Кәсіпорынның тиімді қызмет атқаруы негізіне бәсекелестерді зерттеу

Бағалық бәсеке былай  бөлінеді:

1.Тікелей бағалық бәсеке, мұндай фирмалар шығарылатын  немесе нарықта бар тауарларға  бағаны төмендету туралы жария  жасайды.

2. Жасырын бағалық  бәсеке, мұндай бәсеке жаңа тауарды  нарыққа енгізерде, бағаны шамалы  ғана өсіреді, немесе бұрынғы деңгейде қалдырады, ал ол жаңа тауарды арзандатылып сатылған тауарлармен қатарластырады.

Бағалық емес бәсекеде фирма  өз пайдасын бұрынғы бағамен өткізу көлемін жоғары бағамен сату арқылы көбейте алады.

Бағалық емес бәсекеде сатушылар  өз өнімдерінің айрықша ерекшеліктеріне көп көңіл бөледі: тауар ассортиментін жаңаландыру, кешенді қызмет көрсету, қазіргі заманға сай дизайн, “тұтыну бағасын азайту” және тағы басқа.

Бағалық емес бәсекеге фирманың беделін қосуға болады. Өзін жақсы  көрсеткен фирманың тауары үшін сатып алушы артық баға төлеуге дайын.

Бағалық емес бәсекенің  ең күшті құралы ретінде жарнама  қолданылады. Жарнама көмегімен  фирма тауардың тұтынушылық қасиеттері жайлы тек қана ақпаратпен сатып  алушыларды қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен бірге өзінің тауар, баға және өткізу саясатына сенім қалыптастырады.

Бәсеклестіктің негізгі  түрлеріне келетін болсақ, бәсекенің  мынадай түрлері бар:

1. Бір сала ішіндегі бәсекелестік-бұл бір саланың тауар өндірушілері арасында болады. Онда ең жоғарғы еңбек өнімділігі бар, ғылыми-техниканы қолданатын кәсіпорын жоғары табысқа жетеді, ал артта қалған кәсіпорындардың табыстары төмен болады., тіпті күйреуі мүмкін.
2. Салааралық бәсеке - бұл халық шаруашылығы салалары аралық күрес. Мұнда төмен деңгейдегі пайда табатын саладан капитал пайда деңгейі жоғары салаға құйылады. Оның қорытындысында жаңа сапалы тауарлар көптеп шығарылып, халықтың әл-ауқаты жоғарылайды. Осы саладағы пайда деңгейі төмендегенде  ғылыми-техникалық жетістіктер негізінде жаңа тауарлар пайда болады, сапасы жоғарылайды, халықтың табысы көбейген сайын сұраныс өседі, осылай жаңа сатыға өсе береді.

Еркін бәсекелестіктің  негізгі белгілері - бұл шексіз нарыққа  қатынасушылардың әр қайсысы кәсіпкерліктің қай түрімен болмасын айналысуы  және кәсіпкерлікті қоюға еркі бар. Кәсіпкерліктің алуан түрі бар: біреу, өзі араласып кәсіп жасайды, екіншісі - жұмысшылар жалдайды, үшіншісі - акция, облигация сатып алады, төртіншісі - ақшасын банкке салады, кейбіреу өндірісті қаржыландырады. Еркін бәсекелестік жағдайда ұсыныс пен сұраныстың ауытқуы бір салада өнімді көп шығарып дағдарысқа ұшыраса, екінші салада тауар жетіспейді. Бір фирманың табысы өссе, екіншісі күйрейді, сондықтан өндіріс пен капитал шоғырланып орталықтанады ол монополия құрылуына әкеледі, яғни нарықты басып алады, әлсізді басып алады.

Жетілмеген бәсекелестік нарығы деген де ұғым бар, оған мына төмендегі  бәсекелестіктің түрлері  енеді: таза монополия, монополиялық бәсеке және олигополия.

Таза монополия дегеніміз-өнім шығаратын бір фирма бәсекелестігі жоқ. Оның төрт ерекшелігі бар: 1) сатушы тек қана бір фирма, 2) сатылатын тауардың орнын басатын тауар жоқ, 3)монополист нарықты билейді, нарықты бақылайды, 4) нарыққа кірер жерге өте алмайтын кедергі қояды. Көпшілік бұл салалар мемлекет меншігінде болады немесе  мемлекеттің қатаң бақылауында болады.

