Банктік жүйенің теориялық негізі

       Бірақта   Қазақстан   Республикасының   Ұлттық   банк   мұмкіндіктерінің шегінде  монетарлы емес  факторлардың  көптігі, баға және инфляцияға  әсер  етеді. Және мұнда  шешілмейтін  проблемалардың  көптігі  қалады.  Олардың  кейбіреуіне тоқталып кеткім  келеді. Соңғы  уақытта  энерготасушылар  және  әсіресе    жанатын     материалдарға     бағаның    өсу   негативті тенденциясы байқалды . Бірақта     бұл   тенденция өндіруге    кететін шығынның  өсуімен немесе басқада объективті  себептерге байланысты емес, әлемдік нарықтағы энеготасушылардың   бағасының игілікті  себептен   өсуінен  өндірушілердің  жалақыдан  бөлек  табыстар   алуға  элементарлы    ынталануы.  Бірақ  ГСМ – ге   бағаның      өсуінен     отандық     өндірушілердің   тауарының  бағасының  өсуінің  толық  тізбегі  инфляцияның  өсуі  болады.

       Не  істейсің – нарықтық  экономика.  Бірақ  мұнда  кішігірім  қулық  бар,  Қазақстанның  жер байлығы  халықтың  байлығы, және оған  әлемдік  бағаны  байлаудың  қажеті  жоқ. Республиканың  ішінде мұндай  бағалар  қалыптасса,  онда  еңбекақы  мен  зейнетақыны  тиісті  деңгейге  дейін көтеру  керек. 

    Энерготасушылардың  экспорты  – басқаша  іс. Мұнда    әлемдік     нарықта  қабылданған     максималды     баға    болуы   мүмкін.  Өзіміздің   елге  оларды  өндірістің минималды  шығындары,қосымша 20 – 25 пайыз  шегінде  табыстан  тұратын  тиімді  бағамен  сату  керек. Менің  ойымша, мемлекетке  бұл  сұрақ

бойынша  реттеулер  жасау  керек  – республика  ішінде  халық  шаруашылы –

ғының  қажеттілігін    толық    қанағаттандыратын  баға  бойынша  энергияны  өндірушілердің     өнімдеріне    квота  орнату     арқылы  жүзеге  асыру  керек.  Әйтпесе  мынадай   пікір   туады,  мемлекеттік  әкімнің  бұл  бағаға  қызығу –шылығы  сияқты,  өйткені    олардан   бюджетке   қосымша  келетін  табыстар  түседі.Неліктен экономикада қандайда  резервтерді іздейміз ?  Бағаның өсуін артық жұмыссыз  оңай  шешуге  болады.

     Басқа   мысал: халық тұтынатын ерекше  тауар түрін республикаға әкелуге   тиым    салу   тәжирибесі.   Мұны    белгілі  бір   себеппен  істеу  керек,  бірақ   « ұлттық   тауар   өндірушілерді   қорғау »   ретінде.   Сондықтанда,    мұндай  тәжірибе  осындай  тауарлардың  бағасының   өсуіне   әкеледі.  Сонымен,  екі  стандартын байқау қиын емес.Энерготасушылардың бағасының өсуіне  тиым  салуға  болмайды, өйткені нарықтық  жағдайды  бұзады, ал  жеке  өнім  түрін

импорттауға   тиым    салуға  болады.    Бірақта    республика    шегінен  тауар  шығаруға  тиым  салуда  нарықтық  жағдайды  бұзады.

Қазақстанның Ұлттық Банкі Қазақстан Республиксының Президентіне есеп береді, алайда өзіне  заңмен берілген өкілеттіктер шегінде  өз қызметінде тәуелсіз. Қазақстанның Ұлттық Банкі өз қызметін Қазақстан Республиксының Үкіметімен үйлестіріп отырады, өз қызметінде Үкіметтің экономикалық саясатын ескереді және егер бұл оның негізгі функцияларын орындау мен ақша-несие және валюта саясатын асыруға қайшы келмесе, оны іске асыруға жәрдемдеседі.

