Банктік жүйенің теориялық негізі

     л) сейфтiк  операцяилар: сейф жәшiктерiн,  шкафтар мен ұй жайларды жалға  берудi қоса клиенттердiң бағалы  қағаздарын, құжаттары мен құндылықтарын  сақтау жөнiндегi қызметтер

     м) сенiм  (трасттық) операциялары: сенiм бiлдiрген адамның мұддесi үшін және соның тапсыруымен ақшаларын басқару

     н) жалға  берушiнiң жалға берiлетiн мұлiкке  меншiк құқығын сақтай отырып  мұлiктi шарт (лизинг) қолданылатын бұкiл  мерзiмге жалға өткiзу

     о) банк  қызметiмен байланысты кеңес беру

     п) банк  операциялары бойынша брокерлiк  қызмет көрсету.

     Ұлттық  банктiң арнайы лицензиясы болған  жағдайда коммерциялық банктер  басқа да операцияларды жұзеге  асыруға құқылы, соның iшiнде:

• шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру
• ақшаларды инкассациялау және басқа жаққа жiберу
• тұрғын халықтың ақшалай салымдарын тарту

     Жоғарыда  аталған операцияларды жүргiзу  үшін банктерге және басқа  тұлғаларға лицензияны Ұлттық  банк қана беруге құқылы.

 

 

 

Кесте 2. ҚР коммерциялық банктерінің саны мен филиалдары

	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006
ҚР ЕДБ саны, бірлік	48	44	38	36	36	34	33
Филиалдар саны, бірлік	418	400	368	355	384	418	422
Экономикаға және халыққа берілген несиелер көлемі, млн. тн.	276218	489817	672407	978128	1484294	2592567	2758963

 

Кесте 3- ҚР ЕДБ активтері мен капиталы

 

 

Банктердің активтері мен капиталы (млрд. тенге)
	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005
ЕДБ активтері	341,1	527,9	784,0	1144,9	1677,9	3070,1	4515,1
ІЖӨ қатынасы	16,9	20,3	23,9	30,6	37,7	46,0	61,0
ЕДБ өзіндік капиталы	69,00	97,60	122,2	161,20	223,50	346,8	586,9
өзіндік капиталдың ІЖӨ  қатынасы,%	3,4	3,8	3,7	4,3	5,0	5,2	7,9
ЕДБ өзіндік капиталының  активтеріне қатынасы	20,2	18,5	15,6	14,1	13,3	11,3	12,9
Үмітсіз несиелерінің үлесі , %	5,5	2,0	2,1	2,0	2,1	2,9	2,3

Мәлімет көзі:   Банки Казахстана. Алматы,2006-2, 57 с.

Кесте 3  көрсетіп отыр ҚР ЕДБ активтері жылдан жылға  қарай қарқынды өсуде, сонымен бірге  олардың өзіндік капиталы да өсуде, ол дегеніміз олардың негізінде  банктер жоғары тәукелді операцияларын  баруы мүмкін.

Сурет 3. ҚР ЕДБ депозиттердің құрылымы, млн.тн. (2006ж)

Диаграммада көріп  отырғандай ЕДБ депозиттерінің ішінде 1926,3 млн. Тн. Заңды тұлғаларының депозиттері , ал 596,8 млн, тн, жеке тұлғаларға тиісті.

* мәлімет  көзі. www.nationalbank.kz.

Сурет 4. ҚР Екінші деңгейлі банктері берген несиелер көлемінің динамикасы

Соңғы жылдары  ҚР коммерциялық банктердің даму қарқыны  өте жоғары.Суреттен көріп отырмыз  жылдан жылға қарай экономикаға  берілген несиелердің көлемі тез  өсуде. Бұл өсім 2006 ж. 2000 ж. салыстырғанда 10 еседен артық болып тұр.

