Экономикалық теорияның пәні және әдіс-тәсілдері

    Қазіргі қоғамдық ғылымда экономикалық циклдардың бірнеше типі белгілі. Олар, әдетте, осы толқындарды зерттеп, ғылымға енуіне негіз болған экономистердің атымен аталады. 

 

Циклдар типі	Циклдардың ұзақтылығы	Негізгі ерекшеліктері
1. Китчин циклі	2-4 жыл	Қор мөлшері→ инфляцияның, жұмысбастылықтың, ЖҰӨ-нің ауытқуы,
2. Жугляр циклі	7-12 жыл	Инвестициялық цикл→ инфля-цияның, жұмысбастылықтың,  ЖҰӨ-нің ауытқуы
3. Кузнец циклі	16-25 жыл	Табыс→ иммиграция→ үй құрылысы→жиынтық сұраныс→ табыс
4. Кондратьев  циклі	40-60 жыл	Техникалық прогресс, құрылымдық өзгерістер
5. Форрестор циклі	200 жыл	Энергия және материалдар
6. Тоффлер циклі	1000-2000 жыл	Өркениеттің дамуы

 

2. Қазіргі циклдық дамудың  ерекшеліктері. ұзын толқындар.

Нарықтық экономикаға тұрақсыздық, көтерілу және құлдырау қасиеттері тән, ол экономикалық кезеңді қалыптастырады және экономиканың кезеңділігін анықтайды. Экономикалық цикл – бұл дағдарыстар арасындағы мерзім және осы кезде оның төрт фазасы ауысады. Экономикалық өсудің кезеңдік ауытқұын Кейнсиан мектебі акселерат принципімен және мультипликационды-акселерациондық механизмнің әрекетімен түсіндіреді.Ағылшын  экономисі Дж. Кейнстің ойынша, цикл фазасының алмасуы күрделі қаржы мөлшерімен байланысты, ол пайда мөлшері мен пайыз (%) мөлшері ара-қатынасымен түсіндіріледі. Дағдарыс сонда ғана болады, егер пайда мөлшері (“шекті тиімділік”) пайыз (%) мөлшеріне дейін    төмендесе, онда ол мынаған алып келеді: кәсіпкердің өндірісті дамытуға қаржы салу ниеті жойылады. Қазіргі Дж. Кейнстін ізбасарлары - "неокейнстіктер" - мәселен американ экономисі - Пол Самуэльсон былай дейді:  нарықтық экономиканың циклдық сыйпаты ұлттық табыстағы тұтыну үлесінің төмендеуімен және акселератор жеделдету іс-әрекетімен түсіндіріледі.

Қазіргі кезде циклдық  дамудың өзіндік ерекшеліктері бар. Олар екінші дүниежүзілік соғыстын, ғылыми-техникалық революцияның әсерінен және мемлекеттің экономикалық ролінін өсуімен туындаған. Экономикалық дағдарыстар тым жиіледі және терендей түсті, сонымен қатар депрессия фазасы ұзақтығының ұлғаюымен ерекшеленді. Мұндай құбылыстар 1974-1975-ші және 1980-1982-ші жылдардағы экономикалық дағдарыстар кезеніңде байқалды. Бұл құбылыстар көптеген индустриалды — дамыған елдердің экономикасын қамтыды. Циклдық теорияны жасауда айырықша орынды Николай Дмитриевич  Кондратьев (1892-1938) алады. Экономикалық циклдардың 7-11 жылға созылатындығы белгілі болса, бұдан басқада 48-55 жылға созылатын ұзақ циклдардың бар екендігі белгілі бола бастады.

 

13 тақырып. Жұмыссыздық  пен инфляция экономикалық тұрақсыздықтың  көрінісі ретінде.

1. Жұмысбастылық пен жұмыссыздық ұғымдарының мазмұны. Жұмыссыздықтың негізгі түрлері.

2. Инфляция ұғымының мазмұны  мен түрлері. Филипс қисығы.

Негізгі сөздер: жұмыссыздық, инфляция, стагфляция, дезинфляция, гиперинфляция, циклдық жұмыссыздық, құрылымдық жұмыссыздық

1. Жұмысбастылық пен жұмыссыздық ұғымдарының мазмұны. Жұмыссыздықтың негізгі түрлері.

