Саяси ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

 

ӘОЖ 316.334.3:32-047.44(574)                                    Қолжазба құқығында

 

 

 

 

 

ӘБДІҚАЛЫҚ АЙНУРА ӘБДІҚАЛЫҚҚЫЗЫ

 

 

Қазіргі кезеңдегі  Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты:

саяси талдау

 

 

           

 

23.00.02 - Саяси институттар,  этносаяси конфликтология, ұлттық және саяси процестер мен технологиялар

 

 

 

Саяси ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстан Республикасы

Алматы 2008

 

Диссертация Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің  саясаттану  және әлеуметтану  кафедрасында орындалды

 

 

 

 

 

Ғылыми жетекшісі:            философия ғылымдарының докторы, профессор Әбсаттаров Р.Б.

 

Ресми оппоненттері:          саяси ғылымдарының докторы Нұғманова Қ.Ж.

 

саяси ғылымдарының кандидаты Ахметова М.М.

 

 

Жетекші ұйым:                        әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің саясаттану кафедрасы                         

 

 

 

Диссертация 2009 жылы «23»  қаңтарда сағат 14.00 Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің 23.00.02 - саяси институттар, этносаяси конфликтология, ұлттық және саяси процестер мен технологиялар мамандығы бойынша саяси ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін қорғалатын Д.14. 21.03. диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады.

Мекен-жайы: 050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13.

 

Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық  университетінің ғылыми кітапханасында (050010,  Алматы қаласы, Қазыбек би көшесі, 30) танысуға болады.

 

Автореферат 2008 жылы «23» желтоқсанда таратылды. 

 

 

 

Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы,                                      

саяси ғылымдарының докторы                                          Нұрымбетова Г.Р.

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Жұмыстың жалпы  сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста  қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың жалпы теориялық негіздері, саяси институттар мен үрдістерде алатын орны  теориялық-әдіснамалық тұрғыдан зерттеліп, саяси талдауға ұмтылыс жасалды. Әлеуметтік мемлекетті қалыптастыру жағдайында әлеуметтік саясатты  зерттеу қазіргі заман талаптарына сәйкес шетел тәжірибелерімен салыстырыла отырып жүргізілді. Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың, саяси проблемалардың деңгейін айқындауға, оларды шешудің жолдары мен негізгі бағыттарын анықтауға салмақты мән берілді.

Зерттеу тақырыбының  өзектілігі. Бүгінгі таңда өркениетті даму жолына түскен Қазақстан Республикасы қоғамның барлық саласында аса маңызды реформаларды жүзеге асыруда. Бұл реформалардың ішіндегі ең күрделісі әрі өте байыптылықты қажет ететін бағыты  әлеуметтік саладағы реформалар болып табылады. Өйткені, біріншіден, әлеуметтік мәселе адамдардың өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне тікелей қатысты болғандықтан үнемі күн тәртібінде тұрады; екіншіден, мемлекеттің әлеуметтік саясаты әрқашан халықтың назарында болып, оның талқысы мен сынына түсіп отырады. Сондықтан да әлеуметтік саясат мемлекеттілікті орнықтыру мен мемлекетті басқаруда аса маңызды орын алады.  