Монополиялық бәсеке - нарық жағдайында көп өндірушілер  ұқсас тауарлар өндіреді. Бұл жағдайда өнім және қызмет сапасы үлкен рөл  атқарады, оған қосымша сатып алғаннан кейін сервис жұмысын атқарады.

Үшінші түрі болып, олигополия табылады. Олигополияның негізгі ерекшелігі бәсекелестер көп болмайды. Олар өзара баға жөнінде, нарықты бөліп алу жөнінде келісім жасайды. Мұнда бәсекелестік шектелген.

Бәсекелестік күрестің тағы бір түрі - адал емес бәсеке. Бұларға:

• фирманың құпиясын білетін мамандарды қызықтырып тарту;
• экономикалық және өндірістік шпионаж;
• “түпнұсқадан” сырттай айырмасы жоқ көшірме тауарларды шығару;
• есеп беру құжаттарын, табысқа салық көлемін азайту ниетінде көзбояушылық;
• көшірме жасау мақсатымен үлгіні сатып алу.

“Адал емес бәсеке” терминінің әр түрлі мазмұны бар. Кең мағынада “адал емес бәсеке”- қатысушылар  нарық ережесімен бәсеке нормасын бұзады, бір бәсекелеске қарсы басқа  бәсекелестермен сөз байласады, оны қаралайды, жалған жарнама қолданады, кемсітеді, демпингтік баға қолданады және тағы басқа қызметтерді іске асырады. Адал емес бәсекені жыртқыш деп те атайды.

Тәжірибелік маркетингте  бәсекенің үш түрін айырады:

1.Атқарымдық бәсекеде  кез келген қажеттілікті әр  түрлі тәсілдермен қанағаттандыруға  болады.Бұл тұрақты фактор бәсекелестердің ұқсас тауарлары нарықта бар ма, әлде жоқ па оған байланысты емес( мысалы, велосипедтер үшін атқарымдық бәсекені мотоциклдер, автобустар, поездер немесе шахмат, шашки сияқты спорт түрлерімен айналысқанда спорт тауарларының өзі арасында бәсеке пайда болады). 

2.Түрлік бәсеке бірдей  мақсатқа көзделген, бірақ әр  түрлі мағыналы айырмашылықтары  бар тауарлар арасында пайда  болады.

3.Заттық бәсеке - ұқсас  тауарларды шығаруды тек дайындау  сапасымен ерекшеленетін немесе  сапа жағынан бірдей, ұқсас ерекше бір қасиеттерге ие тауарлар арасында болады (мысалы, мұндай бәсеке ТМД-ның әр түрлі зауыттары арасында қалыптасқан).  

 

 

1.2  Кәсіпорынның  бәсекеқабілеттілігін арттыру мақсатында  тиімді стратегия құрудың қажеттілігі  және бәсекені анықтаушы факторлар.

Фирма үшін бәсекелестерді және бәсекелік жағдайды зерттеу  оның бәсекелестер алдындағы кемшіліктерін  немесе артықшылықтарын тану үшін, сонымен қатар жоғарғы табысқа  жетуге қажет өзіндік стратегияларды жасау үшін маңызды болып табылады.

Кез келген жағдайда бағалаудың негізгі мақсаты болады, яғни ол мақсат - фирманың нарықтағы  экономикалық жағдайын анықтау. Бұл  мақсатқа жету үшін фирма бәсекелестік жағдайын бағалаудың оперативті және обьективті әдістерінің болуы шарт.

Фирманың бәсекелестік жағдайын бағалаудың ең тиімді әдістеріне мыналарды жатқызамыз:

1. Матрицалық әдіс (“Бостон кеңестік тобымен” жасалған). Әдістеменің ерекшелігі - бәсекеқабілеттіліктің анализі ЖТЦ-мен анықталады. Мұндай бағалаудың негізінде ең бәсекеқабілетті фирма болып қазіргі жедел дамушы нарықта ерекше үлкен орынға ие фирмалар табылады.
2. Тиімді бәсекелестікке негізделген әдіс. Бұл әдіс бойынша бәсекеқабілетті кәсіпорын болып бөлімшелері тиімді түрде ұйымдасқан кәсіпорындар табылады. Әрбір бөлімшенің тиімді жұмыс істеуіне көптеген факторлар әсер етеді, яғни бөлімшелердің тиімді жұмыс істеуі-ол ресурстарды тиімді пайдаланумен байланысты. Бұл әдістің негізінде 4 негізгі топтық көрсеткіш жатыр немесе оны бәсекеқабілеттіліктің критерийлері деп атайды.

