Қаржы нарығы және делдалдар

 

Делдалдарға сыйақы не үшін және қандай мөлшерде беріледі?

Делдалдардың қызметіне  жалақы төлеу, сыйақы оларды тиімді жұмыс  істеуге ынталандыратындай етіп іске асырылуы керек.  Әлдебір  тауарды өткізу дәстүрге айналған елдерде әдетте сыйақы қалыптасқан және ол табиғи құбылыс ретінде қабылданады.  Тауар жаңа түскен рыноктарда қиышылықтар болып тұрады.  Әдетте сыйақы сомасына комиссионалдықтар,  өткізуді ынталандыруға бөлістер,  сыйлықтар және басқа сомаслар  кіреді,  бұлар деладалдардың жақсы жұмысын көтермелейді.  Сыйақы  мөлшерінің максимум  және минимум арасында алтын кіндік табу қажет.

Делдалды және олардың  штатын оқыту және дайындау. Белгілі қызметкерлер жұмысты тиімді  орындайды, бұл нарықта өткізу көлемін өсіреді де молырақ пайда түсіреді. Оқытудың қолайлы бағдарламасы, мейлі оқу орталығында мейлі басқа жерде өтсін дистрибьюторларға және олардың персоналына жұмыстарының тиімділігін көтеруге көмектесумен қатар,  олардың ниеттестігінің дамуына да  себеп болады.  Бұлдан  тысқары,  осындай  курстар  қарым – қатынас  орны болады да, пікір,  әдістері,  практика алмасуға  мүмкіндік жасайды.

 

Негізгі терминдер

1. Брокерлер;
2. Дилерлер;
3. Клиенттер;
4. Дистрибьютор;
5. Фирма;
6. Сыйақы;
7. Ынталандыру;
8. Делдалдар;
9. Инвестиция.

Бақылау сұрақтары

1. Қаржы нарығындағы  делдалдардың қызметі қандай?

2. Делдалдар қанша  түрге бөлінеді?

3. Делдал – дистербьюторлардың  қажетілігіне не туады?

4. Өнеркәсіп жағдайларда  делдалдар қандай пробемелерына кезігіп отыр?

5. Делдалдарды қалай   басқару болады?

6. Делдалдардың ниеттестік  сезімін тәрбиелеу қалай жүреді?

7. Делдалдарға сыйақы  не үшін және қандай мөлшерде  беріледі?

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

5. «Макроэкономика» Мамыров Н.Қ.
6. «Ақша айналысы және несие» Мақыш Серік Биханулы, Алматы 2004 ж.
7. Ілиасов Қ.Қ., Құлпыбаев С. “Қаржы”, Оқулық – Алматы, 2003 ж.
8. Қабдиев Д.К. “Экономикалық саясат”, экономика, Алматы, 2002 ж.

5. Куликов Л.М. “Основа  экономических знаний” М 1998 г. 

 

 

Тақырып 13 Өзін-өзі реттеуші ұйымдар

 

          1 Қаржы нарығындағы кәсіби қатысушыларының  өзін-өзі реттеу  

          2 Өзін-өзі реттеу ұйымдарының  мәртебесі

3 Коммерциялық банктердің,  қорлардың брокер-дилердің, ассоциациялары

 

Бағалы қағаздармен  сауданы қор биржасы, биржадан тыс рыноктің баға кесу ұйымы, заңдарға сәйкес өзге де ұйымдар ұйымдастырады. Бағалы қағаздармен сауданы ұйымдастырушылар қызметін уәкілетті орган лицензиялауға тиіс.

Қор биржасы – бағалы қағаздар рыногінің кәсіпқой қатысушылары құратын жабық акционерлік қоғам нысанындағы өзін-өзі реттейтін коммерциялық емес ұйым. Қор биржасының қызметі өзін-өзі өтеу қағидатына негізделеді және оның қызметінен түскен кірістер биржаны материалдық-техникалық дамытуға пайдаланылады.

