Протекционизм саясаты

 

 

  Кесте 6.   Қазақстан Республикасының негізгі елдер-сауда серіктестері

бөліністегі импорты

 

	2004		2005		2006
	млн. долл	қоры-тындыға пайыз-бен	млн. долл	қоры-тындыға пайыз-бен	млн. долл	қоры-тындыға пайыз-бен
Барлығы Соның ішінде	12781,3	100,0	173852,9	100,0	23676,9	100,0
ТМД елдері	6117,9	47,9	8133,9	46,9	11063,5	46,7
Еур АзЭК елдері	5051,1	39,5	6934,8	40,0	9842,9	41,6
Беларусь	143,8	1,1	208,0	1,2	284,4	1,2
Кырғыстан	91,2	0,7	118,6	0,7	138,9	0,6
Ресей Федерациясы	4812,5	57,7	6591,3	38,0	9072,9	38,3
Тәжікстан	3,5	0,0	17,0	0,1	27,7	0,1
Өзбекстан					319,1	1,3
ЕурАзЭК-тан тыс елдер	1066,8	8,3		6,9	1220,6	5,2
Әзірбайжан	16,1	0,1	21,3	0,1	70,8	0,3
Түркменистан	75,5	0,6	00,7	0,3	132,6	0,6
Өзбекистан	227,6	1,8	204,0	1,5
Украина	722,6	5,7	844,7	4,9	983,9	4,2
Басқа елдер	24,9	0,2	27,9	0,2	33,3	0,1
ӘЛЕМДІК БАСҚА ЕЛДЕРІ	6663,4	52,1		53,1	12613,4	53,3
ЕУРОПА	3691,7	28,9		26,6	6506,5	27,5
ЕО елдері	3500,8	27,4		24,7	6256,3	26,4
Австрия	141,8	1,1	107,9	0,9	191,2	0,8
Бельгия	108,1	0,8	144,8	0,8	185,6	0,8
Ұлыбритания	301,1	2,4	123,3	2,4	506,2	2,1
Венгрия	58,0	0,5		0,4	84,7	0,4
Германия	1053,1	8,2		7,5	1809,7	7,6
Греция	8,7	0,1			9,1	0,0
Дания	33,6	0,3		0,2	45,2	0,2
Ирландия	26,7	0,2		0,2	46,3	0,2
Испания	65,2	0,5		0,4	80,5	0,3
Италия	426,2	3,3		0,9	1430,4	6,0
Латвия	29,3	0,2		0,1	32,5	0,1
Литва	19,6	0,2		0,2	44,1	0,2
Нидерланды	179,3	1,4	1490	0,8	189,5	0,8
Польша	169,7	1,3		0,1	303,4	1,3
Словакия	23,7	0,2		0,2	40,6	0,2
Финляндия	152,2	1,2		1,1	235,0	1,0
Франция	313,7	2,5		0,7	459,5	1,9
Чехия	99,3	0,8		1,8	126,1	0,5
Швеция	166,6	1,3		1,5	298,1	1,3
Эстония	803	0,6		0,1	44,6	0,2
Басқа елдер	44,6	0,3			93,9	0,4
ЕО-дан тыс елдер	190,9	1,5			250,2	0,4
Болгария	14,7	0,1			25	1,1
Румыния	37,3	0,3			82,2	0,3
Швейцария	107,1	0,8			97,2	0,4
Басқа елдер	31,8	0,2			45,9	0,2
АЗИЯ	2016,8	15,8			4385,0	8,5
Израиль	42,2	0,3			76,2	0,3
Ұндістан	86,0	0,7			150,6	0,8
Иран	13,0	0,1			21,6	0,1
Қытай	758,2	5,9			1824,9	0,1
Қытай,Гонгонг МӘА	20,1	0,0			7,0	3,0
Малайзия	23,3	0,2			67,6	0,8
Монголия	0,8	0,0			1,1
БАЭ	20,2	0,2	30,1	0,2	73,0	0,3
Корей Республикасы	247,7	1,9	256,1	1,5	359,3	1,5
Сингапур	18,1	0,1	34,2	0,2	60,6	0,3
Туркия	342,4	2,7	399,9	2,3	558,4	2,4
Жапония	398,2	3,1	598,6	3,5	914,1	3,9
Баска елдер	64,6	0,5	98,7	0,6	170,4	0,7
