Лизингті басқару және оның Қазақстан Республикасындағы даму болашағы

Сонымен қоса , макродеңгейде  кең көлемді шетел инвестициялары лизинг арқылы елдің төлем балансы пассивіне әсер етеді және әлемдік нарықта қарыз беруші рейтингін төмендетпейді , өйткені Халықаралық валюта қоры тәртібі бойынша лизингтен туындайтын міндеттемелер мемлекеттің сыртқы қарыз көлеміне енгізілмейді. Сондықтан халықаралық лизинг көптеген дамыған және дамып келе жатқан елдерде мемлекеттік қолдау табады.

Лизинг сөзі «to lease» ағылшын тілінен аударғанда «жалға беру» дегенді білдіреді. Лизингтің жалға беруден айырмашылығы - жалға беруде екі тарап қатысса: жалға беруші және алушы болса, ал лизингте үш қатысушы: лизинг беруші, лизинг алушы және жабдықтаушы болады.

Лизинг – бұл лизинг берушінің өзіне тиесілі құрал  – жабдықтарды, машиналарды, ЭЕМ, ұйымдастыру техникаларды, өндіріске, сауда – саттыққа және қоймаға арналған құрылғыларды лизинг алушыға лизингтік төлем төлеу тартымын, белгіленген мерзімге пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру шарты.

«Лизинг» термині ағылшынның «to lease» деген сөзінен шыққан. Мағынасы «жалға алу». Лизингтің көптеген анықтамалары бар, бірақ олар нақты  лизинг терминіне сипаттама бере алмайды.Лизинг қаржы – коммерциялық, құқықтық, техникалық аспектілерге ие. Бірақ көптеген әр түрлі саладағы мамандар лизингті инвестициялық, бантік немесе жалдық, ал кейде іскерлік  операцияға жатқызады. Лизингтік операция біздің елде инвестициялық қызметтің бір түрі болып саналады.

Әлемнің көптеген елдерінде  лизингтік операция инвестициялық  бағытталғандығымен түсіндіріледі. Көп  жағдайда лизингтік операцияны жалға  беру ретінде түсінеді. Лизинг қаржылық ерекшелігімен арендадан ерекшеленеді. Лизинг алушы – бұл ұзақ мерзімге пайдалануға тек құрал жабдықты ғана емес, сонымен қатар меншік құқығына байланысты міндеттер жүктеледі: мүлікке төлем, мүліктің кездейсоқ  бүлінуіне байланысты өтемдер, оларды сақтандыру мен техникалық қызмет көрсетуге  төлемдер. Лизинг затына меншік құқығы лизинг берушіде қалады.Лизинг алушы  жалға алушы ретінде оны пайдаланғаны үшін емес, оның толық құнын өтеу үшін төлем төлейді. Лизингке алынған  заттың бүлінуі немесе жойылуы лизинг алушы міндеттерінен босатпайды, сонымен бірге жалға алғанда  екі жақты келісімшарт жасалады, ал лизингтік операция кезінде екі  немесе одан да көп жақты келісім  шарт жасалады.( 1,2 сурет)

 

Сурет 1

Жалға алу келісім –  шартының сызбасы

Сурет 2

Лизинг келісімінің сызбасы

Австралиялық бизнесмен  Вольфганг Хойлер өзінің «Еуропадағы  бизнесті қалай жасау керек» деген  кітабында мынандай сұрақты көтерген: «Лизинг – арендалық келісім  шарты ма, әлде несие келісімі ме?» - сондағы жауап: «Жалпы лизинг ерекше келісім, жоғарыда аталғанның екеуін де қамтиды.»

Экономикалық қарым –қатынаста лизингті көп жағдайда қаржылық операция түрінде қарастырып, қор салымының  бір түрі деп түсінеді. Кез келген лизинг келісімінің негізгі өзегі  – қаржылық, несиелік операциялар  болып табылады.

Е. Кабатов, Е. Чермаков, В. Перов  сияқты «Лизинг» түсінігін кеңінен  талқылаушылардың көзқарасы бойынша, лизинг – бұл күрделі, кешенді  келісімді қатынас, өйткені онда екі немесе одан да көп келісімдер қамтылады.

Е. Чермаковтың тұжырымы бойынша: мүлікті жалға беру –  лизинг мәнінің өзегі болып табылады. Ал қосымша қызметті мүлік сату –  сатып алу қатынастарын атқарады. Экономикалық мәні бойынша лизинг –  қаржылық операцияның жаңа түрі ретінде  қарастырылады. Егер лизингті белгілі  бір уақытқа қайтару негізінде  жалға алатын болсақ, онда біз оны  негізгі құралдарға жасалған тауарлық кредит ретінде қарастыруымыз керек.