Қор биржасы қаржы  құралдарымен мәмілелер жасауға арналған үй-жай болып табылатын арнайы жабдықталған сауда алаңын береді және қаржы құралдарымен сауда жасауды ұйымдастырады, қаржы құралдарына баға кесуді жүзеге асырады, мүшелеріне ұйымдық, ақпараттық, консультациялық қызметтер көрсетеді және заңнамада көрсетілген өзге де функцияларды жүзеге асырады.

Биржада орны бар және қаржы құралдарымен саудаға қатысатын  бағалы қағаздар рыногінің кәсіпқой қатысушылары қор биржаларының мүшелері болып табылады. Қор биржасының кемінде  он мүшесі болуы тиіс.

Қор биржасы өзінің бағалы қағаздар рыногіндегі қызметінде мемлекеттік  органдарға тәуелді емес. Қор биржасының жұмыс істеуі айырықша болып келеді және кез келген қызмет түрлерін жүзеге асырумен сыйыспайды, оның тауар биржаларының функцияларын орындауға құқығы жоқ. Қор биржасының жұмыс істеуіне белгіленген тәртіппен лицензияны уәкілетті орган береді.

Қор биржасысының кірістері  негізінен биржалық саудаға қатысушылар  төлейтін жарналар мен алымдардан, биржаның акцияларын сатудан түскен қаражаттан, оның ақпараттық, консультациялық және өзге де қызмет көрсетуінен алынған қаражаттарынан құрылады. Олар биржаның өзінің функцияларын жүзеге асыруымен, оның қызметінің кеңеюімен және жетілдіруімен байланысты шығыстарын жабуға бағытталады.

Бағалы қағаздарға баға кесу және биржадан тыс рынокте бағалы қағаздармен сауда жасауды ұйымдастыру жөніндегі қызметті құрылтайшысы өзін-өзі реттейтін ұйым болып табылатын бағалы қағаздар рыногінің кәсіби қатысушыларының қауымдастығы емес ұйым жүзеге асырады.

“Бағалы қағаздар рыногінің инфрақұрылымы” ұғымы қолданылады, ол осы рынокті құқықтық қамтамасыз етеді (заңнама, мемлекеттік органдардың нормативтік актілері және т.т.), ақпаратты, депозитарлық және есептік-крилингтік желіні, тіркеуші органдарды қамтиды.

Жоғары ұйымдастырылғанқаржы рыногінің дамыуына бағалы қағаздар рыногінің кәсіпқой қатысушылырының-ассоциациялар мен бірлестіктердің ұйымдары мүмкіндік туғызады. Қаржы рыногінің жұмыс істеуі мемлекеттік реттеуді талап етеді. Ол бағалы қағаздар рыногінің субъектілері қызметіне міндетті талаптар белгілейтін нормативтік құқықтық актілер шығару, эмиссиялық бағалы қағаздар шығаруды тіркеу мен оларда көзделген шарттар мен міндеттерді эмитенттердің сақтауын бақылауды жүзеге асыру, бағалы қағаздар рыногінің кәсіпқой қатысушылар және олардың өзін-өзі реттейтін ұйымдар қызметін лицензиялау және олардың қызметіне бақылау жасау және т.с.с. жолымен жүзеге асырылады. Қазақстанда мұндай функцияларды жүзеге асырушы орган Ұлттық банктің құрамындағы бағалы қағаздар жөніндегі департамент болып табылады. Ол элименттер қызметіне талаптар мен стандарттарды белгілейді, эмиссиялардың проспектілерін және бағалы қағаздар шығару туралы шешімдерін тіркейді, эмиссиялар бойынша барлық шарттар мен міндеттемелерді эмитенттердің сақтауына бақылауды жүзеге асырады, бағалы қағаздар рыногінің кәсіпқой қатысушыларының қызметін лицензиялайды, бұл рыноктегі әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың нақты секторларындағы өндірістік құлдырауынан туындаған сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің бағалы қағаздар рыногіне тигізетін жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму үстінде. Республиканың бағалы қағаздар рыногінде жасалып жатқан қадамдар соңғы кездері айтарлықтай белсенді бола түсті. Стратегиялық тұрғыдан келгенде экономиканы сақтандыру, қазір жұмыс істеп тұрған өндіріс орындарын жандандыру және жаңаларын құру үшін қажетті алғышарттар жасау, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту жөніндегі табысты шаралар ғана Үкіметтің қаржы рыногінің өтімділігінің төмендегі проблемасын толық шешуіне мүмкіндік береді.

