Қаржы нарығы және делдалдар

      Экономиканың  нақты секторын дамыту және  бекітуде банктердің рөлін жоғарылату  және олардың қызметінің интенсификациясының  негізгі көрсеткіштері болып  шағын және орта бизнесті несиелеу бағдарламаларын жүзеге асыруда Қазақстанның алдыңғы қатарлы банктерінің белсенді қатысуы табылады.

Инвестициялық салымдарды ынталандырудың жолдары  қандай?

      Банктік  сектордың жағдайы банктік қызметтер  нарығының кеңеюімен сипатталады. Банктік қызметтер нарығының дамуы қор нарығының дамуымен тығыз байланысты. Ұлттық банк ҚР құнды қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясымен (ҚҚ ҰК) бірлесе отырып, ұйымдастырылған қор нарығында банктірдің акциялары және басқа да құнды қағаздардың айналымын активизациялау бойынша жұмыстар жүргізілді.  ҚҚ ҰК бірлесе отырып банк активтерінің секъюритизациялау механизмі дайындалған. Қор нарығының дамуына қарай Ұлттық банкпен корпоративті құнды қағаздармен банктердің қызметі кеңейтілген болатын. ҚҚ ҰК және Қазақстанның қаржыгерлері бірлестігімен бірлесе отырып, Ұлттық банк қаржы құралдарының жаңа типтерінің пайда болуына жағдай жасаған және жағдай жасайды, мұндай қаржы құралдарына өзара қорлар, хеджирлеу қорлары, ипотекалық қорлар, корпораттивті вексельдермен операцияларды жүргізуге өкілденген ұйымдар жатады.

      Банктер  инвестицияларды тарту үшін жаңа  қаржы құралдарын қолдана отырып  қор нарығында өзінің қызметін  активизациялайды. Мұндай құралдардың  бірі болып капиталдың халықаралық  нарығына еурооблигациялардың эмиссиясы табылады. Берілген қаржылық операция бірнеше мақсаттарға қол жеткізуге жағдай жасайды: біріншіден, шетел валютасындағы заемдар теңгедегі заемдерға тән қарызға қызмет көрсету құны мен жоғарғы пайыздық мөлшерлемелерді болдырмауға мүмкіндік береді; екіншіден, банк өз қызметінің аясын кеңейтуге қызығушылық білдіруі керек, халықаралық қаржы институттарымен тікелей өзара қатынасты жүзеге асыруы қажет. Банктің стратегиялық мақсаты – капиталдың халықаралық нарықтарына кез келген кақытта еркін шығуы болып табылады.

      Қазіргі  уақытта қазақстандық банктер  қаржы нарығының аса дамыған  секторы ретінде өзіндік табыстылығын  белсенді түрде диверсификациялайды,  соның ішінде құнды қағаздар, сақтандыру және зейнетақы нарықтарындағы  қызметтерді, сондай-ақ лизингтік қызметтерді жүзеге асыратын ұйымдары кіретін қаржы тобының құрылуы жолымен жүргізіледі.

      Банктік  қызметті реттейтін заң актілерімен  консолидацияланған қадағалау режимі  анықталған болатын. Осындай қадағалаудың  тәжірибелері мен үрдістерін  жетілдіру шеңберінде  Қазақстанның Ұлттық банкінде қаржылық қызметтерді жабдықтаушылар болып табылатын қаржы нарығының барлық субъектілерін қадағалау мен реттеу, лицензиялау қызметтерін жүзеге асыратын бөлімдер құрылды.

      ҰБ қызметі  қаржы нарығының барлық сегменттерінің тұрақтылығын  сақтауға бағытталған, экономиканың нақты секторының қаржылық мекемелерін несиелеу механизмдері мен жаңа институттарының дамуына бағытталған. Мүлік кепілімен тұрғындарды несиелеудебанктердің қатысуының белсендеуінің есебінен ипотекалық несиелендіру белсенді түрде дамуда.

  Қаржы нарығы  қалай реттелінеді?

