Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның жұмысын жоспарлау

Аралас (коммандитті) серіктестікке бір немесе бірнеше  қатысушылар несие берушінің  арасында бүкіл мүліктерімен жауап  береді. Біреуінің немесе бірнешеуінің жауапкершілігі олардың әрқайсынының қоғамдастыққа қосқан үлесі (салымы) бойынша шектеледі.

Бүкіл мүліктерімен тәуекелге барып отырған қатысушы қоғамдастықтың ішкі мүшесі немесе толық  серіктестіктер, ал тек қана қосқан үлестерінің мөлшер шамасына сәйкес тәуекел етушілер сыртқы қатысушылар немесе коммандиттер деп аталады. Коммандиттік серіктестерді ұжым басқарады және ол өкілетті қызмет атқарады. Қоғамдастық сыртқы қатысушылардың қосқан үлестеріне сәйкес акциялар шығарады. Мұндай қатысушыларды акционерлік коммандиттер, ал қоғамның өзі акционерлік командит деп аталады.

Салық төлеу  тұрғысынан алып қарағанда коммандиттік серіктестік -жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп аталады. Оның артықшылығы -салық тұрғысынан алғанда - серіктестік деп аталады, ал азаматтық құқық тұрғысынан алсақ - ол жауапкершілігі шектеулі қоғамдастық деп аталады. Әдетте олардың капиталыда көп болады.

Біздің елімізде коммандиттік серіктестіктердің аралас түрі әлі дами қойған жоқ. Алайда белгілі  бір жағдайда оған деген қажеттіліктің туындауы әбден мүмкін. Мысалы, әлеуметтік-экономикалық маңызы бар бағдарламаны жекелеген азаматтар береді, ал оған сенім білдіріп, мақұлдайтын кәсіпорындар да кездеседі. Бірақ оны жүзеге асыруға қажетті қаражат екі жақта да болмауы мүмкін. Осыған орай, серіктестіктің аралас түрі құралады, жеке тұлға оған шектеулі жауапкершілікпен алынса, кәсіпорын толық мүшелік құқымен кіреді. Міне, бұл жағдайда:

- біріншіден, кәсіпорындар  банк несиесінің кепілі бола  алады;

- екіншіден,  кәсіпорынның бақлауымен оған  жеке адам билік етеді. Жауапкершілік шектеулі серіктестік - алдын ала белгіленген пайшылар үлестерінің негізінде құрылған бірлестік. Оның мүшелерінің (жеке және заңды тұлғалар) қоғамның міндеттемелерін орындауда жауапкершіліктері болмайды, олар тек өз үлестерінің мөлшерінде ғана тәуекелге барады.

Шетелдік фирмаларда (қазір біздің елімізде жиі кездесетін) «Лимитед» (Ltd) «шектеулі серіктестік» деген ұғымды білдіреді. Көп жағдайда жауапкершілігі шектеулі қоғаңда әріптестер арасында өзара берік айналыстар қалыптасады. Бұл отбасылық кәсіпорындар ұйымдастыруға өте қолайлы. Егер қоғамдастықтың мүлік бір адамның биілігінде болса, онда ол «бір адамның қоғамы» болғаны.

Жауапкешілігі шектеулі серіктестікті ұйымдастыру  үшін құрылтай келлісім шарты жасалады, онда:

- кәсіпорынның  аты;

- мекен-жайы;

- негізгі қызмет  бағыттары;

- қызмет түрлері;

- капитал мөлшері;

- қоғам мүшелерінің үлестері  көрсетіледі.

Айта кететін бір жағдай - серіктестіктерді ұйымдастырушылардың ақша қаражаттарынан басқа құны материалдық заттар түрінде заттық үлестері, мәселен автокөлік, жылжымайиын мүліктері болуы мүмкін.

Қоғамдастық мүшелерінің  құқығы жылына бір немесе екі рет өткізілетін жалпы жиналыста анықталады да жыл сайын одан әрі дамытылып отырыды.