Қазақстан Республикасының  мемлекеттілігінің негізгі бағыттарының  бірі - әлеуметтік мемлекет құру. Қазақстан Республикасы  Конституциясының 1-бабы бойынша біздің еліміз әлеуметтік мемлекет деп жарияланған. Сонымен қатар, мемлекетіміздің басты Стратегиялық құжаты - «Қазақстан-2030» бағдарламасында елімізді әлеуметтік мемлекетке айналдыру мәселесі басым бағыттардың бірі ретінде атап көрсетіледі [1]. Бұл әлеуметтік мемлекет қалыптастыруды басты нысан етіп алған билік өзінің саяси жауапкершілігін сезінетінін дәлелдейді. Бір қарағанда,  әлеуметтік мемлекет немесе әлеуметтік саясат деген мәселелердің күрделілігі байқалмай, түсінікті болып көрінгенімен, оның ішкі мәнін кез келген қарапайым адамның түсіндіріп беруі екіталай. Себебі, ұсынылған идея қоғамдық санада, халықтың күнделікті өмірінде өте қарапайым деңгейде тараған. Қалай дегенмен де, бұқара халық белгілі бір дәрежеде әлеуметтік мемлекет дегеніміз не, оның қасиеті, негізгі белгілері, өзіне тән ерекшеліктері, қызметі туралы нақты білуі қажет. Сондықтан, әлеуметтік мемлекет мәселесін барлық қырынан зерттеп қарастыру, оның мәні мен мазмұнын ашып көрсету теориялық және қолданбалық жағынан көкейкесті әрі маңызды мәселелердің бірі екендігі ешбір дау тудырмасы анық.

Қазіргі кезеңде Қазақстанның мемлекеттік басқару тәжірибесінде  қоғамның сұраныстары мен талаптарына  жауап бере алатын мемлекеттің әлеуметтік саясатты орнықтыру саясаты жүзеге асырылуда. Ал өркениетті елдерде әлеуметтік мемлекет үлгісі жасалып, соған көшу үрдісі жүзеге асырылып жатқанда бұл мәселенің біздің еліміз үшін өзектілігі зор. Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясатының негізгі тұжырымдары айқындалып, оны жүзеге асырудың тетіктері әлі де болса жетілдірілу үстінде екенін ескерсек, бұл мәселелер бойынша тиімді ғылыми ұсыныстар жасаудың да маңызы зор деп есептейміз. Сол себепті қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты мәселелерінің өзектілігі оны ғылыми тұрғыда зерттеудің аса қажет екенін айқындап тұрса керек. 1999 жылы ЮНИСЕФ-тің Ұлттар Дамуы бағдарламасында: «Ұлттың болмысы әскери қуаты мен күші арқылы емес, астаналарының көркі мен қоғамдық сарайларымен емес, ондағы адамдардың өмір сүру сапасымен бағаланады; денсаулық жағдайы, тамағы мен білімі, еңбегінің жеткілікті ақысы, шешім шығара алатын мүмкіндіктері, азаматтық және саяси еркіндіктері құрметі, үйсіз-күйсіздерді қамқорлыққа алуы, өскелең ұрпақтың ақыл-есінің дамуы мен дендерінің саулығы арқылы бағаланады...» деп әлемдік саясаттың жаһандық сипаттағы қазіргі саяси үрдістерінің даму бағытына тереңірек принциптік түрде негіз қалады [2].

Әрбір ғылым теория негізінде  пайда болып, тәжірибе жүзінде қолданбалы салаға айналады. Ғылымның адамзат игілігіне жұмыс істеуі қоғамның қарқынды дамуының жаңа белестеріне жетелейді. Көтеріліп отырған мәселенің көкейкестілігі саясаттану ғылымынан бастау алатындықтан, қазіргі кездегі демократиялық басымдықтар саяси үрдістер мен нарықтық қатынастарда қатар дами отырып, қоғам өміріндегі саяси және әлеуметтік өзгерістерді зерделеуге мүмкіндіктер береді. Саясат пен  оның шешімдерінің, саяси қызметтің әлеуметтік саясатпен байланысы барынша шоғырланған түрде көрініс береді. Сондықтан әлеуметтік саясаттағы қарым-қатынас адамзат өмірінде дүниетанымдық әрі әдіснамалық маңыздылығымен айқындалады. Ал, мемлекет саясатының қоғам өміріне әсері болмайтын болса, оның нақты әлеуметтік мағынасынан айырылып, базистік тетігін жоғалтуы ықтимал.