      Мемлекеттік  реттеу үрдісі объективті және  субъективті факторлардың, экономиканың  қызмет етуінің шарттарының көп  түрлілігімен сипатталады. Сондықтан  осы негіздемелер бойынша мемлекеттік реттеуді; типтерге, түрлерге, нысандар мен әдістерге жіктеуді шектемеу өте маңызды.

      Типтері  мыналарды қарастырады: экономикалық (олардың қаржылық, бағалық, несиелік, валюталық, еңбекақы бөліктерімен) және әкімшілік.

      Қаржылық  реттеу түрлері мыналарды қамтиды: салықтық, бюджеттік, мемлекеттік-несиелік, кедендік-тарифтік, валюта-қаржылық, ішкі шаруашылық (ішкі фирмалық, корпорация, ұйым, кәсіпорын шегінде) ретеу.

      Реттеу  нысандары қаржылық субкатегориясының  сәйкес түрі үшін тән, сондай-ақ барлығына жалпылама аталған түрлерде өтетін үрдістерді білдіреді: мысалы, бюджеттік түрдегі нысандар болып табылатындар қаржыландыру (субвенция, субсидия, трансферттер), сыртқы инвестициялау, сыртқы заемдер, сыртқы борыш. Жіктеудің аса көптеген элементтері болып реттеу әдістері табылады.

      Валюта-қаржылық  реттеудегі негізгі әдістер:

• валюталық бағам;
• ақша капиталына пайыздық мөлшерлеме;
• құнды қағаздар мен халықаралық төлем құжаттарының бағамдары;
• валюталық тәуекелдерден сақтандырудың түрлі әдістері.

      Нарық  жағдайында аса үлкен назар  реттеудің жанама әдістеріне  бөлінеді. Мемлекет шаруашылық процесінің  барлық қатысушылары үшін жалпы  шарттар мен ережелерді бекітеді.

      Макроэкономикалық  тепе-теңдік мынадай маңызды экономикалық  параметрлерді қарастырады:

• сұраныс және ұсыныс;
• тауарлы және ақша массасын;
• жинақтар мен инвестицияларды;
• инфляция мен жұмыссыздықты;
• еңбек өнімділігі мен оның төлемін;
• қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін және қаржылық ресурстарын;
• мемлекеттік бюджеттің табыстары мен шығындарын;
• бюджеттік тапшылық көлемін, оны өтеу көздерін;
• төлем балансының активтері мен пассивтерін.

      Кейнстік  модельдерде жалпы шығындарды  қамтамасыз ететін өндіріс көлемі  мен өнімнің берілген көлемін  сатып алу үшін жететін шығындар арасындағы тепе-теңдік түсіндіріледі.

      Мультипликатор  құбылысы дискрециялық, фискалды  саясатты жүргізу кезінде қолданылады.  Салықтар табыстардың қысқаруын  туындатады, бұл жинақтау мен  тұтынудың көлемін төмендетуге  әкеледі. Өндіріс көлеміне мұндай  әсерді (салықтармен қатар) жинақтар мен импорт тигізеді. Олардың барлығы табыстар-шығындар жүйесінен ағымды ұсынады. Тұтыну шығындарындағы айырмашылықтарды құра отырып азаяды, бұл инвестициямен, экспортпен және мемлекеттік сатып алулармен толтырылуы мүмкін.

      Осылай, кейнстік модель экономиканы реттеудің негізгі факторлары ретінде тауарлар мен қызметтерге сұранысты айқындайды: мемлекет жиынтық сұранысқа жағдай жасауға әрекет етеді, ресурстардың қамтылу деңгейінің жоғарылауына әсер етеді, мемлекеттік сатып алулардың көлемін кеңейтеді, несие құнын ретейді. Кейнстік шаралар салықтардың төмендеуін, шығындардың жоғарылауын, инвестицияларға жағдай жасауды қарастырады.

      Кейнстік  теорияға қарағанда монетаризм  экономиканы реттеудің негізгі құралы ретінде ақша айналымы процессі танылады. Бұл кезде нарықтық макроэкономикалық тұрақтылықтың жоғарғы деңгейін қамтамасыз ететіндігі қарастырылған. Экономиканың қызмет етуіне мемлекеттік араласуды азайту бойынша курс жүргізіледі. Ақшалар экономикалық процестердің жанама реттелуінің шешуші факторы ретінде қарастырылады.