    Еңбек рыногы  – бұл тауар болып табылатын  еңбек ресурстарының рыногы, олардың  тепе-теңдік бағасы мен саны  сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне  әсер етуімен анықталады. Кәсіпкерлер  мен еңбекке қабілетті адамдар рынок агенттері, олар еңбек рыногында өзара қатынаста болады. Сондықтан еңбек рыногы сұраныс пен ұсыныс механизмі арқылы экономикалық агенттердің арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың белгілі көлемі және төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта немесе болмыс болып табылады.

     Еңбек рыногы  басты үш қызмет атқарады: 1. әлеуметтік  қызметте адамдардың табыстары  мен жақсы тұрмыс халінің әдеттегідей  дәрежесі мен жұмыскерлердің  өндірістік қабілетін тиісті  дәрежеде ұдайы өндіруді қамтамасыз ету. 2. экономикалық қызметте еңбекке рационалды тарту, оны бөлу, реттеу және пайдалану. 3. ынталандыру қызметі бәсекеге қабілеттің күшеюіне, тиімділігі жоғары еңбекке ынтаның өсуіне, біліктіліктің жоғарылауына, мамандықты ауыстыруға мүмкіндік тудырады.

    Жұмыссыздық –  еңбек рыногының құрамдас элементі  болып табылады. Жұмыс күші бар  ересек адамдар еңбек рыногына  қатысуына байланысты бірнеше  негізгі категорияларға бөлінеді.

     Еңбекке қабілетті  адамдар – жасына және денсаулығына қарай еңбек етуге қабілеті бар адамдар. Жұмысшы күшіне жұмыспен қамтылғандар және жұмыссыздар жатады. Жұмыспен қамту және жұмыссыздықтың болмысын мына көрсеткіштер сипаттайды: институционалдық емес адамдар (рыноктық емес құрылымда істейтіндер), жұмыс істеушілердің саны, жұмыссыздар саны, жұмысшы күшінің құрамына кірмейтін адамдардың саны.

    Жұмыссыздықтың  дәрежесін батыс статистикасы  қолданатын көрсеткіштер бойынша  таралуы және мерзімнің ұзақтығы  арқылы айқындай түсуге болады. Жұмыссыздықтың таралу көрсеткіші жұмыс күшінің жұмыссыздық деңгейін сипаттайды.

Жұмысбастылық ұғымымен еңбекке жарамды халықтың (есейген санының) жұмыспен қамтылғаны түсіндіріледі. Жұмыссыздықтың табиги деңгейі дегеніміз - өлшем, өйткені уақытша жұмыссыздарға сәйкес бос жұмыс орындардың табу үшін уақыт керек.

Жұмыссыздықтың табиги деңгейі 5-6%-ға тең.

     Жұмыссыздықтың  типтері: 1. Фрикциондық жұмыссыздық  – еңбек нарығында жұмыссыздықтың  қашан болмасын, адамдардың бір  орыннан екінші орынға қозғалысымен  және бір кәсіпорыннан екіншісіне ауысуымен байланысты белгілі бір дәрежесін сипаттайды. Фрикциондық жұмыссыздық мына жағдайлармен байланысты: бар вакансия туралы толық ақпарат болмағанда немесе осы ақпарат тым қымбат болғанда, жұмыскерлер мен бос жұмыс орындарының арасында әрдайым белгілі бір сәйкессіздік болады.

2. Құрылымдық жұмыссыздық  – экономикадағы құрылымдық өзгерістердің  нәтижесінде бос жұмыс орындары  мен жұмыссыздардың арасындағы  кәсіби-біліктілік пен аумақтық  сәйкессіздік құрылымдық жұмыссыздықтың  себебі болады. Олар: жаңа технологиялар, жаңа тауарлардың пайда болуы. Осының нәтижесінде жұмыс күшінің кәсіби-біліктілік құрылымында өзгерістер орын алып отырады. Экономиканың бір секторынан құрылымдық өзгерістердің нәтижесінде жұмыстан айрылған жұмыскерлер басқа саладағы бос жұмыс орындарына орналаса алмаған жағдайда құрылымдық жұмыссыздық орын алады.

3. Маусымдық жұмыссыздық - өндірістің кейбір салаларындағы  өндіріс көлемінің маусымдық  ауытқуымен байланысты болады: ауыл  шаруашылығы, құрылыс және т.с.с. Бұларда жыл бойында еңбекке сұраныс елеулі өзгеріп отырады.

