсететін билерді де көріп жүрміз.

Бұл әрине тектен-тек емес, болмаса ер азаматтың бейнесін сахнада сомдап көрсететін жігіттердің жоқтығы да емес. Батырлар жырын оқып отырсаңыз әйелдер мен қыздардың қару ұстап, еркектермен қатар өз халқының бостандығы мен бақыты үшін шайқасқаны туралы айтылады.

Болмаса қазақтың ұлттық «Қыз қуу» ойынына қараңызшы, бұл ұлттық ойында қыздар еркектермен қатар жарыса отырып, атпен тамаша шабады. Қызды қуып жеткен жігітке сыйлық ретінде оған бірнеше қайтара сүйгіздіреді. Егер жете алмаса, қыз атын кері бұрып алып, оны қамшысымен сабалайды. Осы және осыған ұқсас ойындарда жауынгер қыздардың тамаша батырлық сипаттары көрсетілген [26, 12 б.].

Бұдан байқағанымыз ертеде қазақ әйелдері басқа мұсылман әйелдеріне қарағанда үлкен еркіндікке ие болған.

Қазақ биі өнерінің ауқымы өте кең деп жоғарыда айтып өткендей, ер азаматтарымыздың және қыз келіншектердің бейнесін тарихи деректерге, эпостық поэмаларға, жырларға, тұрмыс тіршілікке, салт-дәстүрге сүйеніне отырып жасалған би қойылымдарында көруге болады.

Би өнерінің тілі - өте өміршең және табиғи тіл, бұл - адамның болмысы, оның қимылының табиғи сұлулықпен кемелденуіне мәңгілік тартылысы.

Би қимылдары жеке үйлесімдік элементтер, әр түрлі қалыптар мен кейіптер көп жағдайда бос әрекет емес. Белгілі бір мазмұн мен мағынаға келісті үйлесімдікке, сәйкестікке ие болып, олардың арақатынасы халықтың ішкі жан дүниесіне үңілуге мүмкіндік береді.

Сонымен қорыта айтсақ, қазақ биі - бишінің қозғалысы мен дене қимылы арқылы көркем образды бейнелейтін ұлттық сахна өнері. Қазақтың ұлттық би өнері ерте заманнан қалыптасқан, халқымыздың аса бай ауыз әдебиетімен, ән-күйлерімен, дәстүрлі тұрмыс салтымен біте қайнасып келе жатқан көркем өнерлердің бірі. Халықтың көркемдік ойының бір көрінісі ретіндегі би өнері өзінің эстетикалық болмысында қазақ жұртының жалпы дүниетанымына сай арман-мұраттарын бейнелейтін қимылдар жүйесін қалыптастыра бермек.