АМЕРИКА	885,0	6,9	1621,1	9,3	1613,0	6,8
Бразилия	115,9	0,9	166,6	1,0	183,0	0,8
Канада	97,4	0,8	127,3	0,7	138,5	0,6
Куба	26,5	0,2	7,0	0,0	34,4	0,1
АКШ	562,0	4,4	1204,5	6,9	1105,1	4,7
Басқа елдер	83,2	0,7	115,7	0,7	152,0	0,6
АФРИКА	46,3	0,4	55,0	0,3	67,2	0,3
АВСТРАЛИЯ  ЖӘНЕ АКЕАНИЯ	23,6	0,2	35,9	0,2	41,6	0,2
Австралия	20,2	0,2	31,1	0,2	38,1	0,2
Басқа елдер	3,4	0,0	4,8	0,0	3,5	0,1
Кесте 7.Қазақстан Республикасының тауарлық номенклатура  болімдері бойынша экспорты
	2004		2005		2006
	млн. долл	қоры-тындыға пайыз-бен	млн. долл	қоры-тындыға пайыз-бен	млн. долл	қоры-тындыға пайыз-бен
Барлығы	12781,3	100,0	17352,2	100,0	23676,9	100,0
ТМД елдері	4097,2	100,0	4066,7	100,0	5574,0	100,0
Әлемнің басқа елдері	15999,0	100,0	23782,3	100,0	32676,3	100,0
Соның ішінде:
Тірі жануарлар және жануарлардан алатын өнімдер	1,1	0,2	63,8	0,2	67,0	0,2
ТМД елдері	15,0	0,4	17,2	0,4	27,2	0,5
Әлемнің басқа елдері	26,1	0,2	46,6	0,2	39,8	0,1
Өсімдік өнімдері	640,7	3,2	456,5	1,6	837,3	2,2
ТМД елдері	585,2	14,3	331,8	8,2	532,0	9,5
әлемдік басқа елдері	55,5	0,3	124,7	0,5	305,3	0,9
Жануарлардың немесе өсімдіктен алынған  тоң
Майлар және майлар
Оларды ыдыратудан алынған өнімдер
Дайындалған тағамдық майлар; балауздар	12,7	0,1	10,4	0,0	14,7	0,0
ТМД елдері	12,7	0,3	10,4	0,2	14,6	0,3
Әлемнің басқа елдері	0,0	0,0	0,0		0,1	0,0
Дайн тамақ өнімдері;
Алкогольді және алкогольсіз ішімдіктер және сірке суы;темекі және оны алмастырғыштар	119,6	0,6	148,3	0,5	144,7	0,4
ТМД елдері	94,9	2,3	114,8	2,8	118,5	2,1
Әлемнің басқа елдері	24,7	0,2	33,5	0,1	26,2	0,0
Минералды өнімдер	13727,2	68,3	20553,3	73,8	27510,9	71,9
ТМД елдері	2190,1	53,4	2125,5	52,3	2771,5	49,7
Әлемнің басқа елдері	11537,1	72,1	18427,8	77,5	24739,4	75,7
Химия және соған байланысты өнеркәсіп  салаларының өнімдері	634,1	3,2	899,1	3,2	1553,2	4,1
ТМД елдері	380,9	9,3	536,4	13,2	764,7	13,7
әлемнің басқа елдері	253,2	1,6	362,7	1,5	788,5	2,4
Пластмасса және одан жасалған бүйымдар
Каучук және резеңке бұйымдары	20,5	0,1	25,4	0,1	37,4	0,0
ТМД елдері	19,0	0,5	23,4	0,6	32,1	0,6
әлемдік басқа елдері	1,5	0,0	2,0	0,0	5,3	0,0
Былғаны шикізаты, табиғи үлбір және одан жасалған бұйымдар;қайс-ер бүймдарыжәне жегу әбзелдері;
Жол бұймдары,сөмкелержәне соған ұксас тауарлар; мал ішігінен жасалған бүйымдар( табиғи жібектен жасалғанкетгуктен баска)	138,0	0,7	254,6	0,9	237,7	0,6

