үстеме шығындар

Өткізілген өнімнің  өндірістік өзіндік құнының жос-пармен салыстырғанда төмендеуі немесе өсуі кезінде жалпы табыс сәйкесінше өседі немесе азаяды. Біздің мысалда артық шығындалу болған, бүл жалпы табыс көлемін 1255 мың теңгеге төмендетті (16 966-15 741).

2. Жалпы табыстың  нақты көлемінің жоспардан ауытқуына қолданыстағы баға өзгерісінің әсері келесі формула бойынша есептеледі: Мұндағы: Р/ және р; - өнш бірліпнщ сәйкесінше нақты және жоспарлы бағасы.

Басқаша айтқанда, бұл фактордың әсерінің мөлшері өнім еткізуден түскен нақты түсімнен жоспарланған мөлшерді алып тастау жолымен анықталады.Біздің мысалымызда жалпы табыс баға факторы есебінен 3434 мың теңгеге (23179-19745) өсті.

3. Өткізу көлемінің  өзгерісінің жалпы табыс ауытқуына әсерін анықтау үшін алдымен өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалу дәрежесін анықтау керек. Табыс көлемі осы факторға тікелей үйлесімді тәуелді болғандықтан, жоспарлы табысты өткізу көлемі бойынша орындалу пайызына көбейту керек.

 

 

      2.2 Өндірістегі үстеме шығындар есебінің ерекшеліктері

 

«Үстеме шығындар» бабы бойынша құрылыс – монтаждау  жұмыстарына жататын үстеме шығындар көрсетіледі және  8010  «Үстеме  шығындар» шотты дебеттеліп, 8040 «Үстеме шығындар» шоты кредиттеледі.

Негізгі өндірістің үстеме шығындары құрылыс ұйымдарында ай сайын ең алдымен, жұмыс түрлері арасында үлестіріліп, кейін құрылыс объектілері арасында тікелей шығындарға пропорционалды түрде бөлінеді, бұл үшін келесі есеп құрылады .

5 кесте

 Жұмыс түрлері арасында үстеме  шығындарды бөлу бойынша есеп

 

Жұмыс түрлері	Тікелей шығындар сомасы (мың,тг)	Үстеме шығындар пайызы (1б ×100)	Үстеме шығындар сомасы (мың, тг)
1	2	3	4
Құрылыс жұмыстары	10 850 750 ,0	14, 34	1 559, 998
Құрал -жабдықты монтаждау	1 676 500 ,0	14, 34	240 410
Толық жөндеу	14 500, 0	14, 34	2 079
Жиыны	12 451 750	14, 34	1 789 487, 0

 

6 кесте

 Құрылыс объектілері  арасында үстеме шығындарды бөлу  бойынша есеп

 

Құрылыс объектілері	Тікелей шығындар сомасы(мың,тг)	Үстеме шығындар пайызы	Үстеме шығындар сомасы(мың,тг)
1	2	3	4
1. А цехінің ғимараты	5 020 500	14, 34	719 940
2. № 1 цех ғимараты	4 078 730	14, 34	584 891
3. Цех қоймасының ғимараты	1 740 800	14, 34	249 630
4. Гараж	10 720	14, 34	1 537
Жиыны	10 850 750	14, 34	1 555, 998

 

Негізгі өндірістің үстеме шығындары механизация басқармасында (трест) ай сайын құрылыс –  монтаждау жұмыстары (субмердігер келісімшарты бойынша орындалған) және шеттегі ұйымдардың көрсеткен қызметтер арасында тікелей шығындар сомаларына пропорционалды түрде бөлінеді. Біздің ойымызша, үстеме шығындардың әр бабын мүмкін болғанша объектілер арасында ортақ база бойынша бөлу қажет. [9]

«Үстеме шығындар» бабы бойынша құрылыс – монтаждау  жұмыстарына жататын үстеме шығындар көрсетіледі және  8010  «Үстеме  шығындар» шотты дебеттеліп, 840 «Үстеме  шығындар» шоты кредиттеледі.

Негізгі өндірістің үстеме шығындары құрылыс ұйымдарында  ай сайын ең алдымен, жұмыс түрлері  арасында үлестіріліп, кейін құрылыс  объектілері арасында тікелей шығындарға пропорционалды түрде бөлінеді, бұл үшін келесі есеп құрылады ( 7және 8 кестелер).