Ұлттық Банктің негізгі  мақсаты Қазақстан Республиксында бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету  болып табылады. Негізгі  мақсатты іске асыру үшін Қазақстанның Ұлттық Банкіне мынадай міндеттер жүктеледі:

• мемлекеттік ақша-несие саясатын әзірлеу және жүргізу;
• төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
• валюталық  реттеуді  және валюталық бақылауды жүзеге асыру;
• қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал ету.

  Сонымен бірге,  Ұлттық Банк:

• айналыстағы ақша массасының  көлемін реттеу арқылы бағалы қағаздарды эмиссиялайды, Қазақстан Республикасының   аумағында банкноттар мен монеталардың жалғыз эмитенті болып табылады;
• банктер үшін соңғы сатыдағы кредитор болып табылады;
• банктің, қаржы кеңесшісінің, Үкімет агентінің функциясын жүзеге асырады;
• төлем жүйесінің үздіксіз жұмыс істеуін ұйымдастырады;
• Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де функцияларды, өкілеттіктерді  және құқықтарды жүзеге асырады.

2004 жылдан бастап Еуроодақ  стандарттарына және шарттарының  Ұлттық 

Банктің айырбастау бағамы  бойынша бағдарлардан бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету саясатындағы акценттердің орнын ауыстыру болып табылатын инфляциялық тәргеттеу принциптеріне жариялы көші шеңберінде Ұлттық Банк бағдарларды инфляция бойынша ғана  белгілейтін болады. Ақша-несие саясатын жүзеге асыру барысында туындауы мүмкін кез келген басқа міндеттер мен бағдарлар екінші кезектегілер болып табылады.

Қазақстан Республиксы  Президентінің 2003 жылғы 31 желтоқсанындағы  Жарлығымен қаржы нарығын және қаржы  ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын «Қазақстан Республиксының Қаржы нарығын  және қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу  мен қадағалау  жөніндегі агенттігі» мемлекеттік мекемесін бөліп шығару  арқылы Ұлттық Банк қайта ұйымдастырылды. Қаржы нарығының барлық  қатысушыларын қадағалау үшін жеке реттеуші орган құру  қаржы нарығын  реттеуді дамытудағы маңызды қадам болып табылады. Реттеудің мұндай схемасы қаржы секторын, қаржы құралдарын және қаржылық делдалдық қызмет көрсетуді  дамыту үшін едәуір тиімді екендігін әлемдік практика көрсетіп отыр.

Ұлттық Банктің құрылымына мыналар кіреді:

• 10 департаменттен, 140 жеке басқармадан және 1 жеке бөлімнен тұратын орталық аппарат;
• 16 аумақтық филиал және Алматы қаласындағы бір филиал – Кассалық операциялар және құндылықтарды сақтау орталығы;
• Ұлттық Банктің Ресей Федерациясындағы өкілдігі;
• 5 есеп беретін ұйым.
• «Қазақстан Республиксы  Ұлттық Банкінің Қазақстан банкаралық есеп  айырысу орталығы»  шаруашылық жүргізу құқығы бар республикалық мемлекеттік кәсіпорны;
• «Қазақстан Республиксы Ұлттық Банкінің Банктік сервис бюросы» шаруашылық жүргізу құқығы бар республикалық  мемлекеттік кәсіпорны;
• «Қазақстан Республиксы Ұлттық Банкінің Қазақстан теңге сарайы» шаруашылық  жүргізу құқығы бар республикалық  мемлекеттік кәсіпорны;
• «Қазақстан Республиксы Ұлттық Банкінің Банкнот фабрикасы» шаруашылық  жүргізу құқығы бар республикалық  мемлекеттік кәсіпорны;
• «Қазақстан Республиксы Ұлттық Банкінің қызметін қамтамасыз ету орталығы» шаруашылық  жүргізу құқығы бар республикалық  мемлекеттік кәсіпорны.