 

 

Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, ТМД елдеріне экспортталатын қазақстан өнімінің бағалары 0,3%, ал алыс шетелге 11% өсті. Өңдеу стадиялары бойынша жіктелетін экспортталатын өнімнен шикізат қаңтар-наурыз ацларында 9,8%, дайын өнімдер- 6,2, жартылай фабрикаттар- 5,6% қымбаттады. Минералды өнімдер бағасы экспорт көлемінің көп бөлігін алатын 9,8%, газ конденсанты- 20%, мұнай- 12,6%, көмір- 1,2% жғарылады, ал мұнай өнімдері 5,8%, табиғи газ- 8,8% төмендеді. 2003 ж. 1 кварталында металдарға экспортты жеткізу бағалары 9,5% өсті. Қазақстаннан шығарылған ауылш шарауашылық шикізаты 4,9%, мақта- 10,3% жоғарылады, ал жүн- 17% түсті.  Экспортталатын дәнді өнімдеріне баға өзгермеді, жүгері- 19,2%, бидай- 2,8%, күріш- 18,7%.

Қазақстан 2007 жылы 5 млн.тоннаға  дейін дәнді экспорттай алады. Ағымды жылы  қолайсыз табиғи жағдайларға  қарамастан 13,9 млн.тонна дәні дайындалды. Дәннің берлігне жинақ көлемі мемлекеттің ішкі қажеттілігін қамтамасыз етеді және дәннің экспортты потенциалын 2007 жылы 5 млн.тоннаға дейін жеткізеді. Былтырғы жылы сыртқы нарықтарда 5,8 млн. Тонна қазақстандық дән сатылды, ал 2003 жылы 4,3 млн.тонна.

Қазақстан және Украинаның экономикасының жылда жылға өсіп келе жатқан қажеттіліктері өзара сауда айырбасын өсірудің бәсекелік және қолайлы жағдайларын тудырды.

Осылайша 2006 жылы елдер  арасындағы тауар айырбасы 3 есе  өсі, тәуелсіз мемлекет құру аралығында рекордты көрсеткішке- 1 млрд.долларға жетті.

Қазақстанға Украина  өнімінің жеткізілуі екі есеге жоғарылады. «Азовмаш», «Интерпайп», «Красная звезда»  сияқты белгілі украина компанияларының  көліктері және жабдықтары үлкен  сұранысқа ие. Украина Қазақстанға  жалпы 700 млн.долларға дейін өз бұйымдарын экспорттады.

. Қазақстан Республикасына экспортталатын дәрі құралдарының 1 тоннасының орташа бағасы 22,4% өсті: $7,6 мың 2005 жылдың бірінші жартысында $9,3 мың 2004 жылдың 1 жартысына. Шетелге жеткізілетін дәрілердің әртүрлігі жоғарылады. Дәрілердің  шетелге жеткізудің негізгі жеткізушілері болып Алматы қаласы табылады, бұл жерде дәрі өндірушілердің жартысы және Оңтүстік Қазақстан облысы («Химфарм») АҚ. Басқа аумақтарға экспортталатын дәрі тауарларының тек 3% ғана келеді.

. 2003 жылдың қорытындылары бойынша Бермуд аралдары қазақстандық экспорттың жалпы көлемінде бірінші орын алды. Олардың үлесіне барлық экспорттың 17% келді.