Бірінші топ  көрсеткіштеріне өндірістік процесті тиімді басқару:  өндірістік шығындарды үнемдеу, тауарды дайындау технологиясын жетілдіру, өндірісте еңбекті ұйымдастыру жатады.

Екінші топ  көрсеткіштеріне айналым құралдарын басқару тиімділігі

жатады: кәсіпорынның сыртқы қаржыландыру көздерінен тәуелсіздігі, оның қарыздарды төлеу қабілеті, болашақта кәсіпорынның қарқынды дамуын қамтамасыз ету.

Үшінші топ көрсеткіштеріне: тауарды  нарықта жарнама және

ынталандыру арқылы жылжыту тиімділігі туралы ақпарат  алу жатады.

Төртінші топқа тауардың бәсекеқабілеттілік көрсеткіштері жатады, ол: сапа және баға. Осы кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін бағалау түрі фирманың шаруашылық қызметінің негізі болып табылады, яғни ол кәсіпорынның нарықтағы жағдайын тез және обьективті түрдегі картинасын береді. Бұл жұмыста тиімді бәсекелік теориясына негізделген бәсекеқабілеттілікті бағалау әдісі қарастырылады.

Кәсіпорынның  бәсекеқабілетті басқару  жүйесінің  ең негізгі қағидасы бұл кәсіпорынның қызмет етуі мен дамуының стратегиясы  және мақсаттарды таңдаудағы негізделген өндірісті басқару жүйесінің бағыт-бағдары негізінде жаңа технология мен жаңа өнім енгізу, кәсіпорынның материялдық-техникалық базасын ескере отырып, оның потенциялды мүмкіндіктерін бағалау және бәсекелестік ортаның жағдайын болжау негізінде қызметтердің перспективалы бағыттарын анықтау түсініледі.

Қазіргі таңда  кәсіпорынды тиімді әрі ұтымды басқару  жүйесі әлі де болса төмен деңгейде қалып отыр. Сонымен қатар нарық  қатынастарына бейімделген басқарудың функционалды механизмі дайындалмағандықтан, бәсеке жағдайында туындайтын көптеген мақсаттарға қол жеткізіле бермеуі . Сондықтан кәсіпорындар заман талабына сай, қазіргі басқару қағидасына негізделген, жоғары бәсекелік потенциялды және стратегиялық бағытты қамтамасыз ететін басқару жүйесін қалыптастыру тұжырымдамасын енгізу қажет болып табылады.

Ұзақ мерзімдік  перспективада кез келген кәсіпорынның бәсекелестік күресте жеңіп, топ  жарып алға шығуына мүмкіндік  беретін бәсекеқабілетті стратегияның маңызы соңғы кездері күрт артуда. Барлық кәсіпорындар қатал бәсекелестік жағдайында тек ұйымның ішкі жағдайын қадағалап қана қоймай, олардың айналасында болып жатқан өзгерістердің артынан ілесуге мұрша беретін ұзақ мерзімді бәсекеқабілетті стратегиясын құрастыра бастауы заман талабы болып отыр.

Әрбір стратегия - бұл кәсіпорынды дамыту болжамының нәтижесі. Стратегия сала ерекшеліктерін есепке ала отырып, тауар концепцияларында айқындалатын қажетті бәсекелестік артықшылықтарды әзірлеуге мүмкіндік береді.

Кәсіпорынға стратегия  сыртқы орта мен оның ішкі мүмкіндіктері арасындағы тепе-теңдікті табу үшін қажет. Стратегияның басты рөлі күнлелікті өзгермелер нарық ортасының талаптарына кәсіпорынды икемдеу және сырқы орта әсерлеріне жауап ретінде реакцияларды нақтылаумен түсіндіріледі. Ешқандай кәсіпорын өзінің қызметінің барлық саласындағы бәсекелестеріне қарағанда бәсекелік басымдыққа жете алмайды. Дегенмен ол қандай да болмасын белгілі бір нарық шеңберінде ұзақ мерзімдік перспективада өзінің күш-жігерін бәсекелестік басымдылыққа бағыттауы мүмкін.