      Монетаристердің  тұрақтаушы бағдарламалары мынларды  қамтиды:

• бюджеттік тапшылықтың қысқаруы (салықтарды көбейту, мемлекеттік сектордың қызметтеріне бағалардың жоғарылауы);
• тұтыну сұранысын қысқартуға бағытталған еңбекақының өсімін шектеу;
• банктік пайыз мөлшерлемелерінің көбеюі, Орталық банкте мемлекеттік заемдерға және ақша эмиссиясына шектеулерді енгізу;
• экспортты-импортты операцияларға және бағаларға бақылаудың әлсіздеуі.

      ХХ ғасырдың  аяғында тұрақты даму -  жаңа теориясы қалыптасқан, бұған жаһанды экономикалық және қаржылық процестер жұмылдырылған.

      Тұрақты  даму теориясында төменгі шаруашылық  субъектісінен ұлттық экономикаға  дейінгі – тұрақты әрекет ететін  себептер анықталған.

      Берілген теория келесі қағидаларға негізделеді:

1. эволюциялық қағида, кез келген масштабтағы күрделі экономикалық жүйелердің өздігінен дамуының мәнін сипаттайды;
2. экономикалық қызығушылықтарды үйлестіру қағидасы өзара әрекет ететін тараптардың қызығушылықтарының балансынсақтауды қарастырады;
3. диверсификация қағидасы, бұл эволюция қағидасының логикалық дамуы мен нақтылануы ретінде болады;
4. өзінің дамуы бойынша экономикалық жүйедегі иерархиялық диференциация қағидасы.

Қолданылған әдебиеттер

 

1. Банки Казахстана №7-8 – 2000 г.
2. Рынок ценных бумаг Казахстана №4 апрель/2003г.
3. Финансы Казахстана 9-10/2000г.
4. Финансы Казахстана 5/2003г
5. "Финансы" Мельников В.Д., Ильясов К.К. Алматы-2001г.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тақырып 1 Қаржы  мен қаржы саясатының мәні

Ұй тапсырмасы:

1. Жазбаша жауап беріңіз

Қоғамдық өнімді бастапқы бөлу және қайта бөлу процесі қалай  байқалады?

Қаржының өзгеше белгілерін жазып көрсетіңіз

2.Тест сұрақтарына  жауап беріңіз

1. Төменде көрсетілген функциялардың қайсысы қаржы мағынасын анықтайды:

А) реттеуші;

В) қайта өндіру;

С) ақшалай табыстарды және қорларды пайдалану;

Д) А және В пункттері;

Е) бөлу.

2. Төмендегі анықтамалардан «қаржы» анықтамасын анықтаңыз:

А) мемлекеттен, шаруашылық субъектілерінен және халықтан жиналған ақша ресурстары;

В) мемлекеттің ақша қаражаттарының мақсатты қоры;

С) мемлекет және шаруашылық субъектілері арасында пайда болатын  ақшалай қатынастар;

Д) құнды бөлу және қайта  бөлу процесінде пайда болатын ерекше экономикалық қатынастар жиынтығы, ақшалай  қатынастар;

Е) қаржы министрі және оның қаржы ресурстарын жеделдететіп басқару.

3. Қаржы ресурстарының көзі:

А) пайда;

В) өзіндік құн;

С) резервтік капитал;

Д) жарғылық капитал;

Е) дебиторлық қарыз.

4. Материалдық өндіріс ауқымы қаржысына жататындары:

А) білімге жұмсалатын қаржы;

В) ғылымға жұмсалатын қаржы;

С) ауыл щаруашылық кәсіпорындары мен ұйымдарының қаржысы;

Д) қорғаныс қаржысы;

Е) дұрыс жауабы жоқ.

5. Өндірістік емес сфераның қаржысына жататындары:

А) тұтыну кооперациясының  қаржысы

В) байланыс қаржысы;

С) мәдениет және өнер қаржысы;

Д) А және С;

Е) В және С.