Дүниеде адам пайда болғалы объективтік шындық ретінде адамдардың мүдделі топтарының қалыптасуы әлеуметтік және саяси мүдделерді өмірге әкелді. Бұл тарихи үрдістер әсіресе демократиялық бағытты таңдап алған  Қазақстанның да дамуына тікелей әсерін тигізді. Қазақстан Республикасы экономикасы нарықтық қатынастарға өтуге  байланысты әлемдік нарықтың талаптары мен заңдылықтарын қабылдауы тиіс. Сонымен қатар, қарқынды экономикалық-саяси жаңғыру ағымында әлемдегі дамыған индустриалды елдердің әлеуметтік саясат тәжірибелерін меңгеруінің де маңызы зор. Әлбетте, әлемдік деңгейдегі үрдістерге тең дәрежеде араласу үшін мемлекет ішкі саяси - әлеуметтік қатынастары мүмкіндіктерінің теориялық, құқықтық және қолданбалы негізін нығайтуы қажет. Әлеуметтік саясаттың басымдықтарының ерекшеліктерін зерттеу мақсатында әр елдегі жалпы саясаттағы оның алатын орнын, даму бағыттарын қарастыру қоғамтану, саясаттану, экономика, әлеуметтану және заң ғылымдарының өзекті мәселесі болмақ.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Саясаттану ғылымында әлеуметтік саясатты зерттеу маңызды орын алады. Әлеуметтік саясат проблемасы ғасырлар бойы экономика мен саясаттану, заң және әлеуметтану саласындағы ғалымдардың еңбектерінде үнемі көтеріліп келеді. Жалпы алғанда саясаттану қоғамдық құбылыстарды, оның субьектілерінің арасындағы қатынастарды анықтайтын ерекше ғылым саласы ретінде біртіндеп қалыптасты. Оның билік пен меншік түрлерінің өзгеріске ұшырауын, қоғамдық қатынастарды саралап жіктеп, олардың саясаттағы орны мен рөлін адам өмірінде айқындап отыруы, зерттеушілердің назарынан тыс қалмады. Оған дәлел – Джон Локктің, Жан Жак Руссоның еңбектері саяси ғылымның көкжиегін кеңейтіп, тереңірек толықтырды. Джон Локк моральдік-саяси доктринасында саясат туралы ғылымда мемлекеттің пайда болуы парасатты сананың арқасында деп көрсетеді [3].  Мемлекет заңдарды шығару арқылы оның орындалуын азаматтардан талап ету құқығына ие екендігін түсіндіреді. Сонымен қатар азаматтарға өмір сүру құқығы, еркіндік пен жеке меншіктерін қорғау сияқты қарапайым құқықтарын да зерттейтін сала ретінде қарастырып қана қоймай, олардың мұқтаждықтарының орындалуын мүмкіндіктермен қамтамасыз ету туралы айтылып кеткен болатын.  “Қоғам мүшелерін қорғау және олардың  амандықта  екендігін білдіретін ең сенімді белгі бұл – олардың саны мен өсуі” деген Жан Жак Руссо [4]. Ол саяси биліктің жүргізіп отырған саясатының негізгі басымдықтары айқындалмай, оның толық саяси дұрыс шешімдерге негізделген бағыт-бағдарын жасақтамай, осы саладағы саяси институттардың міндеттері мен қызметтерінің жемісті нәтиже беруі екіталай екендігін атап көрсетеді.

Саяси ғылымда әлеуметтік саясаттың  тарихи-ғылыми негізі Шарль Луи Монтескьенің «Заңдар рухы туралы» еңбегінен бастау алады[5]. 