 

7- кесте 

Жұмыс түрлері арасында үстеме шығындарды бөлу бойынша есеп

 

Жұмыс түрлері	Тікелей шығындар сомасы (мың,тг)	Үстеме шығындар пайызы (1б ×100)	Үстеме шығындар сомасы (мың, тг)
1	2	3	4
Құрылыс жұмыстары	10 850 750 ,0	14, 34	1 559, 998
Құрал -жабдықты монтаждау	1 676 500 ,0	14, 34	240 410
Толық жөндеу	14 500, 0	14, 34	2 079
Жиыны	12 451 750	14, 34	1 789 487, 0

 

8- кесте

 Құрылыс объектілері  арасында үстеме шығындарды бөлу  бойынша есеп

 

Құрылыс объектілері	Тікелей шығындар сомасы(мың,тг)	Үстеме шығындар пайызы	Үстеме шығындар сомасы(мың,тг)
1	2	3	4
1. А цехінің ғимараты	5 020 500	14, 34	719 940
2. № 1 цех ғимараты	4 078 730	14, 34	584 891
3. Цех қоймасының ғимараты	1 740 800	14, 34	249 630
4. Гараж	10 720	14, 34	1 537
Жиыны	10 850 750	14, 34	1 555, 998

 

Негізгі өндірістің үстеме шығындары механизация басқармасында (трест) ай сайын құрылыс –  монтаждау  жұмыстары (субмердігер келісімшарты бойынша орындалған) және шеттегі  ұйымдардың көрсеткен қызметтер  арасында тікелей шығындар сомаларына пропорционалды түрде бөлінеді. Біздің ойымызша, үстеме шығындардың әр бабын мүмкін болғанша объектілер арасында ортақ база бойынша бөлу қажет. [8]

 

 

2.3 Үстеме шығындардың  құрамына жататын төлемақылар есебі

 

 

    Үстеме  шығындардың құрамында құрылыс - монтаж жұмыстарының негізгі өндіріс жұмысшыларының қосымша жалақылары, құрылыс машиналарын пайдалану және қызмет көрсетумен айналысатын, күрделі емес жұмыстармен айналысатын жұмысшылардың қосымша жалақылары есепке алынады. Үстеме шығындардың құрамына іс - сапар шығындары, жұмыстың жылжымалы сипаты үшін қосымша төлемақы да жатқызылады.    

Бухгалтерлік  есептің №12 «Күрделі құрылысқа мердігерлік  келісім - шарттар» стандартының әдістемелік  нұсқауларына сәйкес құрылыс ұйымдарындағы қосымша еңбек ақының құрамына төмендегі шығын түрлері енгізіледі:     

•  жұмысшылардың  атмосфералық жағдайлардың салдарынан бос түрып  қалған уақыттағы  жалақылары;    

•  жұмысшылардың еңбек демалыстарын төлеу үшін резервке алынған сомалар;    

• жас жұмысшылардың жұмыс мөлшерін төмен  орындауымен  байланысты қосымшалар;     

• жоғарғы және арнайы орта оқу орындарында, сырттай  аспирантурада оқитын жұмысшылар мен қызметкерлерге берілетін оқу  демалыстарының қолданыстағы заңдылықтарға  сәйкес төлемдері;    

•   жасөспірімдердің жеңілдік сағаттарының төлемдері;    

• жүкті әйелдерге орташа жалақыға дейін төлемдер;     

•  тамақтандыратын әйелдердің жұмыстағы  үзілістеріне төлемдер;    

•  бригадаға жетекшілік еткені үшін бригадирлерге төлемақы;    

• демалыстық жәрдемақы;       

•  жұмысшыларға  заңмен  қарастырылған  жағдайларда тегін  немесе  жеңілдік  шарттарымен үсьшылатын қызметтер бойынша шығындар;    

• жұмысшыларға екінші және үшінші ауысымдағы жұмысы үшін төленетін ақы, совдай - ақ кезекші электр монтерлары, слесарларға, сантехниктерге, кочегарларға және басқа  да жүмысшыларға түнгі уақыттағы  жұмысы үшін (қосымша төлем сметалық нормаларда көрсетілген тау - өткелдік, жерасты жүмыстарынан басқа) төленетін ақы;    

•   шәкірттерді өндірісте оқытқаны үшін төлемдер.    

Жоғарыда  аталған төлемдер бухгалтерлік есептің  №7 «Тауарлы материалдық қорлар есебі» стандартына сәйкес тіке шығындарға жатқызылып, «Негізгі өндірістік жұмысшылардың еңбек ақылары» бабында есептелуі тиіс.     

Осы мәселе №7 стандартында берілген және №12 стандартында ұсынылған топтаманың шығындарды бір ізге түсіру қағидаларына қарама-қайшы екендігін байқатады. Біздің ойымызша, құрылыс өнімінің ерекшелігін ескере отырып, өндірістік жұмысшылардың қосымша еңбек ақысын үстеме шығындардың қатарында қалдырған жөн.    