Сонымен қатар Қазақстан  экспортының жалпы көлемінде  Ресей үлесі 2006 жылы 15,2% және Қырғызстан үлесі- 1,2%, Өзбекстан- 1%, Швейцария- 13%, Қытай- 12,8%. Виргин аралдарының үлесіне қазақстандық экспорттың- 4,7% келеді. Жалпы 2006 жылы Қазақстанның Бермуд аралдарымен тауар айырбасы $2,192 млрд. Немесе 10,2% құрады, Виргин аралдарының үлесіне 3,1% немесе $659,5, Ресей тауар айналымы $5,36 млрд. Немесе 25,2$

 

ІІІ Қазақстанның халықаралық саудасының дамуы мен жетілдіру жолдары

3.1 Қазақстан  Республикасының сыртқы саудасының  дамуының басты бағыттары

 

Қазақстанның егемен ел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымына  және басқа да көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болуы ел экономикасын халықаралық сауда қарым-қатынастарына интеграциялауға объективті жағдайлар жасады.

Қазақстан экономикасының бүгінгі жағдайын талдап қарасақ, онда біз мынадай оңды құбылыстарды байқар едік.

1. Теңгенің тұрақтылығының нығаюы. Егер 1995 жылы теңге доллармен салыстырғанда 28,8 пайыз төмендеген болса, 1996 жылы 4,5 пайыз ғана төмендеді. Бұл тенденция 1997 жылы және одан әрі де сақталады деп күтілуде;

2. Инфляция деңгейінің  төмендеуіне байланысты Ұлттық  банктің қайта қаржыландыру ставкасы егер 1995 жылдың орта шенінде жылдық 75 пайыз болса, сол жылдың аяғында 52,5, ал 1996 жылы 30 пайыз болды.

3. Өндірістің құлдырауы  тежеліп, макроэкономикалык ахуал  барынша тұрақтанып, келешегіне  болжам жасайтындай күйге жете  бастады. Ішкі жалпы өнім (І.Ж.Ө) 1996 жылдың бірінші жартысында 1995 жылдың сол кезімен салыстырғанда 101,1 пайыз, соның ішінде өнеркәсіп орны – 100,2 пайыз болды. Соңғы жеті жылдың ішінде тұңғыш рет Қазақстанда өндірістің құлдырауы тоқталып, біршама экономикалык өсуге қол жеткізілді.

4. Экспорт өнімдері  тұрақты түрде ұлғаюда, егер 1995 жылы оның өсімі 154,5 пайыз болса,  кейінгі жылдарында едәуір өседі  деп күтілуде.

Қазіргі кезде Қазақстанда  қолданылып отырған сыртқы сауда  режимі, баға жасау еркіндігі және дүниежүзілік рыноктаға бәсеке бағытында елеулі өзгерістер қажетгігі туындап отыр. Солардың ішінде:

- облыстардың лицензиялар беру құқығын жойып, сыртқы (сауда режимі) экономикалық байланыстар министрлігінен мемлекеттік сыртқы сауда компанияларын бөліп, олардан монополиялық сауда жасау қүқығын алу қажет;

- барлық лицензиялар мен квоталарды (үлестерді) аукциондарда сатуды заңдастыру керек. Мұның өзі пайданың бір бөлігін мемлекет қазынасына алуға, меншіктің әртүрлі нысанындағы кез келген кәсіпорынның лицензиялар мен квоталарға ашық және бәсекелесті түрде қол жеткізуіне мүмкіндік береді;

- экспорттық салалар мен өндірістің дамуын жетілдіре беру мен ынталандыру мақсатында экспорттық салық салу жүйесінде тұрақты түрде талдаулар жасап, қажет болған жағдайда оларға өзгерістер енгізу бүгінгі күннің талабы.

Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы  орнын тұрақтандырып, рөлін мейлінше арттыру бағыттарында қолға алатын жұмыстар жеткілікті. Бұл жұмыстардың негізгілерілін ішінде аяқталған кешен құрып, экспорттағы шикізат бағытын жеңу үшін сыртқы экономикалық байланыстар саласын республика экономикасын құрылымдық қайта құру бағдарламасына сәйкестендіре беру қажет. Бұл ретте дайын өнім өндіретін аяқталған технологиялық кешендер құрып, өндіру салаларды экстенсивті дамудан интенсивті дамуға көшіріп, дүниежүзілік деңгейдегі жаңа технологияларды пайдалануды мақсат тұту керек.

Экспорт мүмкіндіктерін ұлғайта беру үшін, интенсивті ауыл шаруашылығын, жеңіл және тамақ өнеркәсібін жан-жақты дамыту жөніндегі іс-шараларды батыл қолға алу міндетгері тұр.

Аталған салалар мен өндірістерді шұғыл дамыту мемлекеттің экспорттық потенциялын ұлғайтып қана қоймай, жұмыспен толық қамту мәселесіне де қолайлы жағдай жасайды. Егер республикадағы жұмысшы күшінің салыстырмалы арзандығымен қолда бар шикізатты, мысалы өндірістік қалдықтарды жеңіл және тез іске асыруға болатындығын ескерсек олардың экономикалық тиімділік деңгейі жоғары екендігі түсінікті.

Қазақстанның халықаралық саудадағы рөлін күшейту үшін оған тән ерекшеліктерді бағалап, бағдарлау қажет. Қазақстанның ерекшеліктері оның дамыған, сондай-ақ дамушы елдер қатарында бірдей болуы.

Бүкіл дүниежүзілік сауда ұйымының жоғарғы басқарушы органы – Министрлер конфершциясы. Бүкіл дүниежүзілік сауда ұйымы ГАТТ-тың қатысуымен жасалған келісімдердің толық орындалуын қадағалайтын болады. БСҰ-ға мүшелік әрбір қатысушы мемлекетке бұрын келісілген құжаттардың барлығының мүлтіксіз орындалуын жүктейді. БСҰ - бейбіт, қатар өмір сүру принциптерін мейлінше тиянақтайтын беделді халықаралық ұйым. «Төрттік» елдердің БСҰ-ға қосылу туралы құжаттарды дербес жасайтыны және дербес келіссөз жүргізетіні атап өтілді. Қазақстан дербес сыртқы экономикалық саясатты жасау мәселісінде халықаралық саудада қалыптасқан жағдайлармен есептесіп, өз бағыт-бағдарын соларға сәйкестендіре анықтауы қажет.

Сауда капиталы қанау процесінің шеңберін ұлғайтады. Оның өзгесіне тек өнеркәсіп жұмысшылары ғана емес, қолөнершілер және интеллегенцияның басым көпшілігі ұшырайды. Сауда капиталы еңбекшілерді қосымша тонаудың өткір құралы. Жалдамалы еңбек халық даналығындағы «Жығылғанға жұдырық» дегенге осы жерде тап болды-ау.

Халықаралық сауданың дамуының басты бағыттары мен келешегі.

Әлем экономикасында тауарлар мен қызмет көрсетулерді ұлттық шекара арқылы айырбастау процесін «халықаралық сауда» деп атайды.

Шет елдерден сатылып  алынатын тауарлар мен қызмет көрсетулер – «импорт» деп аталады. Ал, басқа елдерге сатылатын тауарлар экспорт болып саналады.

Егер ұлттық валюта құны басқа валюталармен салыстырғанда  немесе онда елдің экспорты көбейіп, ол тауарлар басқа ел тұрғындары үшін арзандайды. Осындай жағдайда, міндетті түрде импорт азайып, ал тауарлар осы елдің тұрғындары үшін қымбаттайды. Ал, ұлттық валюта құны басқа валюталармен салыстырғанда артса, онда керісінше бағыттағы құбылыстар пайда болады.

