Дидактикалық ойындар – қоршаған ортаны тану құралы

Сол себептен, дидактикалық ойындар бізге көрінгендей қарапайым ойын емес, бір мезгілде ол оқу сабағына айнала алады. Дидактикалық ойындар педагогикалық бұрыс басқарулармен мақсатына жетпейді. Бәрінен бұрын, оған оқытушының өзі дайындалуы керек, сондай - ақ, бірді - екілі ғана ойнамау үшін балалардың барлығын жақсылап дайындау керек. Балалардың ережені білуі маңызды, онсыз ойын әрекеті жүзеге аспайды.

Р.М.Миронова дидактикалық ойындарды ұйымдастыруда мынадай құрылымдарды атап көрсетеді: ойынның атауын хабарлау; ойынға қатысатындардың қалыбын (отырып, топ құрып және т.б) және ойын құралын қолданудың тәртібін хабарлау; ойын барысын түсіндіру (ойын тапсырмаларын); оқытушының әрбір әрекетті жасап көрсетуі; ойынның өтуі; қорытындысын шығару және жеңімпаздарды анықтау.

О.С.Газманом сабақтарда қолданылатын дидактикалық ойындардың мынадай талаптарын ұсынды:

• Дидактикалық ойындар балаларға таныс болу керек. Осы мақсатпен балаларды бақылау керек, олардың сүйікті ойындарын білу керек, қандай ойын көбірек, қандай ойын азырақ ұнайтынын саралау керек;
• Әрбір ойында жаңаша элементтер болу керек;
• Пайдалы деп есептейтін ойындарды қысап ойнатпау керек, ойын -  еркін әрекет. Балаларға ойын ұнамаса, бас тарта алатындай және басқа ойынды таңдай алатындай мүмкіндіктері болуы керек.
• Оқытушының көңіл - күйі өзі қатысатын ойынмен сәйкес болу керек. Барлық әдістемелік құралдармен салыстырғанда, ойынды басқаратын адамның көңіл - күйі басты роль атқарады. Ойынды басқару жеткіліксіз, балалармен міндетті түрде қоса ойнау керек.
• Ойын - диагностика құралы. Бала ойында өзінің барлық жақсы, жаман қасиеттерін ашады.
• Ойын ережесін, не болмаса, ойын ауқымын бұзған жағдайда баланы тәртіпке келтіру шаралары қолданылмайды. Бұл тек ақылмен айту, сыпайы сөйлесу түрінде болады, әсіресе, балаларды жинап, өздерінің ойын ортаға салса, яғни ойында әркім өзін қалай ұстағаны жөнінде, ренжісудің алдын алу туралы сөз қозғалғаны дұрыс. [12,59-60].

Сонымен, мектепке дейінгі жастағы балалардың қоршаған орта жөніндегі білімдерін дидактикалық ойындар арқылы жинақтау мәселелері бойынша психология - педагогикалық әдебиеттерді оқу барысында мынадай қорытынды шығардық:

1. Ойын -  балалардың белсенді әрекетінің ішкі қалауы, өмірді тану құралы. Ойын феномені көңіл көтерумен, демалумен ерекшеленеді, ол оқуда, шығармашылықта, адами қарым - қатынаста және еңбекте, тәрбиеде өсуіне көмегін тигізеді.
2. Қазіргі кезде ойлау құрылымының бастапқы түрі ерте дамып жатыр. Мектепке дейінгі жастың өзінде баланың ақылының дамуы маңызды роль атқарады. Осындай дәлелдер мен көп деректер жинақталады. 4-6жастағы балаларда да уақыт пен кеңістік, қозғалыс пен тыныштық, өзгеріс пен даму, тірі мен өлі, заттар құрылымы, сан және сапа тағы сол сияқты түсініктер негізінің бастапқы деректер қалыптасу кезеңі өтеді. Осыған байланысты, мектепке дейінгі жастағы балалардың ой өрісінің кеңеюі мектепке дейінгі жастағыларға білім берудің маңызды міндеттерінің бірі болып саналады.
3. Балалардың қоршаған ортаны танудағы өзіндік ойларының дамуына пайдаланылатын шығармашылық, қимылдық, бақылау ойындармен қоса, кең тұрғыда дидактикалық ойындарда қолданылады. Дидактикалық ойын көпжоспарлы, күрделі педагогикалық құбылыс екенін білдіреді: ол әрі балаларды оқытудың ойын әдісі, әрі оқыту түрі, әрі өзіндік ойын әрекеті, әрі баланың жеке тұлға болып қалыптасуына жан- жақты тәрбие беру құралы болып саналады.
4. Бұл ойында заттардың сапасы мен құрылымы жөніндегі түсініктері артады, нақтыланады және айшықталады, оларды зерттеу білімдері қалыптасады, белгілі бір кезеңде зейін қалыптасады. Көп ойындар білімді жүйелеу мен толықтыру үшін жүргізіледі. Дидактикалық ойындар бақылай алуының, көңілінің, ақыл-ойының дамуына көмектеседі, бар білімдерін жаңа жағдайда қолдана білуіне үйретеді.

