Протекционизм саясаты

Үкіметтің бүкіл сыртқы экономикалық доктринасы күмәнданды, өйткені еркін саудаға ықпал ету елдің толық мүддесіне сәйкес келмейді (Р. Бреннон, П. Самуэльсон, П.Кругман).

Сонымен қатар, американдық экономистердің басым көпшілігі тікелей протекционизмдік үгіттеуді (жариялауды) жоққа шығарды.

Осының салдарынан, американдық  экономикада сауданы жүргізу әдістерін түсінуде елеулі қарама-қайшы пікірлер туындады. Бірақ, біз халықаралық сауданың тежелуін байқаймыз.

Елеулі пікірталастар нәтижесінде  осы кезеңдегі АҚШ-тың сыртқы сауда саясаты төмендегі ерекшеліктермен  сипатталады:

- әділ сауда терминінің кең түрде түсіндірілуін қатаң қолдануға ұмтылу;

- 30-жылдары Тарифтер мен сауда  бойынша Бас ассоциацияның ұсынған  өзаралық принципті жаңарту. Бұл  принциптің мәні мынада, яғни  көп жақты келіссөздер процесінде  мемлекеттердің бір-біріне ұсынатын сауда жеңілдіктерінің белгілі бір сәйкестілігін талап етуі;

- американдық үкіметтің сыртқы  экономикалык саясатын қоғамның  қабылдамауы екі жақты негізде  кедендік қорғаудың қарама-қарсы  салмағын туындатты. Бұл жол  тауарлардың жекелеген категорияларын  ескеруді талап етті.

АҚШ-тың агрессиялы сауда тұжырымдамасы  саудалық соғыстардың күшеюін айқындады.

Тиісінше, АҚШ «шетелдегі жабық  есіктерді ашу үшін» сауда  санкцияларын қолдануды қолға алды. Рейган мырза бұл санкцияны соңғы  құрал ретінде қолданылатынын атап өтті. Бірақ көптеген экономистердің пікірі бойынша, сауданы ырықтандырудың мұндай жолдары қарама-қарсы шектеуші шарттарды туындата отырып, бүкіл әлемде оған қарсы күресін (конфронтация) күшейтуі мүмкін.

Әкімшіліктің жаңа тұжырымдамасы  елеулі түрде елдің өнеркәсіптік саясаты проблемаларымен байланысқан.

Дегенмен, американдық  өндіріс еркін сауда саясатын көздей отырып, осы саясаттың бірқатар құралдарын қолданады.

Оның дәлелі ретінде  көптеген шетел мемлекеттерінің  өнеркәсіптік саясаты қарастырылады, яғни ол саясат кезінде ұлттық өнеркәсіптің жекелеген салаларына жасанды қолдау көрсетіледі.

Шетелдік мемлекеттердің Үкіметі өз компанияларының салыстырмалы артықшылығын субъективті түрде қалыптастыратындығын атап өту керек. Тиісінше көптеген ғалымдар мен ірі өнеркәсіпшілер жеткілікті деңгейдегі теңдік кезінде бәсекелестік жағдайларын талап етеді. Бұл жағдайда АҚШ-тың Сауда палатасы ерекше орын алды, олардың айтуынша Үкіметтік көмекке емес, нарықтарға арқа сүйеу керек.

Бұл жүргізілген сауда  саясаты нәтижесінде сыртқы нарықтардағы, соның ішінде ғылыми өнімдер нарығындағы  АҚШ үлесінің едәуір темендегені  анықталды.

Бұл кездегі факторларды  қалыптастырушылар:

• бір жағынан, әлемдегі елдерді АҚШ деңгейіне тартатын жаңа тауар өндірушілердің туындауы;

• екінші жағынан, АҚШ-тағы инвестициялаудың төмендеу жағдайында экономиканың жеткілікті түрде жоғары қарқынмен дамуы.

Осыдан, АҚШ Президенті жанындағы экономикалық кеңесшілер Кеңесі «Американдық өнеркәсіп құрылымын анықтауда Үкімет рөл ойнауы тиіс пе?» деген сұрақ қойып отыр.

Оның мынандай салдары  болуы мүмкін: протекционизмнің күшеюі, орталықтандырылған жоспарлау, жемқорлық  элементтерінің туындауы, мемлекеттік  сектордағы кереғар жағдайлар.

Сондықтан сыртқы сауда  саясаты бойынша АҚШ-тың Ақ кітабында  – Үкіметтің өнеркәсіптің бейімделу  сипатына, нарық талабына және әлемдік  шаруашылықгың құрылымдық өзгерістеріне  қатынасы — саясаттын ең маңызды  элементтерінің бірі болып қарастырылады.

