Меншік қатынастары және олардың экономикадағы рөлі

Меншіктің заңдық қатынастары - бұл иелену құқығы, яғни мен иеленемін дегенді білдіреді. Иелену меншіктің бірінші және басты себебі. Бірақ өзінен-өзі иелену меншіктің экономикалық мазмұнын сипаттамайды. Меншік субъектісін белгілеп, пассивті түрде де иеленуге болады. Заңды түрде оны қолданбауы әбден мүмкін, яғни өндірістік қатынастар пайда болғанша. Меншік иесі өз меншігін толық билеуі мүмкін босату, сыйға тарту, мұрагерлікке беру және т.б., бірақ барлық осы қатынастардан экономикалық қатынастар туындамайды.

Экономика ретінде өндірістік қатынастар меншік иесі өз мүлкін пайдаланған кезде ғана пайда болады, яғни ол жұмыс күшін жалдайды, оны өндірістік мақсаттарда өз меншігімен біріктіріп, басқарады, сонан соң өндіріс нәтижелерін иеленеді. Бұл меншіктік қатынастарды экономикалық жүзеге асыру болып табылады.

Сонымен, меншіктік қатынастардың экономикалық мазмұны, бұл:

• өндіріс құралдарын жұмыс күшімен біріктіру, яғни өндіріс процесін ұйымдастыру;
• өндірістің қоғамдық қаражаттары мен жұмыс күшінің пайда болуы;
• қоғамдық маңызды материалдық игіліктерді  (тауар) сату, жеке қызмет көрсету.

 

2.2. Меншіктің құрылымы мен формалары

  

    Өндірістік қатынастардан пайда болған өнімді өткізу, оны тұтыну, табысты бөлу кезінде тағы бір қатынас түрі туындайды. Түйіні, біреудің мүлкін  пайдалану арқасында қоғамдық өндірістік қатынастардың негізі жеке меншік негізінде экономикалық қатынастар пайда болады. Осылайша адамның өзі, оның жанұясы тұратын үйі пайда болады.  Бұл үй - оның дербес (жеке) меншігі. Бірақ үй иесі өз үйін жалға беруі мүмкін. Жалдаушымен шарт жасасып, жылдық төлемді анықтады, 5 жыл мерзімге нотариалды түрде келісім жасады дейік. Үй иесі пәтерлік қызметтер көрсете бастайды, қоғамдық қатынастар туындайды. Осы жай қызмет түрі, пәтерді қажет ететін әрбір адам пайдалана алады. Жекеден дербес меншіктің айырмашылығы - оның экономикалық мәнінде дербес байлық - оны қажет ететіндерге билік

беріп, банкирдің көмегімен қоғамдық қатынастар туындайды.

     Сонымен, меншік формасының құрылымын үш сөзбен сипаттауға болады:

мен иеленемін, пайдаланамын және билеймін.

     Сәйкесінше, өндіріс - бұл түрлі меншік иелері, экономикалық субъектілердің өзара қатынасы. Немесе, өндіріс - бұл өзара араласуымен өз қажеттерін қанағаттандыратын қоғам мүшелерінің, жеке меншік иелерінің қызметі.

     Нарықтық экономикада дәстүрлі түрде меншікті мемлекеттік және

мемлекеттік емес деп бөледі.

   Мемлекеттік емес жеке меншікке - нақты субъектіге меншік объектісін

пайдалану құқығы мен тиімділікті алуға мүмкіндік беретін оның түрлі

үлгілері жатады.

     Қатынастар жүйесі ретінде мемлекеттік меншік жалпы ұлт мүдделерін есепке ала отырып, барлық экономикалық жүйенің өмірге бейімділігін қамтамасыз етеді.

    Жеке меншік ерекшелігі меншік иесінің иеленуі, билеуі, басқаруы,

пайдалануы және меншіктену құқықтарын іске асыруы жатады. Ол

объективті заңдары бар, қатал бәсекелестік үстемдік ететін нарықта өз

үрейімен, тәуекелімен әрекет етеді. Нарықтағы табыстылық,  көп пайдалы

лық,  белгілі бір саладағы қызмет, осының барлығы - жеке меншік иесінің 

ңбек нәтижесі, ұтуы, ұтылуы.