2006 ж. 1 наурызына  республикамызда 34 коммерциялық  банктер қызмет көрсеткен, оның  ішінде 14 шетелдік капиталдың қосылуымен  құрылған (9- ҚР резиденттерінің емес  еңшілес банктері)

 

 

ІІІ. ҚР банк жүйесінің даму бағыттары

3.1. ҚР Ұлттық банкісінің даму бағыттары

 

Еліміздегі  инфляциялық  процеске  барлық  сыртқы  коммерциялық  банктер  оң   әсерін    тигізеді.  Бұл  секторының    тәуекелінің  өсуімен  қатар  бұл  еліміздегі шетел  валютасының  шығынына әсер етеді, оның тенгеге  қатысты  курсының   төмендеу    тенденциясы    болады.    Ұлттық  банк  шетел  валюта  курсының   тез    құлауын    ұстап   тұру  үшін  оны  сатып  алуға,  сондай – ақ  айналыста ақталмайтын көлемде теңге шығаруға  тиісті  болады. Ал  теңгенің

ақша  массасының  ұлғаюы,  өз  кезегінде  инфляцияға  әкеледі. Мұндай  жағдайда  Ұлттық  банк  ақша  стерилизациялайды және  бір  уақытта  айналысқа  бағалы  қағаздар  ( НОТы )  шығарып  олармен  төлем  жасап  отырады . Мұндай жағдайда коммерциялық банктер шетел валютасында сыртқы  заемдарды  тарта   отырып,   кіріс  алады,  ал   мемлекет,  турасын  айтсақ  Ұлттық  банк –шығындалады.

      Сондықтында   АФН (Қаржылық бақылау Ашегттіші)  регулятивті сипаттағы  механизмді  қолдануға  жүгінудің себебі  осыдан.  Сондай – ақ  мен ойлаймын,  валюталық позицияның  шегі және минималды міндетті  резервтердің  мөлшерін қарастырумен  қатар шетелдік  тартатын  несиелердің    көлемінің   нормативін  құру  керек. Шынындада анық,   баға   құру   көбіне   елдің   өндірілген   өнімнің  сапасы  мен  санына  байланысты,  әсіресе  жеңіл  және  тамақ  өнеркәсібі  саласында.

       Сонымен   бірге,   бұл    салалар   біздің   елде   кең  дамымаған,  және  кең  пайдаланатын  тауардың  маңызда  бөлігінің  бағаларын   шетелдердің өндірушілері қояды.  Көрсетілген  салалардың  тез  дамуы  үшін  қалауынша  оларға  белгіленген  льгота   орнату   керек.  Менің    ойымша  оған  қаржы  бөлу  көзі  елімізде  бар. Сөз  алтын  валюталық  резервте  болып  жатыр.  Елде  олардың  ақша  айналысын  реттеу  үшін   қажетті саны    әлдеқашан көлемі  ұлғайған.     

Халықаралық тәжірибеде АВР көлемі айналыстағы  ақшалай  ұлттық  валюта көлемін  толығымен  жабуы  керек. Қазақстанда ағымдағы  жылдың  басында 409  миллиард  теңге  ақша  айналыста  болған,   ал алтын валюта  резервінің  жалпы саны  Ұлттық  банк  қорының 909  миллиард  теңгені құрады.

    Әрине, Гохрандағы   алтын    валюта   резерві   ірі   алтынсыз   өлі   капитал   ретінде  жатқан  жоқ.  Олар  шетел  заемдарға  және  бағалы  қағаздарға  және  пайыз  түрінде  белгіленген  табыс  береді.  Алайда, бұл  пайыздық  ставкалар  елдің  ішіндегі  несиеге төлегеннен  әлде  қайда  төмен.  Ескеру  керек,  жеңіл  және  тамақ  өнеркәсібінің  сол  төмен  пайыздағы  несиелер   негізінде   алым  төлеп, дамуы үшін сол    шетелдік   серіктестерден   біз табыс алатын  бағыт.  АВР көлемін тұрақты сипатта және  қажетті көлемде аса ұлғайтады. 

     Несиелеуді   мемлекетке   бағына   отырып   несие  жүйесі  арқылы  жүзеге  асыру  керек.  Инфляция   деңгейінің   төмендеуі  және  тұрақтандыруы  үшін үлкен  көңіл  бөлінеді,  өйткені   ең   алдымен  бағаның  өсуі  төменгі  жалақы  және  зейнетақы  алатын  халыққа   әсер  етеді. Маған,   әрине,   қарсы  болуы мүмкін,  зейнеткерлер     қиналып  жатқан  жоқ    деп, өйткені    зейнетақыны   мемлекет   инфляцияның   деңгейіне   күнделікті  индексирлеп отырады.   Ия  индексирлейді.  Бірақ қандай  көлемде ?    Инфляция  дегеніміз не,  айтамыз,  2005  жылы  7  пайыз ?  Бұл   орташа    температура.  Бұл   қалай есептеледі ?