 

1.3 Мектепке дейінгі жастағы балалардың қоршаған ортаны тану үдерісіндегі даму мен қалыптасу ерекшеліктері.

 

            Баланың психикалық дамуын, жас  ерекшелігін топтастырумен қоса, үш кезеңге баса назар аударады: нәрестелік (0-ден 1 жасқа дейінгі  аралық), алғашқы ерте балалық (1-ден 3 жасқа дейінгі аралық), және мектепке дейінгі кезең (3-тен 7 жасқа дейінгі аралық). [10,88]

  Бұл кезеңдердің әрбіреуі үшін баланың психикалық дамуы өзіндік ерекшеліктерімен ерекшеленеді. Баланың бір кезеңнен екінші бір кезеңге өтуіне байланысты басқарушы қызмет те ауысады. Мектепке дейінгі жастағы балалардың қызметін жетелейтін ойын болып саналады.

Мектепке дейінгі кезең адамның өмір туралы көзқарасының пайда болу үдерісінің бастапқы кезеңі. Бала дүниетанымының тұтастай қалыптасуы жөнінде тек жеке тұлғалық құндылықтар негізіндегі білімнің меңгеруін, субьектінің жұрт алдында сөйлеудің негізгі әрекеті ретінде тануын, қоршаған орта жөніндегі болжамның болуын жеке тұлғаның қасиеті деп айтуға болады.

Мектепке дейінгі кезеңде өмір суретінің құрылымын жасау баланың өзінің танымдық және әртүрлі басқа нысаналарды тану белсенділігімен бір уақытта болады. Бұл үдерісте ол бұл нысананың құрылым және байланыс қатарын жасап үлгереді, кейде аз уақыт аралығында заттану жеткілікті, алайда тексерісті тереңдетпей, келесі заттар мен құбылыстарға, сондай- ақ, олардың бірде- біреуін тоқтатпай ауысады.[6,6]

Қоршаған әлемді тану үдерісі, бәрімізге белгілі, байымдау сезіміне әсер етеді. Әсіресе, түйсік кешені және олардың психологияда алғашқы сигналдық жүйесі деп аталатын шартты және шартты емес рефлексттермен байланысты кешені. Тағы нәрестелік кезеңде балада қоршаған әлемнің нысанасын зерттеу қабілеті байқалады. Ол оны заттарды бір- біріне соғу, аузына салу... арқылы заттармен көрсетеді. Осының барлығы басқа емес, нысананың нақты және жасырын құрылымын тануға талпыну болып табылады. Бұл қызмет ойға алынбаған. Әрбір жоспарлы әрекет ойға алынған деңгейде көрініс табады. Сәби қалай өседі, қалай өзгереді және оның қызметі секілді мәселелерді қарастырады. (Корзун А.В. Сезім пайымдауының әлемі  [5,12].

   2 жастан 7 жасқа дейінгі балалардың танымдық дамуына кеңінен тоқталамыз. 

   2 жастан 7 жасқа дейінгі балалардың таным шеңберінің дамуы мен көбеюі:

• қоршаған әлем жөніндегі ақпараттардың жинақталуы;
• өмір туралы түсінігін жүйелеу және реттеуді қоса қарастыратын күрделі жол.

Әрқашан бала дамуында ол да, басқа да орын алады. Бірақ, әртүрлі жаста бұл үдерісінің маңызды бағыты мен жіті көрсету дәрежесі әртүрлі.

2 және 7 жас аралығында екі кезең  қарастырылады: «ақпараттың жинақталуы»- 2-4 жас және 5-6 жас, «ақпараттың реттелуі»- 4-5 жас және 6-7жас.

Ақпараттың «жинақтау» және «реттеу» кезеңдері бір- бірінен ерекшеленеді. Бұл өзгешелік баланың психикалық және физиологиялық дамуының жасқа байланысты қабілеттерін айқындайды.

Сонымен, бірінші кезең - «ақпаратты жинақтау» кезеңі 2-4 жас аралығы

Бала танымының нысаны - заттың сан алуан мазмұны және оның қоршаған ортадағы маңызы. Олардың тану жолындағы кездесетін барлығын (заттар, құбылыстар, уақиғалар) өз ойы бойынша, жекелеп қолданады. Бұл «жеке» деп танығандарын «не көремін, немен әрекет етемін- соны танимын» жүйесі бойынша белсенді таниды.