Жалпы жиналыстың маңызды шешімдер қабылдауға құқығы бар, атап айтқанда:

- жылдық балансты бекітеді;

- кірісті белгілі  бір мақсатқа көздеп, орынды пайдаланады;

- шығындарды неғұрлым  аз жұмсау жолдарын айқындайды;

- коғамның төрағасын сайлауды немесе қайта сайлауды жүзеге асырады, оған түрлі мәселелер бойынша міндеттер жүктейді.

- Қоғамдастық  жұмысын бақылауды бақлау комиссиясы  дамыған елдерде бақылау кеңесі  жүзеге асырады, оның мүшелерін  жалпы жиналыста тағайындайды.

Серіктестікті ашу үшін төмендегі құжаттар қажет:

1.Жауапкершілігі  шектеулі серіктестіктер:

- тіркеу туралы  арыз;

- құрылтайшылар  бекіткен жарғы;

- тіркелгені  үшін төленетін төлемақының түбіртегі.  Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің  жарғылық капиталы жүз еселенген айлық есептік көрсеткішгтен тұрады.

2.Толық серіктестік:

- тіркеу туралы  арыз;

- құрылтайшы  бекіткен жарғы;

- тіркелгені  үшін төленетін төлемақының түбіртегі;

- құрылтай шарты.

        1.3. Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы және бизнес-жоспар

Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің маңызды бір бөлігі өзінің өндірістік экономикалық әлеуметтік сақтау және әрі қарай дамыту болып табылады. Кәсіпорынның бұл саладағы іс-әрекеті - инвестициялық іс-әрекет деп аталады. Қазақстан Республикасының «нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» Заңы бойынша инвестициялық іс-әрекет инвестицияларды атқаруға байланысты кәсіпкерлік іс-әрекеті жатады.

Қазақстан Республикасында  кәсіпорындардың инвестициялық  іс-әрекеттері «нақты инвестицияларды  мемлекеттік қолдау туралы» Заңы, «шетел инвестициялар туралы», «бағалы қағаздар нарығы туралы», «Қазақстандағы инвестициялық қорлар жайлы» Заңдармен жәнге басқа да нормативтік актілермен реттеледі.

Қаржы инвестицияларын  жасау барысында кәсіпорын қаржы  нарығындағы өзінің стратегиясын жасайды.

Қаржы инвестициялары, яғни кәсіпорындардың бағалы қағаздарды алуға кеткен шығындарды, кәсіпорындағы  үлестік қатысулар, басқа кәсіпорындарға вексельдік қарыз беру және басқа  қарыздық міндеттемелер, нарықтық экономика  жағдайындаесептің аса маңызды объектісі болып табылады.

Ақшаларды акцияларға, облигацияларға және басқа бағалы қағаздарға айналдыру қаржылық инвестициялар  деп аталады. Көрсетілген активтерге қаражат құюшылар - инвесторлар, ал бағалы қағаздарды шығарушыларды элементтер деп аталады.

Қаржы нарығындағы  инвесторлардың негізгі мақсаттарына мыналар жатады:

- салымдардың  қауіпсіздігі;

- салымдардың  табыстылығы;

- салымдардың  өсуі;

- салымдардың  өтімділігі.

Қаржы бизнес -жоспары  бірқатар кестелер мен баланстарды - өнім өткізудің болжамын, табыстар мен шығыстардың кестесін, ақшалай шығыстар мен кірістердің балансын қамтиды. Кейбір кәсіпорындар активтер мен пассивтердің балансын және графигін қосымша жасайды.