Биржаның негіз қалаушы қағидаты бағалы қағаздар бағалы рыногінің өтімділігін қамтамасыз ету болып табылады. Қор биржасы бағалы қағаздар рыногінің субъектісіне келтірілген залалдардың орнын толтырады және оған өз жарғысын, биржалық сауда ережелерін бұзған немесе коммерциялық құпияны жария еткен жағдайда заңнамаға сәйкес жауап береді.  

 

 

Қазақстанның  қаржы нарығының даму стратегиясы

 

1. Қазақстан Республикасында қаржы нарығының негізгі бағыттары 
2. Инвестициялық салымдарды ынталандыру
3. Қаржы нарығын дамытудың мемлекеттік қолдауы

 

Қаржы нарығы қалай қалыптасты?

      ХХ ғасырдың 90-жылдарында қаржы нарығының  әрбір сегментінің дамуы басқаларынан  бөлек жүрді және өзіндік бағдарламалық  құжаттармен реттелді. Құнды қағаздар  нарығы, сақтандыру нарығы және  банктік сектордың дамуының жекелеген бағдарламалары болды. Экономиканың қалыптасу кезеңінде мұндай әрекет тиімді және сенімді болды, өйткені қаржы нарығы сегменттерінің даму деңгейі едәуір ерекшелендіжәне олардың әртүрлі реттеу органдары болды.

      1991 жылы 16 желтоқсан Қазақстан Республикасының егемендігін жариялаған күніне құнды қағаздар нарығы қаржы нарығының басқа да секторларына қарағанда мүлде болмады. Басқаша болу мүмкін де емес еді, өйткені берілген нарықтың объектілерінің өздері  - құнды қағаздар – басымды құқықтарды растайды, өз иелерінің жеке меншік құқығы социалистік шаруашылық кезеңінде жүзеге аса алмады. Сондықтан, сол кезде заңнамалық база, жаңадан құрылған акционерлік қоғамдар және нарықтың қатысушылары мүлде стандартқа сай болмады, соңғыларының шегі заңнамаға сәйкес брокерлер және қор биржасымен ғана шектелді.

      Қысқа  мерзімде мемлекетпен құнды қағаздар  нарығының қалыптасуы мен дамуы  үшін  өзінің мәні және сапасы  жағынан үлкен жұмыс жүргізілген  болатын. 1991-1994 жылдары мемлекеттік  кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру  және акционерлеу кезеңі тәуелсіз регистрлардың дамуы мен көптеген акционерлік қоғамдардың құрылуына алғышарт болды.

      Осымен  қатар, нарықты мемлекет тарапынан  реттеу де жетілдірілді – құнды  қағаздар нарығын реттеу бойынша   өздігінен қызмет ететін өкілетті орган ретінде  құнды қағаздар бойынша  Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясының 1994 жылы құрылуымен оның дамуы бойынша барлық стратегиялық міндеттер кешенді түрде шешіле бастады.

      Нәтижесінде  1997 жылдың аяғына қазақстандық  құнды қағаздар нарығында инвесторлардың қызығушылықтарын қорғау бойынша шаралардың кешенін қамтамасыз еткен Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің ережелеріне негізделген кеңейтілген заңнамалық база әрекет еткен. Сол кезде өкілетті органның тиянақты жұмысының арқасында құнды қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларымен орталық депозитарий құрылған болатын, оның құрылуымен базалық институционалдық және техникалық инфрақұрылымның құрылуы аяқталды. Оның негізгі әлемдік талаптарға сай болғандығын ерекше атап өту керек.