Жинақтау мына жағдайларда:

• баланың әртүрлі жағдайдағы уақиғаларға жеке қатысуында;
• балалардың шынайы құбылыстағы заттарды қадағалауында;
• балалардың шынайы заттармен және олардың айналасына белсенді әрекеттерін өзіндік ойлауында жүзеге асады. [15, 12-13]

Балалар үш жасқа жеткенде айналадағы әрекеттер жөніндегі түсініктерді айтарлықтай көп жинақтайды. Олар өз топтарын және өз әрекеттерін жақсы бағдарлай алады, өзін қоршаған заттар мен нысаналардың атауын біледі (Кім? Не?), әртүрлі сапалар мен құрылымды біледі. (Қандай?) Бірақ, бұл түсініктер баланың түсінігінде толық бекітілмеген, және олар назардан тыс қалатын күрделі және жасырын айқындалатын заттар мен құбылыстарды бағдарлай алмайды. (Олар кімге керек? Өмірде қалай қолданылады?) Дәл осы сұрақтардың жауабын өмірдің төрт жыл аралығындағы уақытта сәбилерге шешуін табу керек.

Жаңа әсер мен толғандыратын сұрақтардың, жауабын іздестіруде балалар (пәтер, топ, жер, т.б.) өмірдің алдағы кезде тұратын өз ортасының ауқымын қозғай бастайды. Содан бала 4жасқа қарай біздің әлеміміздегі заттардың кең көлемдегі санымен және құбылыстарды тани бастайды. Алайда, жинақталған түсініктің бала танымында бір- бірімен байланысты емес.

Екінші кезең- «ақпаратты реттеу» кезеңі 4-5 жас аралығы.

4жастағы баланың таным дамуы  басқа деңгейге өтеді: алдағыдан гөрі биік және сапалы деңгей. Бұл бала дамуында психологиялық және физиологиялық өзгерістерін көрсетеді.

4-5 жаста баланың танымдық белсенділігінің  келесі негізгі бағыттарын айтуға  болады:

• баланың пайымдауы және тәжірибесі болып табылатын заттармен, құбылыстармен, уақиғалармен танысуы;
• бала танымындағы түсінік жүйесінің пайда болуына уақиғалар мен құбылыстардың, заттардың бір- біріне тәуелділігі мен байланысының пайда болуы ықпал етеді;
• балалардың алғашқа таңдау қызығушылығы болуы;
• қоршаған әлемге тұрақты қарым- қатынасының қалыптасуы

4жасқа жеткенде психикалық даму  деңгейі балаға тағы да бір  таным дамуға маңызды бір қадам  жасауға мүмкіндік береді- 4-5 жастағы  балалар қоршаған әлем жөніндегі  жинақталған түсініктерін белсенді  ретке келтіруге тырысады. Бұл, әрине, кішкентай балаға қиын сабақ, бірақ жағымды және қызықты. Сонымен қатар, ол өмір жайлы күнде мәліметтерді күнделікті түсініксіз бір тілекпен түсінуді, мағыналық ретке келтіруді басынан өткізеді. Бұған ересектер үлкен көмек жасайды. Бала айналасынан ақиқатты таба бастайды, айналасындағы заттар, құбылыстар мен уақиғалардың бір- біріне тәуелділігін байқай бастайды.

Жеке айырмашылықтар баланы айналасына қарай тартады. Сонымен, мысалы, екі сәби жермен ойнап отырады. Біреуі- өзінің коллекциясын толтыру үшін тастар мен шынылар іздесе, екіншісі қоңыздарды іздеумен әуре. [15,15-16]

4жастағы балалар өмірге басқаша  қарайды, әр құбылысқа немесе  нысанаға жеке- жеке назар салып, байыппен қарайды.

Үшінші кезең «ақпараттарды жинақтау» кезеңі 5-6 жас аралығы.  

5-6 жаста бала ойланбастан уақыт  пен кеңістікті ажырататын болады: оған барлығы қызықты көрінеді, оны барлығы әуестендіреді. Ол  бұл жаста көп жағдайды тереңінен  дұрыс түсінбесе де, барлық көргенін  меңгертуге тырысады. Мектепке дейінгі кезеңнің үлкені болып саналатын бұл жастағы балаларды барлық алып жатқан ақпараттарды реттегенімен, өмірдің сан алуан ірі мәселелерін толықтай қабылдай алады. Баланың таным қажеттілігімен және оның ақпаратты қорыту мүмкіншіліктері бір- бірімен тең дәрежеде болғандықтан, әртүрлі ақпараттар мен мәліметтер қабылдауда түсіне алмайтындай санаға ауырлық әкеледі. Бұл баланың ойлау дәрежесіне, әсіресе, өмірді тануда пайда болып жатқан танымдық үдерісіне кері әсерін тигізеді, танымдық үдерісінің жойылуына әкеп соғады.