Ұлттық Банк:

• «Қазақстанның салымдарға кепілдік беру қоры»;
• «Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры»;
• «Қазақстанның Актуарлық орталығы»;
• «Қазақстанның ипотекалық кредиттерге кепілдік беру қоры» акционерлік қоғамдарының құрылтайшысы және «Процессинг орталығы» жабық акционерлік қоғамы құрылтайшыларының бірі болып табылады.
• «ГНПФ» жинақтаушы зейнетақы қоры» акционерлік қоғамы акционерлерінің бірі болып табылады.

Ұлттық Банкінің басқару  құрылымы мен қызметін ұйымдастырудың

басқа да мәселелері «Қазақстан Республиксының  Ұлттық Банкі туралы» заңы  және «Қазақстан Республиксының Ұлттық Банкі туралы» ережесі негізінде анықталады.    

Қазақстан Республиксының Ұлттық Банкі –Үкіметтің бас банкирі, қаржы кеңесшісі және агенті. «Қазақстан Республиксының Ұлттық Банк туралы» Заңында былай жазылған:       Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi  Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесiнiң жоғары (бiрiншi) деңгейiн бiлдiредi.       Қазақстан Ұлттық Банкi басқа елдердiң орталық банктерiмен және басқа банктермен қарым-қатынаста, халықаралық банктер мен басќа да қаржы-несие ұйымдарында өз құзыретi шегiнде Қазақстан Республикасының мүддесiн бiлдiредi.      Қазақстан Ұлттық Банкi өз мiндеттерiн орындау кезiнде пайда табу мақсатын басшылыққа алмауға тиiс.  Коммерциялық және басқа да несиелік мекемелер өз клиенттеріне – шаруашылық субъектілері мен халыққа не жасаса, Ұлттық Банкіде соны жасайды. Оның клиенттері – коммерциялық банктер және басқа да несиелік мекемелер. Осыдан келіп, Ұлттық Банкіні «банктердің банкі» деп атайды.

Ұлттық Банк «банктердің  банкі» қызметін атқару үшін:

• коммерциялық банктердің резервтерін сақтайды;
• коммерциялық банктерге қысқа мерзімді қажеттіліктеріне байланысты қысқа мерзімді қарыздар береді;
• жалпы ұлттық ауқымда қолма-қолсыз есеп айырысуларды жүзеге асырады;

 

 

 

 

 

 

Кесте  1- ҚР Ұлттық Банкісінің халықаралық резервтері мен ақшалай базасы 2006 ж. 1 шілдесіне.

 

	Ағымды бағаларда	Тұрақты бағаларда
Таза халықаралық  активтер , млн долл.	7 753,6	7 774,0
Оның ішінде СКВ таза активтер	6 948.8	6948,8
алтын	804,8	825,2
Ақшалай база , млрд тенге	564,8	564,8
Теңгенің долларға бағамы , тенге	135,71	130,00
Алтынның бағасы ( 1 тройская унция  долл.)	427,15	438,00

*мәлімет көзі: Национальный Банк/ Пресс-релиз № 25. 01.08.05

 

ҚР Ұлттық банкісінің таза активтері шілденің 29-на  2005 ж. – 753,6 млн. дол. құрады. Ал кейінг і  кезде таза активтерінің үлесі қысқара бастады.

ҚР Ұлттық банкінің экономиканы  мемлекеттік реттеудің маңызды  бір құралы қайта қаржыландыру ставкасы болып табылады. Бұл құрал арқылы Ұлттық банк мемлекетте ақшаға сұранысты реттейді. Бұл көрсеткіш коммерциялық банктер үшін ақша массасының және инфляция деңгейін көрсететін индикатор болып табылады.