Өз қаржылық ресурстарын  пайдалану мен банктік несиенің баламасы ретінде, лизинг – капиталға  салымды қаржыландырудың өзіндік  ерекше формасы болып табылады. Бұл  үрдіс өнеркәсіптік кәсіпорынға  бірден көп қаржы жұмысамай ақ қажетті мүлікті сатып алуға  және негізгі құралдарды үздіксіз жаңартып отыруға мүмкіндік береді.

Лизинг бұл инвестиционды  қызмет түрі, бұнда лизинг беруші лизинг алушымен белгіленген мүлікті өз меншігінде уақытша қолдану үшін алады. Лизингті келісім, өз кезегінде, келіссөздердің жиынтығын құрайды.

Лизингті маңызды келісім:

1. пайдаланушы лизингті компанияға қандай жабдық керектігін хабарлайды;
2. лизингті компания жобаның шындығына көзі жетіп, өндіруші фирмадан немесе басқа заңды және жеке тұлғадан жабдықты сатып алады;
3. лизинг компания жабдықты меншіктенгеннен кейін оны уақытша пайдалануға лизинг алушыға орнына лизингті төлем ала отырып тапсырады.

Несиелі қаражаттандырумен  салыстыру бойынша лизингтің  артықшылықтары:

1. лизинг ұзақ мерзімді қаржыландыру есебімен қажетті өндіріс құралдарын меншіктенуге мүмкіндік береді;
2. лизингтік келісім жасаған кезде аманат емес, ал лизинг берушінің лизинг мүлігіне берген меншік құқығы қамтамасыз етеді;
3. лизинг мерзімінің аяқталуы кезінде барлық лингті төлемдерді төлеу шартында лизинг алушы лизингкке қойған мүлікті өз меншігіне алуға құқылы болу мүмкіндігі бар.

Лизингтің салықтық артықшылықтары:

1. негізігі қаржылардың импорты, лизинг беруші әкелген қаржы лизинг тасымалдау үшін және соңғы лизинг алушы НДС төлеуден босатылады. Мұндай негізгі қаржы құралдардың тізімі республиканың үкіметі жарлығымен бекітіледі;
2. Үкімет тізіміне кірмеген негізгі қаржыларға барлық лизинг келісімінің мерзімі үшін лизингті төлемдерді өтеуде НДС қосылып отырады;
3. қаржылық лизинг марапаты НДС қосылудан босатылады;
4. қаржылық лизинг марапаттау сомасы несие пайыздарына қарағанда лизинг берушінің толығымен салықтанушы пайдасынан алынып тасталады;
5. лизинг алушының пайызы қаржы лизингі үшін ҚР компания резиденттерінен алынған негізгі қаражат толық көлемімен алынуға жатады.
6. лизинг алушы эксплуатацияны пайдаланудың бірінші жылында эксплуатация құқығында салық амортизационды төлемдер үшін екі норма амортизация бойынша төлейді, және осылай салық төлеуші табысының мөлшерін азайтады;
7. лизинг алушы корпоративті табыс салығы, жер салығына және лизингке алған негізіг қаржыны эксплуатацияға енгізгенде мүлік салығы бойынша инвестиционды салық преференциясын алу мүмкіндігі бар.

Қазақстанда лизингті компаниялар  негізінен 2002 – 2003 жылдары құрылды. 2004 жылғы мәліметі бойынша Қазақстанда мұндай 15 компания тіркеліп жұмыс істеуде. Олардың көбінің негізін салушылар отандық екінші деңгелі банктер болып табылады. Лизингке тапсырылатын мүлік құны 45 000 – 350 000 АҚШ долларын құрайды. Сонымен қатар қазіргі нарықта бірнеше компаниялар 2 – 4 млн доллар келісімдерін қаржыландырады. Лизингті келісім бойынша орташа марапаттау мөлшері 22% құрайды, ал ауыл шаруашылық жабдықтардың мөлшері төмен, бұл мемлекеттің осы сектордың экономикалық даму мақсатымен субсидиялық қаржыландырумен байланысты.