Құрылыс объектілерінің шығындарына негізгі  еңбек  ақы тікелей белгісі  бойынша енгізіледі. Үстеме ақылар мен қосымша ақылардың кейбір түрлерін тікелей енгізу мүмкін болмаған жағдайда олар объектілер бойынша негізгі еңбек ақы сомасына (үстеме және қосымша ақыларсыз) пропорциональды түрде бөлінеді.     

Құрылыс - монтаж жұмыстарымен айналысатын  жұмысшылардың негізгі еңбек  ақысы алғашқы құжаттардың негізінде құрылыстың сәйкесті объектісіне тікелей жатқызылады. Негізгі еңбек ақының құрамына енгізілгенімен, объектіге тікелей жатқызуға болмайтын қосымша ақының кейбір түрлері осы объектілердің арасында жұмысшылардың негізгі еңбек ақысына пропорцианальды түрде бөлінеді.     

Құрылыс ұйымдарында негізгі өндірістік жұмысшылардың  еңбек ақысын кесімді  және аккордты жалақы нысандарын пайдалану  арқылы есептейді, ал мерзімді еңбек  ақы нысанын әкімшілік - басқару  қызметкерлерінің, көмекші өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысын есептеуде кең қолданады. Еңбекке ақы төлеудің әртүрлі нысандарын қолдану жұмыс өнімділігі мен жүмыс уақытын есепке алуда алғашқы құжаттардың сан алуан түрлерін (нарядтар, аккордтық нарядтар,  т.б.) пайдалануға әкеледі.    

Жұмысшылардың кінәсінсіз болған бос түрып қалған, бірақ төленуге тиісті уакыт (ауа-райының  қолайсыздығы, материалдардың, электр қуатының болмауы, т.б.) бос тұрып  қалу парағымен рәсімделеді.     

Аккордтық еңбек ақы жүйесі кезінде бригадаға тапсырыс берілген уақыт ішінде аяқталуға тиіс жұмыстар кешеніне аккордтық нарядтар беріледі. Онда жекелеген жұмыс түрлерінің толық құрамы мен жұмыс бірлігіне қойылатын баға көрсетіледі (мысалы, 1 шаршы метрге қаланған кірпіш). Жұмыс 40  бірлігіне қойылатын бағаның құрамында тек кірпішті қалау ғана емес, осы қалаумен қатар жүретін жұмыстар да - кірпішті, ерітіндінк тетіктерді алып беріп тұру, сатыларды құрастыру - есептелінеді.    

Қазіргі уақытта құрылыс жұмыстарына  тапсырыстардың түсуіне орай жинақталған  құрылыс бригадаларын уақытша жұмысқа тарту тәжірибелері кең етек алды. Бұл жағдайда аккордты еңбек ақы сомасын және оны анықтау тәртібін еңбек келісім - шартында айқындайды.    

Құрылыста негізгі өндірістік буын бұл - өндірістік бригада. Кәсіби құрамы бойынша бригада екі түрге  бөлінеді:    

•  Мамандандырылған бригада - бір кәсіпті  меңгерген  жұмысшылардан тұратын, өрі жұмыстың нақты бір технологиялық  түрлерін ғана орындайтын бригада;    

• Кешенді бригада - өзара  байланысты, бірақ құрылыс - монтаж жұмыстарының түрі мен технологиясы өзгеше жұмыстар кешенін орындайтын әртүрлі кәсіби біліктілігі бар  жұмысшылардан құралады.    

Құрылыс ұйымдарында негізгі өндіріс  жұмысшыларының еңбек ақысын ұйымдастыру  процесі ең алдымен осы шығындарды жоспарлау және олардың деңгейінің құрылыс сметасын бекіту кезінде тапсырыс берушімен келісілуіне тығыз байланысты. 

Құрылыс-монтаж жұмыстарының өзіндік құнын жоспарлау және есепке алуға арналған ережеде ( 1987 жылы шілдеден бастап енгізілген)  жұмысшылардың қосымша еңбекақысының есебін үстеме шығындар құрамында қжүргізу қарастырылған.

«Машиналар мен механизмдерді  жөндеу» бабы бойынша  жөндеумен  байланысты жөндеу материалдары, көмекші бөлшектер, жөндейтін жұмысшының еңбек ақысы мен басқа  да тікелей  шығындар есептеледі.

«Машиналарды қайта  орналастыру бойынша шығындар»  бабында  машиналарды басқа құрылыс  объектілеріне қайта орналастырумен байланысты  барлық шығындар, механизмдерді монтаждау мен демонтаждау, сол кезенде қызмет көрсететін жұмысшылардың еңбек ақысы, көлік шығындары қаралады.[9]

«Машиналарды пайдаланғаны үшін жалгерлік төлем» бабында құрылыс  ұйымдарына қызмет көрсететін жұмысшысыз берілген машиналарды пайдалану шығындары есептеледі.