АҚШ-тың билеуші органдарының пікірінше, жетекшілікке қол жеткізу үшін әлемдік шаруашылықтың шешуші салаларындағы үстемдік тұғырды сақтап қалу керек.

Осылайша, әкімшіліктің ресми қадамдары оның тактикалық әдістеріне үнемі да сай келе бермейді.

Нарықтық күштерге сүйенудің заңды екендігін анықтай отырып, кейінгі бағдарламалық құжаттарда «Өнеркәсіптік саясат» термині қарастырылмаған.

Бірқатар экономистер  мен сауда өкілдерінің пікірінше, кейбір салаларды әлемдік нарықтан шығарып тастау табиғи процесс болып  табылады.

Соның арасында әлемдік  саудадағы тенденцияларды ескере отырып, Үкімет экономикаға өте көп араласуда және АҚШ-тың Мемлекеттік Хатшыларының бірінің пікірі бойынша, АҚШ-тың Еуропамен және Жапониямен экономикалық келіспеушілігі осымен анықталады.

Сол сияқты, әлемдегі бәсекенің шиеленісуі мен сауда балансының нашарлауына қарамастан, экспортқа жағдай жасаудың шешуші қадамдарының қабылданбай жатқандығын түсіндіру керек. Сыртқы саясаттын бағыттарынан шығатын экспортерді марапаттау:

- қолайлы сауда-саяси  режимдерді қалыптастыра отырып, жанама әдістермен шешілуі тиіс.

Мұны түсіндіретін жайттың  бірі мынау: яғни АҚШ ішкі нарықтағы пассивті қадамдарды сақтау кезінде шетелдік кедергілерді алып тастайды.

Кедергілерді жою саясаты  американдық экспорт жолында тұрған салаларға қатысты болады. Осы мәселелерді шешу және экспорттық экспансияның тиімділігі үшін американдық үкімет қолайлы жағдайларды туғызу үшін күрес жүргізеді:

• жеке меншік капиталдың сыртқы экономикалық қызмет үшін;

• көп жақты, екіжақты, аймақтық аспектілер негізінде көпсалалық компаниялар үшін.

Осылайша, сыртқы сауданы  ырықтандыру әдістеріндегі даму жөніндегі деректі атап көрсетуге  болады (әрбір елмен автомашинаны салықсыз сату жөніндегі келісімі, Жапониямен импортты шектеу – «Серілік келісімдер»).

АҚШ-тың сауда-саяси стратегиясында Тарифтер мен сауданың Бас ассоциациясы шеңберінде келіссөздерді ұйымдастыру ерекше орын алады.

70-жылдар аяғындағы  болжам бойынша, таяудағы 10 жыл  қызмет көрсету саласында, яғни  көрінбейтін саудада 90% көлемінде  жаңа жұмысшы күшінің орны құрылады. Бұл сала халықаралық бақылау саласынан тыс қарастырылады.

Тиісінше, Д.Картер Токио  раунды келіссөздері кезінде қызмет саудасындағы ырықтандыруды күшейту  жөніндегі сұрақты ерекше атап өтті. Өйткені халықаралық еңбі бөлінісінде  американдық экономиканың жаңа орны, яғни тауар өндіруші емес, қызметтерді өндіруші ретіндегі рөлі анықталды.

Бірнеше жылдан кейін, американдық  үкімет Тарифтер мен сауданың Бас  ассоциациясы шеңберіндегі келіссөздерді  ғылыми тауарлардың халықаралық  саудасы шартымен байланыстырды.

Өйткені 80-90-жылдар аралығында ресурстың ең тапшы түрі - технология болып саналды.

Көптеген мемлекеттерде  бұл сала өзінің дамуына үкіметтің  араласуын қажет деп тапты.

Жоғарыда айтылғандар  негізінде мынандай қорытынды жасауға  болады: АҚШ-тың бәсекелестік артықшылығы саласының біртіндеп тарылуы салдарынан, 1986 жылдың аяғында ТСБА-ның Уругвай раундына 92 ел қатысты, ол көпжақты келіссөздердің бастамасы болып табылады.

Күн тәртібіндегі мәселелер  іс жүзінде американ экономикасының мақсатты қалыптасуы сұрақтарына қатысты болды. Осы уақытта АҚШ экономикалық тәуелсіздік алған елдерден тікелей тарифтік жеңілдіктерді төмендетуін талап етті.

Кейінгі кездерде американдық  экономика ауыл шаруашылығы тауарлары  бойынша келіссөздерде американ экспортының төмендеуі проблемасын қойып отыр. АҚШ-тың сыртқы сауда саясатында әлемдегі, ең алдымен Еуропалық Одақтағы аграрлық протекционизмнің күрделі жүйесін бұзатын құралдардың бар екендігін атап өту керек.