 

2. Лизингтің түрлері мен типтерінің сыныпталуы

 

Банктердің лизингтік  операциялары несиелік операциясымен  ұқсас болып келеді. Алайда, лизингтік  несиеден бір айырмашылығын келісім шартта көрсетілген төлемдер төленіп , метзімі аяқталғаннан кейін де лизинг объектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал несиеде банктің меншік объектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі қалады. Лизингтік мәмілелердің бірнеше түрлері бар. Барлық лизингтік операциялар екі түрге бөлінеді: шұғыл және қаржылық лизингтер.

1. Шұғыл лизинг – бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуін сипаттайды.
2. Қаржы лизинг – бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі өтеуімен байланысты сипатталады.

Осы лизингердің отандық  және халықаралық тәжірибеде қолданылатын мынадай түрлері бар:

Ішкі лизинг – бұл оның қатысушыларының бір елден болып келуімен байланысты сипатталады.

Халықаралық лизинг – бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып келуін сипаттайды.

Сыртқы лизинг – экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық лизингте шетел лизнг алушы болса, импорттық лизнгте шетел лизинг беруші болып табылады.

Лизинг алушы мен лизинг беруші арасындағы қатынастарды ұйымдастыру  ерекшеліктеріне орай тура және жанама лизингті бөліп қарастыруға болады. Тура лизинг жағдайында лизинг беруші мүлікті дайындаушы және мүлік иесі болады, ал жанама лизинг жалға беру үшінші тұлға арқылы жүзеге асырылғанда  көрініс табады. Несие беру әдісі  бойынша ол жедел және қалпына  келетін лизинг болып бөлінеді. Жедел  лизинг кезінде жалға беру бір  рет жүзеге асырылады , қалпына келетін  лизингте келісім-шарт мерзімі аяқталысымен қалпына келеді. Кейде лизингтік компанияның лизинг операцияларын жүзеге асыру үшін қаражаты жетпей қалатын жағдай да болуы мүмкін , онда ол несие алады.

Мұндай операцияны қосымша  қаражат тартатын лизингтік операция деп атайды. Тәжірибе көрсеткендей , лизинг бойынша жасалатын мәмілелердің 85%-ға жуығы қаражат тарту лизингі операцияларының үлесіне тиеді. Лизинг беруші лизингке беретін активтер құнының 80%-дай мөлшерінде бір немесе бірнеше несие берушілерден ұзақ мерзімді несие алады. Мұнда лизингтік төлемдер мен құрал-жабдықтың өзі несиені қамтамасыз ету құралы болып табылады.

 

Сурет 3

Лизингтік төлемдер

1 – банк лизинг компаниясы  арасында несиелік келісімшарт  жасалып , несие беріледі; 2 – лизинг  компаниясы алған несиені құрал-жабдық  үшін жабдықтаушыға төлейді; 3 –  жабдықтаушы лизинг компаниясына  құрал-жабдығын сатады; 4 – лизинг  компаниясы мен лизинг алушы  кәсіпорын арасында лизингтік  келісімшарт жасалады; 5 – жабдықтаушы  құрал-жабдықпен жабдықтайды; 6 –  лизингті алушы кәсіпорын пайдаланғаны  үшін лизингтік төлемдер жүргізеді; 7 – лизинг компаниясы несие  беруші банкке несие үшін төлемдерін  төлейді.

Мұндағы лизингтік төлемдердің  жалпы сомасының есебі мынадай  формуламен есептелінеді:

 

ЛТ = АА + НТ + КТ + ҚТ + ҚҚС ,                                                                   (1)

 

Мұндағы:

ЛТ – лизингтік төлемдердің  жалпы сомасы;

АА – ағымдағы жылдағы  амортизациялық аударымдар сомасы;

НТ – лизинг берушінің  несиелік ресурсты пайдаланғаны үшін төлемі;

КТ – лизингтік келісімшарт  бойынша мүлікті бергені үшін лизинг берушіге комиссиондық төлем;

ҚТ – көрсеткен қызметі  үшін қосымша төлем;

ҚҚС – лизинг берушінің  көрсеткен қызметі үшін лизингті алушы төлейтін қосылған құнға салынатын  салық.