6. Қаржы жүйесі дегеніміз:

А) Қаржы қатынастарының жиынтығы;

В) ақша қаражаттары қорының  жиынтығы;

С) қаржылық басқару аппараты;

Д) жоғарыда аталғандардың  барлығы;

Е) В және С.

7. Қаржы саясаты көмегімен шешілетін міндетті анықтау:

А) Қаржы қатынастарына  қатысушылардың барлық қаржы ресурстарына қажеттілігін қанағаттандыру;

В) халық шаруашылығында қаржы ресурстарының мүмкіндігінше  мол көлемін құру үшін жағдай туғызу;

С) экономиканы дамыту бағытын орындау үшін қаржы механизмдерін  жасау;

Д) В және С;

Е) барлық деңгейдегі бюджет қаражаттарын пайдалануды бақылау.

8. Төмендегі анықтамалардың қайсысы «қаржы саясаты» түсінігінің мағынасын ашады:

А) қаржы қатынасына көзқарастар  жүйесі

В) мемлекеттік органдардың  ықпалымен қаржы жүйесінде болып  жатқан процесстердің жиынтығы;

С) өздерінің қызметтерін және міндеттерін іске асыру үшін қаржы төңірегінде мемлекет өткізіп жатқан мақсаты бағыттағы шаралар жиынтығы;

Д) қаржы қызметін ұйымдастыру  және жоспарлау  процесінде экономикалық және бақылау жұмысымен айналысушы қаржылық аппарат;

Е) мемлекеттік экономикалық жағдайлардың өзгеруі кезінде қаржыға  қатысты саясаткерлардін көзқарастарының  өзгеруі.

3.«Иә» немесе«Жоқ»  деп жауап беріңіз

1.Қаржының ақшадан  айырмашылығы бар

2.Қаржы- ақша қатынастарының  ажырағысыз бөлігі

3.Ақша-бұл жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысты бөлудің құралы

4.Ақша болмаған жерде  қаржы да болмайды

5.Кезгелегн ақша қатынасы  қаржы қатынысы емес

6.Кезгелген қаржы қатынасы  ақша қатынасы

7.Қаржы қатынастарын  өндірістік қатынастардың бір  бөлігі деуге болада ма ?

8.Қаржыға тепетендік тән

9.Қаржы-қоғамдық өнімді  жасау мен пайдалану арасындағы  байланыстырушы буын

10.Қаржы мен қаржы  ресурстары – бара-бар үғымдар  емес

4.Терминдердің  тиісті анықтамаларын табыңыздар

1     2.     3   4   5   6   7   8     9   10

Авальшы     Қор арбитражы     Қор биржасы   Солло вексель   Реципиент   Роялти   Бұқалар нарығы   Аюлар нарығы     Бесса   Аллонаж

а) Бағалы қағаздар рыногінің  қатысушылары курстың жабық акционерлік  қоғам нысанындағы өзінөзі реттейтін  бейкоммерциялық ұйым. б) Жай вексель, төлем  төлеуге бір ғана адамның қолы қойылған вексель(әдетте вексельге екі және одан да көп адамның қолы қойылады) в) Бағалы қағаздардың  бағамын немесе тауарлар бағасының  төмендетуді  мақсат етіп қойған биржалық алып сатарлар. г) Жер қойнауларын  пайдалану құқығы . Патенттерді , сызбаларды, үлгілерді тауар белгілерін пайдалану құқығы д) Бағаны өсу тенденциясы  әрекет ететін рынок е) Бағаны төмендеуі тенденциясы  әрекет ететін рынок ж) Вексельге тіркелетін қосымша парақ: оған кепіргерлік  кепілдеме жазба  аваль жазылады. З) Биржадағы алып сатарлық операция; оның мәнісі бағаны айырма түрінде сатып алып, бір мезгілден кейін басқа рынокта сатуда И) Әлдебір төлем немесе табыс алатын жеке адам заңи ұйым немесе мемлекет. К) Вексель бойынша  міндетті қайсы біреулердің міндеттемелерін  орындау үшін өзіне жауапкершілік алған адам