Қазақстанның егеменді ел ретінде қалыптасуы барысында халықаралық экономикалық қатынастар ғылымын қолға алып, оны оқуды жетілдіру көкейтесті мәселеге айналып отыр.

 

 

3.2 ҚР-ның дүние жүзілік сауда ұйымына ену мәселелері

 

Қазақстанның егемен ел ретінде БҰҰ-на жөне басқа да көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болуы, ел экономикасын халықаралық сауда қарым-қатынастарына интеграциялауға объективті жағдайлар жасады.

Қазақстан экономикасының бүгінгі жағдайын талдап қарасақ, онда біз мынадай оң құбылыстарды байқар едік:

1. Теңгенің тұрақтылығының  нығаюы. Егер 1995 жылы теңге доллармен салыстырғанда 28,8 пайыз төмендеген болса, 1996 жылы 4,5 пайыз ғана төмендеді. Бұл тенденция 1997 жылы және одан әрі де сақталады деп күтілуде;

2. Инфляция деңгейінің  төмендеуіне байланысты Ұлттық  банктің қайта қаржыландыру ставкасы егер 1995 жылдың орта шенінде жылдық 75 пайыз болса, сол жылдың аяғында 52,5, ал 1996 жылы 30 пайыз болды.

3. Өндірістің құлдырауы  тежеліп, макроэкономикалык ахуал  барынша тұрақтанып, келешегіне  болжам жасайтындай күйге жете  бастады. Ішкі жалпы өнім (І.Ж.Ө) 1996 жылдың бірінші жартысында 1995 жылдың сол кезімен салыстырғанда 101,1 пайыз, соның ішінде өнеркәсіп орны – 100,2 пайыз болды. Соңғы жеті жылдың ішінде тұңғыш рет Қазақстанда өндірістің құлдырауы тоқталып, біршама экономикалык өсуге қол жеткізілді.

4. Экспорт өнімдері  тұрақты түрде ұлғаюда, егер 1995 жылы оның өсімі 154,5 пайыз болса,  кейінгі жылдарында едәуір өседі  деп күтілуде.

Қазіргі кезде Қазақстанда  қолданылып отырған сыртқы сауда  режимі, баға жасау еркіндігі және дүниежүзілік рыноктаға бәсеке бағытында елеулі өзгерістер қажетгігі туындап отыр. Солардың ішінде:

- облыстардың лицензиялар  беру құқығын жойып, сыртқы (сауда  режимі) экономикалық байланыстар  министрлігінен мемлекеттік сыртқы  сауда компанияларын бөліп, олардан  монополиялық сауда жасау қүқығын алу қажет;

- барлық лицензиялар мен квоталарды (үлестерді) аукциондарда сатуды заңдастыру керек. Мұның өзі пайданың бір бөлігін мемлекет қазынасына алуға, меншіктің әртүрлі нысанындағы кез келген кәсіпорынның лицензиялар мен квоталарға ашық және бәсекелесті түрде қол жеткізуіне мүмкіндік береді;

- экспорттық салалар мен өндірістің дамуын жетілдіре беру мен ынталандыру мақсатында экспорттық салық салу жүйесінде тұрақты түрде талдаулар жасап, қажет болған жағдайда оларға өзгерістер енгізу бүгінгі күннің талабы.

Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы  орнын тұрақтандырып, рөлін мейлінше арттыру бағыттарында қолға алатын жұмыстар жеткілікті. Бұл жұмыстардың негізгілерілін ішінде аяқталған кешен құрып, экспорттағы шикізат бағытын жеңу үшін сыртқы экономикалық байланыстар саласын республика экономикасын құрылымдық қайта құру бағдарламасына сәйкестендіре беру қажет. Бұл ретте дайын өнім өндіретін аяқталған технологиялық кешендер құрып, өндіру салаларды экстенсивті дамудан интенсивті дамуға көшіріп, дүниежүзілік деңгейдегі жаңа технологияларды пайдалануды мақсат тұту керек.