Лизингтің артықшылықтары мен  кемшіліктері. Лизингтің кеңінен  таралуының басты себебі – оның қарапайым несиелерден мынадай  артықшылықтарының болуына байланысты:

• Лизинг көмегімен кепілге беретін мүлкі жоқ ұсақ кәсіпорындарды несиелеуге болады. Бұл былай: лизингтік мәміле жасалған мерзім бойынша лизинг объектісі лизингке берушінің меншігінде қалады да, лизинг алушы банкротқа ұшыраған жағдайда несиелік тәуекел деген болмайды;
• Лизинг 100% - ға дейін несиелеуді ұсынады, яғни кәсіпорынға қысқа мерзім ішінде өзінің меншікті капиталын жұмсамай – ақ, жаңа құрал-жабдықты пайдала отырып, өнеркәсіп өнім шығаруға және пайда табуға мүмкіндік береді;
• Кәсіпорынға мүлікті несиеге сатып алғаннан, лизинг бойынша алған қолайлы, себебі, бұл жерде ол мүлік кепіл ретінде болады;
• Құрал-жабдықтың лизинг берушінің меншігінде болатындығына байланысты, өнімнің құнына лизингтік төлемдер ғана қосылып, мүлікке салынатын салықты жалға берушінің өзі төлейді. Сөйтіп, лизинг алушы салықтық жеңілдіктер алады.
• Несие берушінің көзқарасымен қарағанда, несиенің мақсатты пайдалануына ешқандай да қадағалау болмайды.
• Лизинг операцияларына тән кемшіліктер мыналар :
• Жалға алушы құрал-жабдықтың қалдық құнының жоғарылауынан (әсіресе инфляциядан) ештеңе ұтпайды;
• Ұйымдастырудың күрделілігі;
• Лизинг құны несиеге қарағанда жоғары, бірақ та ескірген құрал-жабдықтан туындайтын тәуекелдің лизинг берушінің басында болатынын ұмытпау қажет, сондықтан да ол осындай шығынның орнын толтыру үшін комиссияны көбірек алуға тырысады.

Лизинг – бұл ұйымдастырылуы біршама күрделі операция. Көптеген мәмілелерде кемінде үш келісімшарт жасалады:

1) лизинг беруші мен  лизинг алушы арасында;

2) лизинг беруші мен  жабдықтаушы арасында;

3) лизинг алушы мен банк арасында.

Әдетте, мәмілеге келу алдында  клиентті толық қаржылық талдаудан  өткізеді. Лизингтте, ең маңыздысы, бұл  келісімшарт соңында құрал-жабдықтың  белгілі бір қалдық құнының қалуы. Ол үшін құрал-жабдықтың қалдық құнының  сақтандыру жүйесі болуға тиіс. Лизингті алушы өзінің қаражаты есебінен лизинг затын әр түрлі тәуекел жағдайлардан (өрттен, ұрлықтан және т.б. ) сақтандырады және лизинг берушіге сақтандыру полисінің  куәландырған көшірмесін береді.

Іс жүзінде кез келген лизингтік келісімшарт мынадай  элементтерді қамтуға тиіс :

1. Объектісі.
2. Жабдықтау мерзімі.
3. Лизинг алу мерзімі.
4. Лизингке берушінің меншіктік құқы.
5. Тәуекелдер , жаупкершілік , техникалық кепіл хат.
6. Құрал-жабдықты пайдалану.
7. Күту , жөндеу , жаңарту.
8. Зиян , қолайсыз жағдайлар.
9. Сақтандыру.
10. Лизингтік төлемдер , комиссиялар.
11. Төлемді кешіктірген үшін төлемақы өсімі.
12. Сатып алу мүмкіндігі.
13. Келісімшартты бұзу шарты.
14. Құрал-жабдықты қайтару.
15. Салықтар , баждар.
16. Жаңа міндеттемелердің пайда болуы.
17. Тараптардың қосымша құқықтары.
18. Даулар мен арбитраждарды қалыпқа келтіру.
19. Кешіктіру шарты.
20. Қажетті ақпаратты беру міндеттемесі ( мысалы , баланс ).
21. Тараптардың қолдары.
22. Тараптардың орналасқан жері.
23. Қоысмша ( материалдардың және т.б. сипаты ).
24. Қалдық құнын кепілдеу.
25. Банктердің кепілдемесі.

Дегенмен , Қазақстандағы  лизингтік сектордың дамуы бүгінгі күні әлеуетіне сәйкес келмейді. Соңғы уақытқа дейін оған қаржылық ресурстарға деген шектеулі мүмкіндік, сонымен қоса лизингтің тетігі арқылы шағын және орта бизнесті қаржыландырудағы заңнамалық кедергілер себеп болды. Сондықтан 2003 жылы қараша айында «Салық салу мәселелері бойынша ҚР кейбір заңды актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» заң қабылданды. Оның шеңберінде 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап лизингтік операцияларға салық салу тәртібі өзгертілді.