Бұл сұрақта әр түрлі  келіспеушіліктер болды. Американдық  саясат Еуропалық саясатты ауыл шаруашылық өнімдерінің нарығын бірлестікке айналдыру мысалы ретінде қарастырады.

Бірақ АҚШ-тың сыртқы сауда саясатындағы көптеген сәтсіздіктер іс жүзіне аспады.

Бұл жердегі сұрақ: билотеральдық  келісімдерді қолдануда АҚШ-тың саясаты.

Шын мәнінде, бұл келісімдер белгілі бір дәрежеде Тарифтер мен  сауданың Бас ассоциациясына деген  сенімді әлсіретті. Осы ассоциацияның  Бас директорының бірі былай деп  айтып өтті: бұл ұйымның жұмысындағы көп нәрсе американдық сауда саясатының қандай бағытты қабылдағанына тәуелді болып келеді.

Экспортқа ықпал етуі бойынша мемлекет қызметін сипаттай отырып мынаны атап өту керек, яғни экспортты кеңейту жолдары экспорттың өзін шектемейді. Дегенмен, экспорт  сыртқы экономикалық саясаттың басым мәселелерінің бірі болып табылады.

Саясаттың бағдарламалық  элементтерінің дамуы төмендегі  шараларды қалыптастырады:

• қызмет бойынша келіссөздер;

• префекция бағдарламаларын  ұзарту шаралары;

• Израильмен еркін сауда  аймағын құру шаралары;

Осы өзгерістер барысында  сауда шектеулерін үш кезеңге бөлу қажеттілігі туындады:

• дискриминациялық (құқылығын шектеу);

• негізсіз (дәлелсіз);

• ақылға сыйымсыз.

Кесте 4.Қазақстан Республикасының сыртқы саудасы

млн.АҚШ долл.

	2002	2003	2004	2005	2006
Тауар айналымы – барлығы	16254,3	21335,4	32877,5	45201,2	61927,2
соның ішінде:
ТМД елдері	5237,6	6912,8	10215,1	12200,6	16637,5
әлемнің басқа елдері	11016,8	14422,6	22662,4	33000,6	45289,7
Экспорт – барлығы	9670,3	12926,7	20096,2	27849,0	38250,3
соның ішінде:
ТМД елдері	2194,3	2980,5	4097,2	4066,7	5574,0
әлемнің басқа елдері	7476,0	9946,2	15999,0	23782,3	32676,3
Импорт – барлығы	6584,0	8408,7	12781,3	17352,2	23676,9
соның ішінде
ТМД елдері	3043,2	3932,3	6117,9	8133,9	11063,5
әлемнің басқа елдері	3540,8	4476,4	6663,4	9218,3	12613,4

 

 

Кесте 5.Қазақстан Республикасының негізгі елдер-сауда серіктестері бөлінісіндегі экспорты

 

	2004		2005		2006
	млн. долл	қоры-тындыға пайыз-бен	млн. долл	қоры-тындыға пайыз-бен	млн. долл	қоры-тындыға пайыз-бен
Барлығы соның ішінде:	20096,2	100,0	27849,0	100,0	38250,3	100,0
ТМД елдері	4097,2	20,4	4066,7	14,6	5574,0	14,6
ЕураАзЭҚ елдері	3214,5	16,0	3329,7	12,0	4611,9	12,1
Беларусь	18,3	0,1	26,5	0,1	71,0	0,2
Қырғызстан	222,0	1,1	225,5	0,8	267,8	0,7
Ресей Федерациясы	2838,1	14,1	2927,2	10,5	3731,1	9,8
Тәжікстан	136,1	0,7	150,6	0,5	157,3	0,4
Өзбекстан					384,7	1,0
ЕурАзЭҚ-тан тыс елдер	882,7	4,4	737,0	2,6	962,1	2,5
Әзірбайжан	287,1	1,4	129,1	0,5	226,4	0,6
Түрікменстан	26,1	0,1	17,3	0,1	20,7	0,1
Өзбекстан	201,7	1,0	242,6	0,9
Украина	277,8	1,4	200,4	0,7	622,8	1,6
Басқа елдер	90,0	0,5	147,6	0,5	92,2	0,2
Әлемнің басқа елдері	15999,0	79,6	23782,3	85,4	32676,3	85,4
Еуропа	10979,5	54,6	17100,8	61,4	24032,4	62,8
ЕО елдері	6991,6	34,8	10999,4	39,5	16533,8	43,2
Австрия	0,8	0,0	1,1	0,0	1,2	0,0
Бельгия	10,7	0,1	9,9	0,0	21,8	0,1
Ұлыбритания	240,0	1,2	320,5	1,2	1143,9	3,0
Венгрия	39,2	0,2	80,7	0,3	66,1	0,2
Германия	212,8	1,1	408,9	1,5	553,5	1,4
Ирландия	0,0	0,0	221,3	0,8	0,0	0,0
Испания	281,4	1,4	464,5	1,7	968,4	2,5
Италия	3109,0	15,5	4190,5	15,0	6891,6	18,0
Латвия	97,8	0,5	126,6	0,5	146,8	0,4
Литва	18,8	0,1	69,9	0,3	28,8	0,1
Нидерланды	464,6	2,3	877,8	3,2	1704,6	4,5
Польша	188,6	0,9	367,6	1,3	204,4	0,5
Словакия	105,6	0,5	43,8	0,2	44,8	0,1
Финляндия	166,9	0,8	177,6	0,6	281,3	0,7
Франция	1488,2	7,3	2665,1	9,6	3347,0	8,8
Чехия	50,2	0,2	23,6	0,1	31,1	0,1
Швеция	4,9	0,0	16,9	0,1	222,8	0,6
Эстония	42,3	0,2	128,5	0,5	32,7	0,1
Басқа елдер	489,8	2,4	804,6	2,9	843,0	2,2
ЕО-дан тыс елдер	3987,9	19,8	6101,4	21,9	7498,6	19,6
Болгария	16,6	0,1	0,7	0,0	0,8	0,0
Лихтенштейн	0,6	0,0
Румыния	32,7	0,2	460,3	1,7	747,1	2,0
Швейцария	3759,8	18,7	5509,5	19,8	6721,2	17,6
Басқа елдер	178,2	0,9	130,9	0,5	29,4	0,0
Азия	3667,9	18,3	4887,8	17,6	7648,8	20,0
Ауғаныстан	96,4	0,4	163,9	0,6	178,5	0,5
Вьетнам	54,4	0,3	50,9	0,2	15,4	0,0
Израиль	322,4	1,6	661,6	2,4	622,4	1,6
Үндістан	10,6	0,1	19,9	0,1	59,7	0,2
Индонезия	7,0	0,0	12,9	0,0	2,1	0,0
Иран	712,0	3,5	886,1	3,2	2077,6	5,4
Қытай	1967,3	9,8	2423,9	8,7	3592,5	9,4
Қытай,Гонкнг МӘА	0,2	0,0	16,3	0,1	82,7	0,2
Малазия	6,5	0,0	5,1	0,0	0,0	0,0
Монголия	29,3	0,1	47,0	0,2	66,4	0,2
БАЭ	31,8	0,2	20,2	0,1	80,0	0,2
Пәкістан	0,7	0,0	2,1	0,0	1,7	0,0
Корей Республикасы	162,8	0,8	187,5	0,7	215,0	0,6
Сауд Арабиясы	2,2	0,0	0,4	0,0	9,4	0,0
Сингапур	0,4	0,0	0,2	0,0
Тайланд	19,1	0,1	24,6	0,1	6,4	0,0
Тайвань(Қытай провинциясы)	12,5	0,1	12,8	0,0	2,8	0,0
Туркия	147,1	0,7	157,0	0,6	348,2	0,9
Филлипины	24,4	0,1	18,6	0,1	15,6	0,0
Жапония	29,7	0,1	137,3	0,5	214,1	0,6
Баска елдер	41,1	0,2	39,5	0,1	58,2	0,1
АМЕРИКА	1334,4	6,6	1767,9	6,3	895,9	2,3
Виргин аралдары ( Брит.)	763,5	3,8	551,5	2,0	109,8	0,3
Канада	246,4	1,2	528,1	1,9	287,3	0,8
Колумбия	1,8	0,0	0,1	0,0	20,5	0,1
Панама	0,6	0,0	0,9	0,0
АҚШ	273,9	1,4	666,0	2,4	462,3	1,2
Эквадор	3,9	0,0	0,2	0,0	1,1	0,0
Басқа елдер	44,3	0,2	21,1	0,1	15,0	0,0
АФРИКА	15,5	0,1	16,5	0,1	91,6	0,2
Алжир	0,0	0,0	0,5	0,0	2,3	0,0
Египет	9,0	0,0	3,3	0,0	14,9	0,0
Марокко	0,0	0,0	0,2	0,0	30,4	0,1
Тунис	0,0	0,0			2,9	0,0
Баска елдер	12,5	0,0			41,0	0,1
АВСТРАЛИЯ ЖӘНЕ ОКЕАНИЯ	1,7	0,0	9,3	0,0	7,6	0,0