Қазіргі кездегі  бизнес - жоспарлардың нақты активтерге топтастырудың түрлері көптеген кездесетіндігі белгілі. Инвестордың шешімдеріне байланысты бизнес-жоспарлар келесі мақсаттарға бағытталуы мүмкін:

- тиімділікті  арттыру - бұл жағдайда олардың  тапсырмасына бәрінен бұрын, фирманың  шығындарын төмендету үшін құрал-жабдықтарды  ауыстыру, персоналды оқыту немесе өндіріс қуаттарын өндіріске тиімді аймақтарға ауыстыру;

- өндірісті  кеңейту - бұл жағдайда инвестициялаудың  мақсаты бұрыннан жұмыс істеп  келе жатқан нарық пен өндірістегі  тауарларды шығаруды одан әрі  көбейту;

- жаңа өндірісті  құру - бұл инвестициялық жобалар бұрын шықпаған тауарларды (көрсетілген қызметтерді) шығаратын өндірістік фирмалар құруға немесе бұрыннан шығарып келе жатқан тауарларды белгісіз жаңа нарыққа шығарылуына мүмкіндік береді;

- мемлекеттік  басқару органдар үшін негізделген инвестициялық жобалар - бұларға сұраныс, үкіметтің кейбір талаптарын орындауға тиісті болғанда болады (бұл экологиялық стандарттарын орындау, өнімнің қауіпсіздігі қаже болған жағдайларда және тағы басқалары).

Жобаларда топтастырудың  басты мақсаты инвестициялық жобаларды іске асырудан алатын пайда немесе тиімділік болып келеді. Мұндай топтастыру инвестицияларды кластарға, одан әрі әр кластарға түсетін пайдасына байланысты бөлуге мүмкіндік береді (кесте 1).

Тәжірибаде  пайданың мөлшері бойынша жобаларды  топтастырудың бірыңғай жүйесі жоқ. Қазақстанда инвестициялаумен айналысатын әрбір банк инвестициялық жобаны топтастырудың өз еркінің несие саясатына, банктік кешенді сараптауына және инвестициялық жобалардағы бәсекелестік тауарға байланысты табыстың дифференцияланған ең аз қойылымы бойынша іске асырылады.

Алғашқы кезде  инвестициялық жобаны техникалық талдауы  жүргізіледі. Бұл жерде техникалық мәселелер, өндірілген өнімнің сапасы мен бәсекелестік қабілеті бағаланады, жобаны іске асыру әдістері мен қызмет көрсету және т.б. Оның кейінгі сатыдан шығындарды бағалайды (жоба бойынша инвестициялық және эксплуатациялық шығындардың сметасы жасалады) және жұмыстың жүру кестесі жасалынады. Инвестициялық жобаларды жасау және іске асырудың кезеңдері мен өмірлік циклы болады.

Бұл талдау жобаның нақты іске асуының кестесін және табыстың сатыла алуына мүмкіндік береді. Экологиялық талдауға келсек ол кейде техникалық талдау шеңберінде анықталады және жобаның қоршаған ортаға тигізізетін әсерін анықтайды және осы жобаны жасау кезіндегі белгілі болған әсерді есептейді. Институционалды талдауды белгілеу жобаның іске асуы мен қолданылуында ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және әкімшілдік ортаны бағалау болып табылады.

Талдаудың нәтижесі фирманың мүмкіндігін дамытуға ұсыныс жасауға мүмкіндік бере отырып, жобаның келесі бағыттарда: менеджменттің әдісі мен құралдарын, ұйымдастырушылық құрлымын жоспарлау, персоналды жинау мен оқыту, қаржылық қызметін, жобаның материалдық - техникалық қамтамасыз етуін ұйым аралық байланысын жақсартуды іске асырады.

Қазақстан Республикасында жұмыс жүргізіп жатқан Эксимбанктегі инвестициялық жобаларды табысты ең төменгі қойлымы бойынша топтастырудың шарттарын келесі кестеден көруге болады.

Әлеуметтік  талдау әлеуметтік құрылымды жобаның  іске асыруына әсер ететін фактор ретінде жергілікті ерекшеліктер мен дәстүрді қарастырады. Бұл талдау жобадағы экономикалық пайданы пайдаланатын жергілікті халықтың әлеуметтік - мәдени және демографиялық ерекшеліктерін, халықтың өндірістік қызметіндегі әлеуметтік құрылымды, жобаның мәдени қатнаста қабылдануы, экономикалық игілікті тұрақты түрде алуды қамтамасыз ететін жобаның іске асуы мен пайдалануының әлеуметтік стратегиясын жасауды қажет етеді.