4. Циклдық жұмыссыздық. Мұның  негізін экономикалық құлдырау  мен экономиканың бір секторындағы  немесе аймақтағы жұмыс күшінің  артуы басқа жерде оның жеткіліксіз  болуымен қатар жүреді. Ол экономикалы  коньюктураның өзгеруімен анықталады. Ол циклдық өрлеу кезінде азайып, дағдарыстар кезінде көбейіп отырады.

     Құрылымдық  және фрикциондық жұмыссыздықтар  оның «табиғи» деңгейін білдіреді. Бұл жағдайда инфляция орташа  көлемде жүреді. Циклдық факторлар  жұмыссыздықты «табиғи» деңгейден жоғарылатады. Жалпы жұмыссыздықтың табиғи деңгейі АҚШ-та жиырмасыншы ғасырдың соңында 6-7 пайыз болса, экономикасы дамыған басқа елдерде ол біршама төмен.

Фрикциондық және құрылымдық жұмыссыздық түрлері болмай қалмайтын шарасыздық, сондықтан жұмыссыздықтың бұл түрлері елде жұмысбастылық халықты толық қамтиды деп санайды. Циклдық жұмыссыздық деп экономикалық тоқырау, дағдарыста көрінетін жұмыссыздық түрін айтады. Әлемдік тәжірибеде Оукен заңы қолданылады: жұмыссыздықтың деңгейі ағымдық көтерілуі табиғи жұмыссыздықтан 1% үлкен болса, потенциалды ЖҰӨ салыстырғанда ЖҰӨ 2,5 % төмендейді.

Оукен заңы – ЖҰӨ мен жұмыссздық деңгейі арасындағы айырмашылық, яғни жұмыссыздық деңгейінің табиғи деңгейімен салыстырғанда 1% -ға көтерілуі ЖҰӨ-нің өсу жылдамдығын 2,5%-ға төмендетеді.

2. Инфляция ұғымының мазмұны  мен түрлері. Филипс қисығы.

Жұмыссыздық рыноктық экономикаға тән құбылыс болып табылады. Ол қажетті деңгейде тұрса, онда экономиканың тиімді дамуына қолайлы жағдай жасайды.

      Инфляция  термині қазақша қампаю, ісіну дегенді білдіреді. Инфляция өндіріс процесінің бұзылуы, шаруашылық салаларының бір-бірімен үйлесімсіз дамуы және мемлекеттің эмиссиялық саясаты мен коммерциялық банктердің іскерлігінің икемсіздігі салдарынан туындайтын күрделі әрі көп факторлы құбылыс.

Инфляция – экономикадағы жалпы баға деңгейінің тұрақты көтерілуінен ақшаның құнсыздану процесі.

Инфляция түрлері: Ашық – бағаның тұрақты көтерілуі. Қысымға түскен – баға мен табысты уақытша тұрақтандыру, бағаға бақылау орнату. Сырғымалы- жылына 10% дейін. Өршімелі- жылына 10-нан 200% дейін. Гипер инфляция – айына 50%-ға дейін немесе 200% дан жоғары.

Инфляция себептерінің екі типін ажыратуға болады. 1. Шығын инфляциясы – орташа шығынның өсуі табысты  өндіріс көлемін қысқартады, ал фирмалар өндіріс көлемін қазіргі баға деңгейімен ұсынуға дайын. 2. Сұраныс инфляциясы – артық сұраныс бағаның өсуіне әкеледі және сұраныс инфляциясын тұдырады. Көп ақша көлемі аз тауар санына сұраныс қалыптастырады.

     Сұраныс инфляциясы  негізінен ақшалай факторға байланысты  туындайды, яғни айналыстағы ақша массасы өссе, соның нәтижесінде төлем қабілеті бар сұраныс та жоғары болады. Ал сол кездегі бір қалыпты баға жағдайында өндірістің оралымсыздығы сұранысты қанағаттандыра алмайды. Сөйтіп жиынтық сұраныс экономикалық өндірістің мүмкіндіктерін жоғарылатып, бағаның көтерілуіне әкеледі.

      Шығындар  инфляциясы өнімге баға белгілеуде  әсер ететін ақшасыз факторларға  байланысты туындайды. Ол ең алдымен  жалақы төлеуге шығындардың өсуі.