Сондықтан да нарық жағдайларының даму тенденцияларына сәйкес келетін және де кәсіпорын қызметінің күшті жақтарын тиімді әдістер арқылы пайдалануға мүмкіндік беретін бәсекелік артықшылық пен стратегиялыны анықтаудың маңызы зор.

 Кәсіпорынның  бәсекеқабілеттілігін жоғарылату  стратегиясының жүйесін келесідей үлгіде көрсетуге болады: 

1. Кәсіпорынның сыртқы ортада жүзеге асыратын, атап айтқанда тауарлық, баға белгілеу, жабдықтаушылармен қарым-қатынас, ақша және бағалы қағаздар нарығындағы іс-әрекет, трансакциялық шығындарды төмендету, сыртқы экономикадағы қызмет стратегиясы.
2. Кәсіпорынның ішкі ортасында жүзеге асырылатын, яғни өндіріс шығындарын төмендету, инвестициялық қызмет, қызметкерлерді ынталандыру, ақпаратпен қамтамасыз ету стратегиялары.

Фирманың бәсекеге төтеп беру қабілеттілігі мынадай жағдайларға байланысты: нарық сыйымдылығы, нарыққа кіру мүмкіндігінің жеңілдігі, өндірілетін тауардың түрі, аталған нарықта жұмыс жасайтын кәсіпорындардың бәсекелік позициялары, салаларға технологиялық жаңалықтарды енгізудің мүмкіндігі және тағы басқалары енеді.

Осыған орай кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігі  ең біріншіден тауардың бәсекеқабілеттілігіне  тікелей байланысты. Себебі, кез  келген фирма өз тауарымен нарықта  бәсекеге түседі. “Тауардың бәсекеге қабілеттілігі” мағынасында “тауардың  сапасы” немесе “тауардың техникалық деңгейі түсіндіріледі. Соңғысы – тауардың деңгейін анықтай отырып, бәсекеқабілеттілігін сипаттайды. Бірақ, тауардың бәсекеқабілеттілігін сипаттайтын көрсеткіштер көп қой. Мысалы, тауардың тұтынушылық құнын анықтайтын параметрлер, сонымен қатар тауардың өзіне байланыссыз сыртқы факторлар да тауардың бәсекеқабілеттілігін анықтайды. Мысалы, жеткізу уақыты, сервис сапасы, жарнама, сұраныс пен ұсыныстың ара-қатынасы, қаржылық жағдай және сол сияқтылар. Осы айтылғандардың барлығы төмендегі кестеде көрсетілген:

Кесте – 1.

    Өнімнің  бәсекеқабілеттілігін анықтайтын  көрсеткіштер классификациясы:

                                               

 

 

 

 

 

 

 

 

           Сонымен кәсіпорынның бәсекеқабілетті басқару жүйесін қалыптастыру кезінде кәсіпорын тиімділігінің меншік формасымен байланыстылығын бәсекелестік потенциялын, ұйымдастырушылық - басқарушылық қатынастардың белсенділігін және дамуын, нарықтық қатынастар жүйесіндегі кәсіпорынның стратегиялық бағыт-бағдарын, иновация  мен маркетингтік дамуын ескеру қажет. Бизнес тәжірибесі көрсетіп отырғанындай бірдей бәсекеқабілетті стратегия жоқ. Әрбір кәсіпорынныңөзіндік ерекшелігі бар. Ол кәсіпорынның нарықтағы позициясына, даму динамикасына, потенциялына, бәсекелестердің жағдайына, кәсіпорынның қызмет көрсету ерекшелігіне, экономикалық жағдайына да байланысты болады.

 

 

          1.3  М. Портердің “Бәсекелестік артықшылықтар” теориясы.

           Негізінен фирмалардың бәсекелестік  жағдайын түбегейлі зерттеген американ экономисі Майкл Портер болып табылады. Ол 1991 жылы “елдердің бәсекелестік артықшылықтары” деген өзінің зерттеуін жариялаған болатын. Бұл зерттеудің негізгі мәні “халықаралық нарықта елдер емес, фирмалар бәсекелеседі”. Бұл процестегі елдің атқаратын рөлін түсіну үшін фирмалардың бәсекелік артықшылықты қалай құрып және қалай нығайтатынын түсіну қажет.