    Алайда, нарықта сұрапылдық пен анархия үстемдік етеді. Оны «көрінбейтін  қол» деп, А.Смит қоғамдық мақсатқа сәйкестік пен тиімділіктің

қорытындысын айтқан. Сондықтан меншік иесі меншік нарығында пайдасын

ойлап, есептеп, оқуға, ізденуге, тануға, ойлап табуға, сатып алуға, өзіне

керекті ғылыми зерттеулерді қаржыландыруға, өндірістік күштерді дамытуға

мәжбүр. Мұнда жеке меншіктің терең және прогрессивті мағынасы жаты. Ол

адам мүмкіндіктерін, біліктілігі мен білімін ең көп шамада жұмылдырады.

 

        2.3 Қазақстан Республикасындағы меншік қатынастарының даму тетіктері.

 

         Дамудың  кезеңі 1996-1998 жылдар аралығын қамтыды және Қазақстан Республикасы Үкіметі 1996 жылғы 2 ақпандағы №246 Қаулысымен бекітіліді "Қазақстан Республикасындағы 1996-1998 жылдарға арналған жекешелендіру мен қайта құрылымдау Бағдарламасына" сәйкес жүзеге асырылды.

Үшінші кезең Бағдарламасының басты мақсаты жекешелендіру процесін аяқтау жолымен Қазақстан Республикасының экономикасында жеке меншік секторларді басымдылығына қол жеткізу және оны бекіту болып еді.

Үшінші кезең мемлекеттік меншіктің тек ақшалай қаражатқа жекешелендірілуін қарастырды және мыналар, өткізуді көздейді:

• мүліктік кешен ретінде мемлекеттік кәсіпорын;
• жекешелендірілуі тұйық технологиялық циклді бұзбайтын мүліктік кешен ретіндегі кәсіпорынның өндрістік және өндірістік емес бөлімшелері мен құрылымдық бірліктерін;
• кәсіпорын мүмкін, мемлекеттік кәсіпорынды жойған жағдайда, тек аукционда ғана;
• шаруашылық серіктестіктердің жарғылық қорларындағы мемлекеттің акциялары мен үлестерін.

Сондай-ақ мемлекеттің акциялар пакеті мен үлестер сенімдік басқаруға беруді:

-   электроэнергетикалық кешендегі;

• мұнай-газ және мұнай-химия кешеніндегі;
• металлургиялық және тау-кен кешеніндегі;
• көлік-коммуникация кешеніндегі;
• агроөнеркәсіп кешеніндегі;
• әлеуметтік саладағы секторлық бағдарламаларды

IV кезең 1999-2000 жылдар аралығын қамтыды және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 1 маусымдағы №683 қаулысымен бекітілген "1999-2000 жылдарға арналған жекешелендіру және мемлекеттік мүлікті бао қарудың тиімділігін арттыру Бағдарламасына" сәйкес жүзеге асырылды.

IV кезең Бағдарламасының басты мақсаты - жекешелендіру мен мемлекеттік мүлікті басқарудың құқықтық негіздерін жетілдіру; есепке алуды жақсарту, басқарудың тиімділігін жоғарылату және мемлекеттік мүлікті конкурстық және транспаранттық негізде жекешелендіруді қамтамасыз ету еді:

Бағдарламаға сәйкес:

• мемлекеттік акцияларды иемдену және пайдалану құқықтары салалық минимтрліктер мен ведомстволарға өткізіп берілді;
• "көгілдер фишка" ретінде анықталып, мемлекет оларда үлес қосушы ретінде қалдырылды;
• мемлекеттік мүлікті республикалық және коммуналдық дел бөлу жүргізілді; бұл жергілікті бюджеттер табыстарын жоғарылатуды және аймақтардың міндеттерінен шыға отырып, жергілікті жерлерде инвеотициялық саясат жүргізуді көздейді.