Жобаның қаржылық шығындар мен табыстар нарықтық бағалы өлшемді, ал экономикалық шығындар мен табыстар сәйкес ресурстардың баламалы құнына есептейтін «көлеңкелі» бағалармен өлшенеді.

«Көлеңкелі» бағалар  әрқашанда нарықтық бағалармен бірдей бола бермейді. Өйткені сыртқы тиімділікті (экстремалды) қоғамдық игілікті және т.б. бағалайды. Келесі маңызды айырмашылықтардың бірі, ол экономикалық талдауда барлық ішкі трансферттер есептелмейді (қарыздар, салықтар, субсидиялар және т.б.), ал қаржылық талдауды жүргізгенде салықтар шығын ретінде, субсидиялар пайда ретінде бағаланады. Осыдан инвестициялық жобаларды бағалаудың нәтижелері де бөлек болады.

Қорыта айтқанда, инвестициялық жобаларды топтастыру және оны талдау сатыларын дұрыс  жүргізу, жоспарлау, шешім қабылдап үйрену мақсатқа қол жеткізудің бірден-бірі болып табылыды.

 

II. КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ЖОСПАРЛАУ СТРАТЕГИЯСЫН

ТАЛДАУ

2.1. Кәсіпорынның  қаржы және инвестициялық қызметін  жоспарлау

Кәсіпорынның  қаржы қызметі кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасында қалыптасатын қаржы және ақшалай қарым-қатнастар, қаржы ресурстарын пайдалану  және бөлуді қалыптастырумен байланысты.

Қаржы қызметінің келесі түрлері бар:

• жарғы капиталын  қалыптастыру және оны бөлумен өзара  байланысты қарым-қатынас жасау;

• аванстарға жарғылық капиталдың айналым және айналымсыз активтерімен байланысты қарым-қатынасты  белгілеу;

• кәсіпорынның жалпы кірісін қалыптастырумен және ұдайы өндіріс шығысын толығымен жабуға бөлумен байланысты іс-әрекет, яғни ұдайы өндіріс процесін қаржы ресурстарымен қамтамассыз ету;

• бюджет жүйесінің  алдындағы міндеттемелері орындаумен байланысты іс-әрекет ету;

• кәсіпорын иелерінің кірістерін төлеудің алдындағы міндеттерін орындаумен байланысты іс-әрекетті қалыптастыру;

• активтердің  толығымен инвестициялық емес кіріске  айналуымен байланысты іс-әрекетті жинақтау;

• кәсіпорынның әртүрлі резервттік қорларын қалыптастырумен байланысты іс-әрекет;

• жұмысшылардың  әлеуметтік қорғау және қор құру мен  байланысты іс-әрекет;

• қаржы нарығында  қосымша ресурстарын тарту мен  кәсіпорынның бос қаржы ресурстарын  алмастырумен байланысты іс-әрекет;

• қаржы ресурстарын  аймақтық және салалық қайта бөлумен байланысты іс-әрекет. Бұл кезде кәсіпорында әр түрлі ассоциациялар, концерндер, синдикаттар, холдинктер, өнеркәсіптік қаржы топтары болған жағдайда ғана орындалады.

Құқықтық орта:

- кәсіпорынның  қызметін іске асыратын негізгі  құқықтық актілер: Азаматтық кодекс, Кооперация туралы, Акционерлік қоғам туралы, Банк және банк қызметі туралы заңдар,

- салықты реттеумен  байланысты құқықтық актілер;

- қоршаған ортаны  қорғау, еңбеті қорғау және өмір  сүру деңгейін қорғау туралы  құқықтық актілер;

- әлеуметтік қорғау және қамтамасыз ету туралы құқықтық актілер;

- кәсіпорынның  ішкі экономикалық қызметімен  байланысты құқықтық актілер;

- кәсіпорынның  қолма-қол және қолма-қолсыз есеп  айырысыуын реттеу туралы құқықтық  актілер;