 

Сурет 1. ҚР ҰБ қайта қаржыландыру ставкасының өзгеру динамикасы, пайызбен жылдың соңына

Сонымен бірге ҚР ҰБ мемлекеттік  ақша нарығын реттеуде және коммерциялық банктердің ликвидтілігін сақтауда, коммерциялық банктердің қарызгерлігін  төмендетудегі маңызды құрал  болып  минималдық резеврвтік талаптар табылады.

 

Сурет 2. ҚР ҰБ минималдық резервтерінің нормативтерінің өзгеруі

2.2. Коммерциялық банктердің операциялары және қазіргі кездегі экономикалық жағдайын талдау

 

Банк операцияларын  жұзеге асыру банктiң қызметi болып  табылады. Банк қызметiн клиент мұддесi үшін белгiлi бiр iс-әрекеттердi орындау деп сипаттауға болады. Кез келген банк өкiмiнiң негiзiнде клиенттiң қандай да болмасын қажеттiгiн қанағаттандыруы жатады.

     Негiзгi дәстүрлi  қызмет түрлерiне қазiргi кезде  бұрыннан келе жатқан салымдарды тарту мен ссуда беру операциялары жатады. Осы қызмет түрлерiнен сыйақы (мұдде) арасындағы айырмадан банктер табыс алып отырады.

     Коммерциялық  банктердiң осы операцияларын  топтастыра отырып, олар атқаратын  негiзгi функцияларды анықтауға болады:

1. уақытша бос қаржыларды, жинақтарды шоғырландыру (депозиттiк операциялар);
2. экономика мен тұрғын халықты несиелеу (активтi операциялар);
3. несие ақшаларын шығару;
4. нақты ақшасыз есеп айырысуларды Ұйымдастыру және жүргiзу;
5. инвестициялық қызмет;
6. клиенттерге басқа да қаржы қызметтерiн көрсету.

    Бұгiнгi таңда  әмбебап сипаттағы коммерциялық  банктер банк қызметiнiң жан-жақты  қамтитын қызмет түрлерiн жүргiзедi. Республиканың коммерциялық банктерi  қаржы, несие, есеп айырысу  операцияларының барлық түрлерiмен  айналысады.

     Қазақстан  Республикасының банк заңдарына  сәйкес, коммерциялық банктер келесi  операцияларды жүргiзедi:

     а) заңды  тұлғалардың депозиттерiн қабылдау

     б) жеке  тұлғалардың депозиттерiн қабылдау

     в) клиенттердiң  шотын ашу және жүргiзу, корреспонденттiк шот ашу және жүргiзу, кассалық қызмет көрсету

     г) қайтарымдылық,  мерзiмдiлiк және ақы негiзiнде  заңды және жеке тұлғаларға  Ұзақ және қысқа мерзiмдi несие  беру

     д) инвестицияланатын  қаражатты иеленушiлердiң немесе  оларға билiк жасаушылардың тапсыруымен кұрделi қаражаттарды қаржыландыру

     е) заңмен  белгiленген тәртiпте өз меншiгiндегi бағалы қағаздар шығару (вексель,  аккредитив, депозиттiк сертификат, акция және басқа да қарыз  мiндеттемелерi)

     ж ) төлем құжаттары мен бағалы қағаздарды сатып алу, сату және сақтау, олармен өзге де операциялар жүргiзу

     з) кепiлдiк  операциялары: үшіншi тұлғалар үшін  ақшалай түрде атқаруды көздейтiн  тапсырмалар, кепiлдiктер мен өзге  де мiндеттемелер беру

     и) факторингтiк  операциялар: тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) сатып алушыдан төлемсiз тәуекел етiп қабылдай отырып, төлемдi талап ету құқығына ие болу

     к) форфейтингтiк  операциялар:  тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) сатып алушының берешек  мiндеттемесiн сатып алушыға айналым  тұспейтiн жолмен вексель сатып алу арқылы төлеу