1999-2000 жылдары  Мемлекеттік мүлік комитеті мен  оның облыстық бөлімшелері 34,5 мыңнан  астам мемлекеттік меншік объектілерін, соның ішінде 1991-1992 жылдары 6,2 мың  объектіні купондарға және ресей  рубльдеріне жекешелендірді; 28 мыңдай объект 1993-2000 жылдары ұлттық валюта енгізілгеннен кейін жекешелендірілді.

Алғашқы кезеңде жекешелендіруден 4144 млн. рубль алынған. 1993-2000 жылдары республикада жекешелендіруден 215,4 млрд. теңге, соның ішінде акционерлік Қоғамдар акцияларын сатудан - 90%-тен астамы түсті.

  Перу - кокаин өндіру үшін негізгі шикізаты, сондай-ақ кока-коланың бір құрамдас бөлігі - кока жапырақтарын негізгі өндірушілердің бірі болып табылатын ел. Коканы көбінесе ауқатсыз шаруалар заңсыз жолмен өсіреді, олар үшін кока жапырақтарын нашамен сауда жасайтындарға сату -өмір сүрудің жалғыз амалы. Есірткі бизнесімен күрестің экономикалық тұрғыдан тиімді төсілін көрсетіңіздер:

а) заңды бұзушыларға қарсы мәжбүрлеу (репрессия) шаралары;

ә) кока-кола өндірісін қысқарту;

 б) жерге меншік құқықтарын айрықшалау және мелекеттің кока егістеріне тыйым салу құқықтарын сатып алуы;

 в) кока өсіруге салықтар ангізу, одан түскен табыстардың бәрі полицияны қаржыландыруға жұмсалады.

2. Теледидарлық хабар таратуды сәтті ұйымдастыру үшін осы мақсатқа бөлінген жиілік диапазондарын телекомпаниялар арасында айқын үлестіру қажет. Бұнда қандай меншікжүйесін пайдалану неғұрлым тиімді болмақ?

а) мемлекеттік, жиілік диапазондарын уақытша пайдалануға лицензия беру;

ә) ұжымдық, бүкіл хабар таратушы компанияларды қатысуымен;

б) жеке, телекомпаниялар лицензия сатып алады;

в)меншік құқықтарының жоқтығы, бірінші хабар татуды бастаған компанияның басымдығы принцін пайдалану.

 

 

 

Қорытынды.

Меншік қатынастары құқықтық жане экономикалық материалдардан тыс қалыптаспайды, олар  екі формада бірдей әрекет жасайды. Сонымен, меншіктік категория ретінде коғамдық процесті сипатайтын принциптерінің ерекшелігі осында.

Меншік дегеніміз — өндіріс құрал-жабдықтарын және  өндірілген өнімдерді иемденгуге байланысты адамдар арасында туындайтын қоғамдық қатынастар.  Ол адам және заттық арасындағы карым-катынас емес, адамдар арасындағы қатынастар болып табылады. Меншік құқықтарының айрықшалануы - бұл меншіктің объектісін, субъектісін және меншікке өкілдіктерін анықтау.

Толық "құқықтар шоғыры" 11 элементтен тұрады (А. Оноре):

1) иелік ету құқығы, яғни игіліктерге айрықша нақты бақылау жасау құқығы;

2)пайдалану құқығы, яғни игіліктердің пайдалы қасиеттерін өзі үшін пайдалану құқығы;

3)басқару құқығы, яғни игіліктерді пайдалану кім және қалай қамтамасыз ететінін шешу құқығы;

4)табысты алу құқығы, яғни игіліктерді пайдалану нә 
тижелеріне иелік ету құқығы;

5)егемен құқығы, яғни игіліктерді шеттету, пайдалану, өзгерту немесе жою құқығы;

6)қауіпсіздікке ие болу құқығы, яғни игіліктердің экспроприяциясынан немесе сыртқы орта тарапы нан келетін залалдан қорғану құқығы;

7)игіліктерді мұраға қалдыру құқығы;

8)игіліктерді шексіз пайдалану құқығы;

9)сыртқы ортаға зиян тигізетін тәсілмен пайдалануға тыйым салу;

10)өндіріп алу түріндегі жауапкершілік құқығы, яғни иплікті қарызды өтеу үшін өндіріп алу мүмкіндігі;

11)Қалдықтық сипат құқығы, яғни бұзылған құқықтылықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз ететін тәртіптер мән институттардың болу құқығы.