      2001 жылдың сәуірінің аяғында Құнды қағаздардың ұлттық комиссиясы “Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығы инфрақұрылымының қызмет ету тиімділігін жоғарылату бойынша шаралар туралы” Үкім дайындады. Бұл Үкім мемлекеттік құнды қағаздар нарығында андеррайтер ретінде қызметті банктермен жүзеге асыруға, сондай-ақ мемлекеттік емес құнды қағаздарды шығаруын және орналастырылуын дайындау бойынша эмитенттерге кеңестік және басқа да қызметтерді көрсетуге шек қоюды қарастырды.

Қаржы нарығының  негізгі бағыттары қандай?

      Қор  нарығының негізгі даму бағыттары  болып табылатындар:

• инвестициялық және пайлық қорлардың пайда болуы мен қалыптасуына жағдай жасау;
• жинақтаушы зейнетақы қорларының, КУПА, кастодиан-банктердің және сақтандыру компанияларының қызметін мемлекет тарапынан реттеу жүйесін жетілдіру;
• сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының қызметінің мемлекет тарапынан реттелуін жетілдіру, соның ішінде сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының сақтандыру резервтерін инвестициялаудың ережелері;
• акционерлік қоғамдардың қызметін реттеу бойынша нормативтік базаны жетілдіру;
• салық заңнамасын жетілдіру;
• құнды қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының, құнды қағаздармен жасалатын саудаларды ұйымдастырушылардың және лицензиялар мен рұқсат қағазадары негізінде құнды қағаздар нарығында қызмет атқаратын басқа да ұйымдардың қызметін реттеуді жетілдіру.

      Халықаралық  қаржы-валюталық және несиелік  қатынастар аясындағы стратегиялық  міндет – теңгенің ішкі және  сыртқы айналымдылығына қол жеткізу  болып табылады.

      1995 жылдың қыркүйегінде Қазақстан Республикасында Алматыда ашылған “Teletrade P.J. Int'l Ltd” компаниясының дилинг-орталығы арқылы халықаралық валюта нарығына (FOREX) шығу мүмкіндігі пайда болды.

      Компания  клиенттері ретінде АҚШ долларына  (әлемдік резервтік валюта ретінде USD), ағылшын фунт-стерлингіне (STG), жапон иенасына (JPY), швейцариялық франкке (SFR) және евроға (EUR) салыстырмалы түрде айналатын төрт валюта бойынша “нақты уақыт” режимінде келісімдерді (“спот” операциясы) жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар бола алады.

 

      Қаржы  нарығының келесі дамуының негізгі  бағыттары болып табылатындар:

• нарыққа жаңа қаржы құралдарын енгізу, бұл қаржы нарығының қатысушыларының қаражаттарын тиімді тартуға мүмкіндік береді және ең алдымен елдің индустриалдық саясаты шеңберінде жобаларды қаржыландыру үшін шығарылатын құнды қағаздарды, сондай-ақ тәуекелдерді хеджирлеу үшін туынды қаржылық құралдарды қоса алғанда жинақтаушы зейнетақы қорларының қаражаттарын тартуға мүмкіндік береді;
• сәйкесінше қабылданған заңдарды қоса алғанда, Қазақстан Республикасындағы валюталық режимді либерализациялау бойынша шаралардың жүзеге асырылуын жеделдету;
• елдің индустриалдық саясатымен сәйкестігін қамтамасыз етудің және аймақтық даму есебімен Қазақстан Республикасының қаржы секторының даму концепцияларының қабылдануын жеделдету;
• қаржы нарығында бәсекелес ортаны қамтамасыз ету және оған клиенттердің түрлі категориялары мен тұрғындардың барлық қатарларын тарту, соның ішінде банктік емес қаржылық институттардың , пошта-жинақтаушы жүйенің және қағаздар нарығындағы трансфер-агенттердің желілерінің дамуы арқылы қамтамасыз ету.