5-6 жастағы балалардың :

• өзінің ой өрісін кеңейтуге талпынуы;
• өмірдегі бар байланыс пен қарым- қатынасқа араласқысы келуі және қолданғысы келуі;
• қоршаған ортаға өзінің қарым- қатынасының қажет етуі бақылауға алынады.

Өзінің талпынысын, тілегін, қажеттілігін арттыру үшін 5жастағы әртүрлі танымдық тәсілдер мен құралдар бар:

• өзіне тән тәжірибе мен әрекет;
• сөздер, яғни ересектердің әңгімелері;
• кітаптар, теледидар және білімнің жаңа оқулықтары саналатындар;

[15, 16-17б].

5-6 жастағы баланың зияткерлік білім деңгейі (саралау, салыстыру, жинақтау, топтастыру, заңдылықтарын құру) оған бізді қоршаған орта жөніндегі мәліметтерді түсінуге және мағынасын ашуға, кеңінен және толықтай қабылдауға көмектеседі.

Ақпаратты жинақтайтын 2-4 жастағылармен салыстырғанда, 5-6 жастағылар айналадағыларға емес, ерекше бөлек әлемге қызығады.

Төртінші кезең- «ақпаратты реттеу» кезеңі 6-7 жас аралығы.

Алты жасқа жеткенде өмір жайлы мәліметтер баладан жаңадан қабылданатын мәліметтерді реттей ала білуін талап етеді. Бұған оларға өмір мен ол жайындағы ақпараттардың бір- бірімен тікелей байланысын тануға бағыт жасайтын ересектер көмектеседі.

Сонымен, қоршаған әлемді тану үдерісінде балада өмір жайлы өзіндік көзқарастар жүйесі, өзіне тән әлем суреті пайда болады. Бір жағынан, жалпы заңдылыққа негізделген көзқарастар жүйесі қалыптасса, екінші жағынан, баланың өмірлік тәжірибесі орнығады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Мектепке дейінгі жастағы балалардың қоршаған орта жөніндегі білімдерін жинақтау үшін оқыту - тәрбиелеу үдерісіндегі дидактикалық ойындардың тиімді қолдануын экспериментті оқыту

        2.1 Дидактикалық ойындарды қоршаған ортаны тану құралы ретінде    іс-тәжірибе жүзінде тексеру;

 

        Ойын әрекеті балалардың бағалы өмірінің алғашқы күнінен бастап – ақ маңызды орын алады. Алайда жақсы, дұрыс ұйымдастырылған ойын ғана тиісті, қалағаныңдай нәтиже бере алады. Ойын мектепке дейінгі тәрбиешілердің бірден - бір көмекшісі болуы керек деген.

   Қарағанды қаласының «Қарлығаш» балабақшасында өткізілген «Тәрбиешінің деребес іс-әрекеті» атты  іс-тәжірибе барысында «Арғымақ» тобы балаларына дидактикалық ойындарды пайдалана отырып қоршаған ортаны  дидактикалық ойындар арқылы тану  тақырыбында эксперимент жүргізілді. Жалпы қатысқан балалардың саны – 18. Әр ойында балалардың қатысуына байланысты жоғарғы балл - 15, ортаңғы балл - 8, төменгі - 5 балдарымен есептелінді.

   Жүргізілген бірінші ойын «Мен білемін». Яғни онда негізгі зат - доп болып табылады. Ол мынандай екі түрде жүргізілді. Ең біріншісі: балалар бір-біріне доп лақтырып, белгілі бір 5 құс, 5 жануар  тағы басқа заттарды солай атап шықты. Ал екінші түрі: ең алдымен допты балаларға мен лақтырып,  «жануарлар» дедім, балалар сол жануарлардың  бес түрін атап шығуы керек болды. [13,42]

       Екінші ойын «Ұшады, жүзеді, жүгіреді». Ең алдымен  балалардан тірі табиғат және өлі табиғат туралы сұралды. Оларға не жататынын айтып өттіп, ойын шартын түсіндірдім. Бұл ойынды мен былай жүргіздім ең бірінші бастаған бала екінші балаға доп лақтырып, тірі табиғаттын затын атайды. Ұстап алған бала сол тірі табиғаттың қимылын ойын атына сәйкес атайды. [8,120]

  Бұл өткізілген ойындар бойынша мынандай қорытынды шығаруға болады: