Мемлекеттік бюджет. Бюджет тапшылығы

 Бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің құрылымы мына бөлімдерден тұрады:

1) кірістер:

- салықтық түсімдер;

- салықтық емес түсімдер;

- негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;

- ресми трансферттер түсімдері;

2) шығындар;

3) операциялық сальдо;

4) таза бюджеттік кредит беру:

- бюджеттік кредиттер;

- бюджеттік кредиттерді өтеу;

5) қаржы активтерімен  жасалатын операциялар бойынша  сальдо:

- қаржы активтерін сатып алу;

- мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;

6) бюджет тапшылығы  (профициті);

7) бюджет тапшылығын  қаржыландыру (профицитін пайдалану):

- қарыздар түсімі;

- қарыздарды өтеу;

- бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.

 Бюджеттерді бекіту  және бюджеттердің атқарылуы  туралы есептерді түзу осы  көрсетілген құрылым бойынша  жүзеге асырылады.

 Бюджеттің кірістері  салықтық және басқа міндетті  төлемдер (салықтар және бюджетке  төленетін басқа міндетті төлемдер), ресми трансферттер, мемлекетке  өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын  сипатта болмайтын және мемлекеттің  қаржы активтерін сатумен байланысты емес, бюджетке есептелуге тиісті ақшалар болып табылады. Салықтық емес түсімдер – бюджетке төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми трансферттерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша. Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдерге мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті, мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды, мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан немесе оларды тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беруден, мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін ақшалар жатады. Ресми трансферттердің түсімдері – бұл бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне Ұлттық қордан бюджетке түсетін трансферттердің түсімдері.

 Мақсатты ресми  трансферттерді қоспағанда, кірістердің нысаналы мақсаты болмайды.

 Бюджеттің шығындары – қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаттары. Шығындардың қатаң мақсатты арналымы болады.

 Бюджет шығындары мынадай  түрлерге бөлінеді:

1) мемлекеттік мекемелердің қызметін  қамтамасыз ететін шығындар;

2) тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды  ұйымдастыру мен өткізуге байланысты  шығындар;

3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар – мемлекеттік саясатты іске асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің тұтынуына арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге) мемлекеттік органдардың ақы төлеуі;

4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер – қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес жеке тұлғаларға ақша нысанындағы төлемдермен байланысты шығындар;

5) заңи тұлғаларға субсидиялар  – мемлекеттік мекемелер және қоғамдық бірлестіктер болып табылмайтын заңи тұлғаларды өтеусіз және қайтарусыз негізде қаржыландыру;

6) ресми трансферттер – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-ақ Ұлттық қорға трансферттер төлеу және мемлекеттік міндеттемелерді орындауға арналған шығындардың өзге де түрлері.

 Заңи тұлғаларға субсидиялар  нақты саланы немесе қызмет  аясын әлеуметтік-экономикалық дамыту  міндеттерін іске асырудың басқа, неғұрлым тиімді тәсілі болмаған реттерде ғана Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде көзделген жағдайларда берілуі мүмкін. Заңи тұлғаларға субсидия берудің басым бағыттары орта мерзімді фискалдық саясатпен айқындалады.

 Ресми трансферттердің жалпылама сипаты да, нысаналы мақсаты да болуы мүмкін. Нысаналы сипаты бар ресми трансферттер нысаналы трансферттер болып табылады.

 Республикалық және жергілікті  бюджеттерді болжауға болмағандықтан  жоспарланбаған және ағымдағы  қаржы жылында кейінге қалдыруға болмайтын қаржыландыруды талап ететін шығындарды қаржыландыру үшін республикалық және жергілікті бюджеттердің құрамында Үкімет пен жергілікті атқарушы органдардың резервтері құрылады.

 Үкіметтің, жергілікті  атқарушы органдардың резерві: 

1) төтенше резервті;

2) шұғыл шығындарға  арналған резервті;

3) облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы бар қалалар,  астана бюджеттерінің, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар)  бюджеттерінің кассалық алшақтығын  жабуға арналған резервті кіріктіреді.

 Үкімет резервінің  және жергілікті атқарушы орган  резервінің жалпы көлемі тиісті  бюджет түсімдері қөлемінің екі  пайызынан аспауға тиіс.

 Үкіметтің және  жергілікті атқарушы органдарының  резервтерінен ақша бөлу тиісті  қаржы жылына арналған республикалық немесе жергілікті бюджеттерде бекітілген көлемдер шегінде тиісінше Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардың ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейін күшін жоятын шешімдері бойынша жүзеге асырылады.

 Резерв құрамында  көзделген ақша толық көлемінде  пайдаланылған жағдайда Үкімет немесе жергілікті атқарушы орган қажет болған кезде Парламентке немесе мәслихатқа тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға немесе жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешіміне өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы Үкімет немесе жергілікті атқарушы орган резервтерінің мөлшерін ұлғайту туралы ұсыныстар енгізеді.

 Үкіметтің немесе  жергілікті атқарушы органның  резервінен бөлінген ақша қаржы  жылы ішінде пайдаланылмаған  немесе ішінара пайдаланылған  жағдайда, бюджет бағдарламасының әкімшісі бөлінген ақшаның пайдаланылмаған бөлігін ағымдағы қаржы жылының соңына дейін тиісті бюджетке қайтаруды қамтамасыз етеді.

 Үкіметтің және  жергілікті атқарушы органдардың  резервтерін пайдалану тәртібін  Үкімет белгілейді.

 Операциялық сальдо бюджет кірістері мен шығындары арасындағы айырма ретінде айқындалады.

 Бюджет шығындарының  бюджет кірістерінен асып түскен  сомасы теріс операциялық сальдо, ал бюджет кірістерінің бюджет  шығындарынан асып түскен сомасы  оң операциялық сальдо болып табылады.

 Ағымдағы бюджеттік  бағдарламалардың жалпы көлемі бюджет кірістерінің көлемінен асып түспеуге тиіс.

 Таза бюджеттік  кредит беру бюджеттік кредиттердің  және бюджеттік кредиттерді өтеудің  арасындағы айырма ретінде айқындалады. 

 Қаржы активтерімен жасалатын операциялар:

1) қаржы активтерін  сатып алуды; 

2) мемлекеттің қаржы  активтерін сатудан түсетін түсімдерді  кіріктіреді. 

 Қаржы активтерін  сатып алу – заңи тұлғалардың, соның ішінде халықаралық ұйымдардың қатысу үлестерін, бағалы қағаздарын мемлекеттік меншікке сатып алу операцияларымен байланысты бюджет шығыстары.

 Мемлекеттің қаржы  активтерін сатудан түсетін түсімдер – мемлекеттік меншіктегі заңи тұлғалардың, соның ішінде халықаралық ұйымдардың, мүліктік кешен түріндегі мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік кәсіпорындардың қатысу үлесін, бағалы қағаздарын, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындардың жедел басқаруындағы немесе шаруашылық жүргізуіндегі өзге де мемлекеттік мүлікті сату жөніндегі операцияларға байланысты бюджетке түсетін түсімдер.

 Қаржы активтерімен  жасалатын операциялар бойынша  сальдо қаржы активтерін сатып  алу мен мемлекеттің қаржы  активтерін сатудан түсетін түсімдердің  арасындағы айырма ретінде айқындалады. 

 Қаржы активтерін  сатып алу және мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне және әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге асырылады.

 Қазақстан Республикасының  экономикасы басынан кешіріп  отырған нарықтық қатынастарға  көшу кезеңі оның бюджетінің мазмұнына, кірістері мен шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр. Бюджеттің, әсіресе оның шығыстарының абсолютті және относителді тез өсуі оған тән сипат болып отыр. Бұл инфляциялық процестерден және егеменді мемлекеттің функцияларының кеңеюінен, Қазақстанның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін өзі қамтамасыз ету қажеттігінен туып отыр.

 Бюджеттің кірістері  – бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан, алымдардан және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден алынатын түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің, сондай-ақ негізгі капиталды сатудан түсетін кірістердің көлемі.

 «Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне» сәйкес республикалық бюджетке түсетін кірістер мыналар болып табылады:

1) салықтық түсімдер, алымдар және басқа да міндетті тәлемдер: корпорациялық табыс салығы; қосылған құнға салынатын салық; соның ішінде Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген тауарларға, орыңдалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге және Қазақстанның аумағына импортталатын тауарларға салынатын қосылған құн салығы; импортталатын тауарларға акциздер, газ конденсатын қоса алғанда; шикі мұнайға салынатын акциздер; жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері; экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы; Қазақстан Республикасының аумағы бойынша автокөлік құралдарының жүріп өткені үшін алым; телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алынатын алым; теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді, азаматтық әуе кемелерін, радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды, дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым; қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені үшін, радиожиілік съестрін; кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем; әкелінетін және әкетілетін тауарларға кеден баждары; отандық тауар өндірушілерді қорғау шаралары ретінде алынатын баждар; консулдық алым; Қазақстан Республикасы азаматтарының паспорттары мен жеке куәліктерін бергені үшін мемлекеттік баж; жүргізуші куәліктерін және көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу туралы куәліктер бергені үшін алынатын мемлекеттік баж; мемлекеттік нотариат кеңселері нотариустарының нотариаттық іс-әрекет жасағаны үшін алынатын мемлекеттік баж және басқа алымдар мен төлемдер;

2) салықтық емес түсімдер  республикалық меншіктен алынатын  кірістер (республикалық мемлекеттік  кәсіпорындар мен Ұлттық банктің  таза табысы бөлігінің түсімдері,  республикалық меншіктегі: акциялар  пакеттеріне дивидендтер, заңи  тұлғаларға қатысу үлесіне кірістер, мүлікті жалға беруден алынатын кірістер, Үкіметтің депозиттері, екінші деңгей банктерінің шоттарында орналастырылған мемлекеттік сыртқы қарыздар, республикалық бюджеттен берілген кредиттер бойынша сыйақылар (мүдделер), қару-жарақ пен әскери техниканы сатудан түсетін кірістер, республикалық меншіктен түсетін басқа да кірістер); (республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден түсетін түсімдер және осы мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып алуларды өткізуден түсетін ақша түсімдері; мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санк-циялар, өндіріп алулар және республикалық бюджетке түсетін басқа да салыққа жатпайтын түсімдер);

3) негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер (республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге бекітіп берілген мемлекеттік мүлікті, мемлекеттік қосалқы қорлардан, резервтерден тауарларды, материалдық активтерді сатудан түсетін ақшалар);

4)ресми трансферттердің түсімдері (облыстық бюджеттерден, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен алынған ресми трансферттер, Ұлттық қордан республикалық бюджетке алынған мақсатты трансферттер).

 Республикалық бюджетке  республикалық бюджеттен кредиттерді өтеуден, республикалық меншіктегі мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, Үкіметтік қарыздарды өтеуден түскен түсімдер есепке алынады.

 Қазақстан Республикасының  2003 жылғы республикалық бюджет  кірістерінің құрамы мен құрылымы  мына мәліметтермен сипатталады. (Қосымша – А)

Жоғарыда көрініп тұрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер құрайды, ал салықтық түсімдердің негізгі көздері, бұрынғыдай қосылған құнға салынатын салық пен корпорациялық табыс салығы болып табылады. Республикалық бюджет кірістерінің басқа едәуір көзі – салықтық емес түсімдер және капиталмен жасалған операциялардан алынатын кірістер.

 Бюджеттің шығыстары  – бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын негізде бөлінетін қаражаттар.

 Республикалық бюджеттің  шығыстары мына бағыттар бойынша жұмсалады:

1) жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету: Қазақстан Республикасы Президентін және оның отбасын қамтамасыз ету; оларға қызмет көрсету және күзету; Парламенттің, Үкіметтің және Конституциялық кеңестің жұмыс істеуі; сайлаулар мен референдумдар өткізу; мемлекеттік бюджетті болжау мен республикалық бюджетті жоспарлау; салық службасы органдарының қызметі; республикалық меншікті басқару; мемлекеттің бірыңғай жүйесін ұйымдастыру; мемлекеттік қаржылық бақылау; кеден қызметтері; мемлекеттің сыртқы саяси қызметі; іргелі ғылыми зерттеулер жүргізу мемлекеттік статистикалық есеп; мемлекеттік службаның бірыңғай жүйесін ұйымдастыру; заңнамаларға сәйкес қызметтің әр түрлі салалары мен қызмет сферасында мемлекеттік сыйлықтар беру және мемлекеттік наградалармен марапаттау және басқалары;