Меншік қатынастары - материалдық және метериалдық емес ресурстарға қол жеткізуден шеттетулер жүйесі. Егер ресурстарға қол жеткізуден шеттетулер жоқ болса, олар - ешкімдікі емес ешкімге тиесілі емес, немесе бәрінр тиесілі, өйткені оларға еркін қол жеткізуге болады, ал бұлар - бір нәрсе деп айтуға болады.

     Меншік қоғамдық өмір мен өндірістің негізі болды, болып отыр және бола береді. Меншік формаларынан тек өндірістік қатынастар ғана емес, сонымен қатар қоғамдық өмір, қоғамның әлеуметтік және мәдени тетіктері мен мемлекеттік институттар пайда болады. Кез-келген меншік екі қасиетпен көрінеді: заңдық - иелену, билеу, басқару, пайдалану, меншіктену, мүліктік құқықтық, экономикалық неғұрлым өспелі ауқымдарда жалпылылық, қайталанушы-лық, ұдайы өндірістік қатынастар.

     Қоғамдық-өндірістік қатынастар - меншік формала-рының түрлі мазмұндарымен және ерекшеліктерімен айқындалады; ал жеке меншіктік қатынастар – жеке қоғамдық, кооперативтік, ұжымдық, корпоративтік, мемлекеттік т.б. тұрады.

     Меншіктің екі анықтаушы формалары: (жеке және қоғамдық) жеке меншік - тікелей, ал қоғамдық жанама болады.

      Меншік формаларын өзгертуде жүргізілетін экономи-калық реформа, мемлекет иелігінен алу және Қазақстан-дағы меншікті жекешелендіруде маңызды орын алады.

       Күнделікті тәжірибеде меншік қатынастарының экономикалық мазмұны мен оның  арасындағы айырмашылықтарды ажырата білу қажет. Саяси-экономнкалық мағынада. Бұл өндіріс процесіндегі адамдар арасындағы күрделі шаруашылық қарым-қатынастар. Қандай да бір материалдық игілікті өндіру — адамдардың өз кажетіне қарай табиғат байлығы мен энергияны иемдену болып табылады. Меншік катынастары: а) иемдену; б) материалдық ресуретарды тиімді пайдалану және, в) оларда жүзеге асырудың экономикалык сыйпатын анықтау процесіндегі карым-қатынастарды камтиды және осылардың барлығын да өндіріс сферасындағы аса маңызды қадамен қарым-қатынастарының бейнесі саяси экономикалық категория ретінде.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1)Абленов, Дүйсенбек. Қаржылық аудит және талдау: теория, әдіснама, практика : оқу құралы / Д. О. Абленов. - Алматы : Экономика баспасы, 2010. - 258 б

2)Хамитов, Нұрғали. Банк бизнесі : оқу-тәжірибелік құрал / Н. Н. Хамитов. - Алматы : Экономика баспасы, 2011. - 162б

3)Бердалиев,   К.   Б.   Стратегиялық менеджмент:оқулық/К. Б.Бердалиев.- Алматы: Дәуір,2011.-123 б

4)Жұмамбаев,   С. К. Өндірістік менеджмент:оқулық/С. К. Жұмамбаев.- Алматы: Дәуір,2011.-56 б.

5)Төреғожина,  М. Б. Қазақстан және ДСҰ: ынтымақтастық жасасу проблемалары: оқу құралы/М. Б. Төреғожина.-Алматы:Экономика,2010.-107 б.

6)Темірбекова А.Б. "Экономикалық теория".Алматы "Экономика" 2011ж,24б.;

7)Нұрғалиев Қ. Р. Қазақстан экономикасы. Алматы “Қазақ университеті” 2012ж., 184 б;