     Саясаттану  ғылымының теориялық және қолданбалы  негіздері де қай мемлекеттің болмасын әлеуметтік саясатының бағыт-бағдарын айқындауда оның ішкі мәніне тереңірек үңілуге мүмкіндіктер береді. Теориялық саясаттану саяси идеялардың дамуын, пайда болуын, саяси билікті, саясаттың обьектілері мен субьектілерін, саяси жүйені, саяси үрдістерді, саяси қатынастарды, саяси мәдениеттерді және т.б. құбылыстарды жүйелі түрде зерттей отырып, біздің тақырыбымыздың нысаны болып отырған әлеуметтік саясаттың теориялық - әдіснамалық негізінің өзегіне айналады. Ал, қолданбалы саясаттану арқылы саясат аясындағы адамдардың және әртүрлі әлеуметтік субьектілердің белсенді іс-әрекеттері тәжірибеге алынып, яғни мұнда тәуелсіз Қазақстан Республикасындағы  әлеуметтік саяси қатынастар, мемлекеттің әлеуметтік саясаты және оның жүзеге асырылуы, оның халықтың әл- ауқатын арттырудағы тиімділігі немесе тиімсіздігі көрініс тауып отырғандығы және т.б. сияқты мәселелердің түйінін шешуге ұмтылыс жасалады.

Әлеуметтік саясатқа ғылыми тұрғыда ерекше мән беріп, оның теориялық әдіснамалық негізін  тереңдетуге О.В. Байдалова, Ф.Э. Бурджалов, Д. Белл,  Дж. Гэлбрейт, Е.А. Гонтмахер, В.И. Жуков, С. И. Калашников, Дж. Кейнс, В.Н. Лексин, Дж. Миллъ, Т.В. Негина, Дж. Робинсон, И. А. Соболева, А.Н. Швецов, А. Фон Хайек сынды еуропалық және ресейлік ғалымдардың да қомақты үлес қосқандығы белгілі[6].

Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты мен әлеуметтік мемлекет құруының ғылыми-теориялық тұжырымдамасы және оның негізгі бағыттары мен жүзеге асырылу жолдары ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен жыл сайынғы халыққа Жолдауларында да ерекше атап көрсетіледі. Президенттің жыл сайынғы Жолдауларында әлеуметтік саясаттың  мемлекеттік саясаттағы орны мен ролі қаншалықты дәрежеде екендігінен нақты мәліметтер беріледі.

Әлеуметтік саясаттың зерттелу мәселесінде кеңестік дәуірде жарық көрген ғылыми еңбектерді назардан тыс қалдыру ғылыми әділетсіздік болар еді.  Бұл еңбекті қайта сараптау мен сын тұрғысында салыстырмалы саяси талдау Кеңес Одағында  әлеуметтік мемлекет құру тәжірибесінің, яғни социализмнің неліктен сәтсіздікке ұшырағандығы туралы ой қорытуға мүмкіндік береді. Мұндай еңбектердің қатарына С.Б.Баишевтің, Ф.М. Бородкиннің,  Ю.Е. Волков пен В.З. Рогозиннің, С.С. Шаталиннің және т.б. ғылыми зерттеулерді жатқызуға болады [7].   

Әрбір елдегі саяси трансформациялар жағдайында әлеуметтік саясаттың сипатына ерекше көңіл аударылатыны заңды құбылыс. Өйткені, Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан мен бұрынғы одақтас республикаларда рухани және ғылыми құндылықтарды қайта қарау үрдісі басталды. Ол әлеуметтік мемлекет пен әлеуметтік саясат сияқты саяси ойда да орын алды. Бұл үрдіс нәтижесі әлеуметтік саясат бойынша жарық көрген  еңбектердің теориялық және институционалдық негіздерінің дамуына ықпал етіп отыр. Оны саясаттанушы ғалымдардың әлеуметтік саясат мәселесіне тереңдей назар аударып, тақырыпты ғылыми тұрғыда кеңірек талқылауынан, аталмыш мәселеге қатысты арналған еңбектер санының өсуінен көруге болады. Осыған орай саясаттану ғылымында Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың теориялық және құқықтық негіздеріне талдаулар жасалуда. Отандық зерттеуші-ғалымдардың, саясаттанушылардың ғылыми-зерттеушілік еңбектерінде әлеуметтік саясаттың кейбір мәселелеріне - табиғатына, мәніне, құрылымы мен қызметіне, жүзеге асырылу механизмдеріне талдаулар жасалуда. Мұндай ғылыми зерттеулердің қатарына А.Ж. Абдрахманованың, Н.А. Аитовтың, М.М. Ахметованың, Р.Б. Әбсаттаровтың, Р.С. Жарқынбаеваның, А. Каримовтың, Н.И. Мұстафаевтың, А.Ж. Мұқажанованың, Н.З. Нығматулиннің, Қ.Ж. Нұғманованың, М.Б. Тәтімовтің, И.Н. Тасмағамбетовтің және т.б. авторлардың еңбектерін жатқызуға болады [8].  Дегенмен жоғарыда аталған жұмыстарда Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың теориялық-әдіснамалық негізін жан-жақты зерттеу, әлеуметтік саясатқа саяси талдау жасау арнайы мақсат етіп қойылмаған. Бұл ғалымдар мен зерттеушілер аталмыш мәселенің тек жекелеген аспектілерін ғана қозғаған. Бұл еңбектер біздің зерттеп отырған мәселеміздің  түрлі  қырынан ашылуына, оған кешенді саяси талдау жасауға мүмкіндіктер береді.