Инфляцияның   тауар   тобын   есептегенде,  екі –  үш  пайыз  шегінде  бағасы  өсетін  тауар  кіреді  (  тоңазытқыш,  теледидар,   қымбат   тұратын  киім,  аяқ  киім ).  Сонымен  қатар  ең   қажетті   тауарлар    ( нан,  ет,  сүт,  қант, жеміс  – жидек,  дәрі – дәрмек  және  т. б. ) бағалары  20 – 25 пайызға өседі.  Мұнымен  қоса  зейнеткерлерге  қымбат тұратын  заттарды  сатып алуға  кең  мүмкіндігі  жоқ.   Оларға   коммуналдық   қызметті төлегеннен  кейін,  ең  қажетті  азық – түлікті  сатып  алуға  ғана  қалады.     

 

 

3.2. ҚР коммерциялық  банктердің даму бағыттары

 

 

     Банктiк операциялар банктiк экономикалық өмiрдiң ең сезiмтал және өте қозғалысты саласы олып табылады. Олардың формалары уақытқа, жаслу орнын және нақты жағдайларға қарй өзгерiп отырады.  Экономиканың өзге саларына қарағанда банктiк операциялар жетелiк қарастыруды талап етедi. Бұл бiздiң экономикамыздың қазiргi жағдайында өзектi мәсәлелердiң бiрi болып отыр.

    Экономиканың дамуындағы қазiргi кезеңде банктiң ресурстарын қалыптастыру проблемасы банктер үшiн бiрiншi кезектегi мәселе болып табылады. Банктердiң қызметiнiң ауқымы ресурстар жиынтығының көлемiне байланысты болып келедi. Мұндай жағдай банктердiң арасындағы ресурстарды тартуға деген бәсекесiн күшейте түседi.

    Қазақстандық банктер үшiн несиелiк портфельдi оңтайлы ету сұрақтары маңызды болып отыр. Банктiң ағымдағы өтiмдiлiгiн қамтамасыз ету тактикалық мiндет болып табылады. Банктердiң оңтайлы Несиелiк саясаты салымшылардың мүдделерiне бағытталып жасалуы тиiс. Мұндағы басты ынталандырушы фактор депозиттер бойынша инфляция деңгейiнен төмен болып келетiн сыйақы мөлшерiн төлеу болып табылады. Несиелiк саясаттың басты мiндетi- банк пен клиент мүдделерiн үйлестiру болып табылады.

    Несиелiк саясаттың мақсаты- клиентке тиiмдi сыйақы мөлшерiн төлей отырып, оған қызметтердiң бiрнеше түрлерiн көрсету  және қажет болған жағдайларда банктiң өтiмдi болу мұқтаждықтарын уақытша бос қаржыларды тарту арқылы қанағаттандыру болып табылады. Икемдi несиелiк саясат тұрғын халықтың мүдделерiн қорғай отырып, олардың қаржыларын бiлiктiлiкпен қолдана бiлуi тиiс.  Сондықтан да бiз бүгiнгi таңдағы әлемдiк тәжiрибеде қалыптасқан банк қызметiндегi несиелiк саясатты қалыптастырудың әдiстемелерiн оқып бiлiп, осы алған бiлiмдi елiмiздiң банк жүйесiнiң практикасында қолданғанымыз абзал.

   Қазiргi кезде несиелiк  саясатты қалыптастыру барысында  банк екi маңызды мiндеттердi шешуi тиiс:

1) Банк өзiне қажеттi қаржыларды мүмкiндiгiнше төмен  шығындармен қайдан алуына болады?