Сондай-ақ әлеуметтік саясаттың  кейбір аспектілері ғалымдарымыз М.С. Аженов, К.Г. Ғабдуллина, С.М. Борбасов, К.Н. Бұрханов, Ә.Х. Жүнісов, Л.М. Иватова, А.И. Лұқпанов, Р.А. Нұртазина, А.Н. Нұрмағамбетов, Н.В. Романова, Т.С. Садықов, М.С. Садырова және т.б. өз еңбектерінде қарастырады.  Әлеуметтік саясаттың теориялық-әдіснамалық негізі мен өзекті саяси проблемалары дербес зерттеу нысанына алынбағандықтан біз осы мәселелердің жүйелі түрде саяси талданбағанына көз жеткіздік. Қазақстан Республикасындағы саяси мәселенің негізгі тетіктерінің біріне айналған қазіргі кезеңдегі әлеуметтік саясаттың саясаттану ғылымындағы теориялық негізі мен практикалық қолданылуын саяси талдау тұрғысында кешенді зерттеудің қажеттілігі даусыз екені айқындалып отыр.  

Тақырыпты зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Әлеуметтік мемлекет құру жолындағы Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясатына саяси талдау жасай отырып, оның мәні мен мазмұнын ашып көрсету диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Сонымен қатар әлеуметтік саясатты жүзеге асырушы саяси институттардың қоғамда алатын рөлін анықтау да қажеттілік болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді шешу көзделіп отыр:

• демократиялық мемлекеттегі әлеуметтік саясаттың теориялық әдіснамалық негізін зерттеу;
• әлеуметтік саясаттың саяси институттар мен үрдістерде алатын орнына әдіснамалық талдау жүргізу;
• әлеуметтік мемлекет құру жағдайында мемлекеттің әлеуметтік саясатының үлгілеріне талдау жасау;
• мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі бағыттарының теориялық мәселелерін анықтау;
• әлеуметтік саясаттың саяси-құқықтық негіздерін сараптау және осы саясатты жүзеге асыруда заңнамалардың атқаратын қызметін ашып көрсету;
• қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясат мәселелерінің деңгейін анықтау және олардың шешілу жолдары мен негізгі бағыттарын айқындау;
• мемлекеттің әлеуметтік саясатты жетілдіруінің басым бағыттары бойынша тиімді және практикалық мәні бар ұсыныстары мен кеңестерін беру.

Зерттеу жұмысының  гипотезасы әлеуметтік мемлекет қалыптастыру жолындағы Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты еліміздің тарихи және рухани даму ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған әрі әлеуметтік мемлекет қалыптастырған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген болжамға негізделген. Біздің ойымызша Қазақстан үшін Сауд Арабиясы, Біріккен Араб Әмірліктері, Кувейт, Норвегия сияқты экономикасы табиғи байлыққа (мұнайға) негізделген елдердің тиімді жүзеге асырып отырған  әлеуметтік саясатының тәжірибесін ескерген дұрыс болар еді.