2) Клиенттерi сұраныс  бiлдiретiн қажеттi деңгейдегi несие ресурстарына жеткiлiктi болатын депозиттерге банк мекемесi қалай кепiлдiк бере алады?  Қойылған сұрақтардың шешiмiн табу оңай шаруа емес. Осы орайда, банктiң несиелiк саясатын қалыптастыру барысында банктер өзге де отандық банктер мен шет елдiк банктердiң осы саладығы тәжiрибесiн зерделей отырып, өзiнiң несиелiк саясатын қалыптастыруы тиiс, өйткенi банктiң несиелiк саясатының мақсаттары төмендегi шарттарды қамтуы тиiс деп ойлаймыз: тәуекел деңгейiн төмегi шегiне жеткiзу мақсатында мақсатты рыноктарды анықтап, несиелiк рыноктың жағдайына талдау жасау; қаржыларды депозитке тарту, депозит портфелiн тиiмдi басқару арқылы табыстың ең жоғарғы деңгейiн қамтамасыз ету.

    Мұндағы айта кететiн тағы бiр жайт, бұл барлық коммерциялық банктер үшiн бiрдей, ортақ саясаттың болмайтындығы. әрбiр нақты банк өзiнiң несиелiк саясатын  түрлi факторлардың әсерiн ескере отырып қалыптастырады.

    Несиелiк саясаттың принциптерi мен мақсаттарын, оған тiкелей және жанама түрде әсер ететiн факторлар жиынтығын ескере отырып жасағанда ғана несиелiк саясат тиiмдi және оңтайлы болады деп саналады. Ал банктiң тиiмдi де оңтайлы несиелiк саясаты банктiң өзiнiң, экономиканың өркендеуi мен гүлденуiне оң әсерiн тигiзерi сөзссiз.

     Жоғарыда тiлге тиек етiлген жағдайлар банктiң тиiмдi  несиелiк саясатын жасаудағы жалпы көзқарастарды бiрiктiруге мүмкiндiк бередi. Алайда iс жүзiнде несиелiк саясатты қалыптастырып, жүзеге асыру үшiн көптеген факторларды ескере отырып терең талдау жұмыстарын жүргiзiп отыру маңызды шарт болып табылады.

    Сонымен, банктер бүгiнде сырттан қаржыларды тартып, оларды өзiнiң ресурстары ретiнде қолдануға бағытталған несиелiк саясат жүргiзiп отыруы тиiс. Олар банктiк шоттарда клиенттердi өз қаржыларын сақтауға ынталандыра бiлiп, салымшылардың мүдделерiне иек артуы тиiс. Салымшыларды ынталандырушы ең маңызды фактор, әрине, депозиттер бойынша төленетiн, инфляцияның деңгейiнен жоғары болып келетiн сыйақы мөлшерi болып табылады.  Сонымен бiрге банктердiң Несиелiк саясатын жүзеге асырудағы шешушi жағдай бұл сырттан тартылып, банктiң өзiнде шоғырландырылған ресурстарын тиiмдi пайдалану болып табылады. Банк пен оның клиенттерiнiң арасындағы өзара тиiмдi қарым-қатынас несиелiк саясатты жүзеге асырудың iргетасы болып саналады. Салымшылардың санын арттыру үшiн, банк олардың мүдделерi мен талаптарын ескергенi жөн.

       Қазақстандық коммерциялық банктердiң қызмет аясы кеңейген сайын, банк қызметiндегi несиелiк портфельдi басқару тәуекелi де ұлғая бермек. Бiрақ, отандық коммерциялық банктер әлемдiк тәжiрибеде белгiлi барлық тәуекелдiң түрлерiмен кездестi деуге болмайды. Алайда олардың саны өсiп барады, ал бұл проблема отандық банк жүйесi үшiн жаңа болып табылады, сондықтан да банктердi есиелiк саясатын жүргiзу әдiстерi бойынша қандай да бiр тереңдетiлген зерттеулер жүргiзiлген жоқ. Осы орайда банктердi» Несиелiк саясатын қалыптастыру барысында пайда болатын тәуекелдердi зерттеу Қазақстанның банк жүйесiн реформалау кезiндегi өзектi проблемалардың бiрi болып отыр.

    Қазiргi кездегi қазақстандық және шет елдiк банк тәжiрибесiн зерттеу нәтижесiнде депозиттердi тарту барысында несиелiк саясаттың ұйымдастырушылық нысандарын (Несиелiк саясатты жүзеге асырудың әдiстерi мен тәсiлдерiн) қолданған дұрыс болатындығын байқадық. Ол  несиелiк саясатты құжат түрiнде бо-лу керектiгiн дәлелдейдi.