      Тауар бағасының  өсуі халықтың табысын төмендетіп, жалақының қайта индекстелуін талап етеді. Жалақының өсуі өз кезегінде өнімді өндіру шығындарының өсуіне, пайданың төмендеуіне, қолданылып жүрген баға бойынша шығарылатын өнім көлемінің қысқаруына әкеп соғады. Пайданы сақтап қалу мақсатында өндірушілер тауар бағасын көтеруге мәжбүр болады. Нәтижесінде инфляциялық серіппе пайда болады, бағаның көтерілуі жалақының өсуін талап етсе, жалақының өсуі бағаны көтереді. Бұл жалақы мен бағаның «инфляциялық серіппе» теориясы деп аталады.

Жұмыссыздық пен инфляция арасында байланысты ағылшын экономисті А.Филлипс зерттеген. Жұмыссыздық көрсеткіштері атаулы жалақының өсуі төмендеген жағдайда жоғарылайды да, жалақының өсуіне қарай төмендейді. Өндірістің құлдырауы – жұмыссыздықты өсіреді – табыс, шығындарды және жиынтық сұранысты қысқартады, нәтижесінде – бағалар төмендейді. Өндіріс жоғарылағанда – жұмыссыздық төмендейді – табыстар, шығындар, сұраныс  өседі – нәтижесінде бағалар өседі.

 

 

 

 

 

 

 

 

14 тақырып. Мемлекеттік реттеу: пайда болуы, мақсаты, құралдары.

1. Экономиканы мемлекеттік  реттеудің объективті қажеттілігі  мен оның мәні.

2. Ақша-несие жүйесі.

3. Мемлекеттің қаржы жүйесі  және қазына саясаты.

Негізгі сөздер: ақша-несие жүйесі, қазына саясаты.

1. Экономиканы мемлекеттік  реттеудің объективті қажеттілігі  мен оның мәні.

ЭМР дегеніміз -  әлеуметтік-шаруашылық процестеріне олардың тиімді теңгермешілігі мен макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің әкімшілік-экономикалық және ұйымдық-құқықтық негізде араласуы.

Тиімді экономиканың шведтік моделін жасаушы және көрнекті маман Класс Эклунд «таза күйінде мүлдем реттелмейтін нарық ешбір елде жоқ және нақтылы айтқанда, ешқашан болған емес» - деп жұжырым жасай келіп, ұжымдық шаруашылықтардың сыртқы-ішкі әсерлерін ескеру және табыстарды әділетті болуді қамтамасыз ету мақсатындағы мемлекеттік реттеу қажеттілігін көпшілік танып-білгендігін атап көрсетті.

Мемлекеттік реттеудің объективті қажеттлігін анықтайтын факторлардың мәнісін қарастыруда ең алдымен «таза қоғамдық тауарлар», яғни нарықтық қатынастар механизмдерінің әсерін қабылдамайтын тауарлар жөнінде болмақ.

2. Ақша-несие жүйесі.

Ақша-несие саясаты ең алдымен экономикалық құлдырауды, жұмыссыздық пен инфляцияны болдырмауға бағытталған. Мемлекет бұл жерде келесі көрсеткіштерге әсер етеді: ақша массасы (ақша ұсынысы),  жиынтық шығындар, есеп мөлшерлемесі (ставка рефинансирования).

Несие-ақша саясатының мақсаттары:

1. Өндіріс көлемін ұлғайту.
2. жұмыспен толық қамтылу
3. инфляцияны төмендету.

Несие-ақша саясатының құралдары:

1. ашық рыноктағы операциялары
2. Мәндетті резевтер нормасын өзгерту
3. есептік мөлшерлеменің өзгеруі.

3. Мемлекеттің қаржы жүйесі  және қазына саясаты.

Қаржы дегеніміз – қоғамның ақшалай қаржы қорларын құру мен пайдалану жөніндегі экономикалық қатынастар жиынтығы.

Қаржы жүйесі – бұл заңмен бекітілген нормативтер негізінде тиісті институттар мен мекемелер арқылы ақшалай қаржы қорын жасау мен пайдалану жөніндегі экономикалық субъектілер арасындағы қарым-қатынас.

Мемлекеттік бюджет - елдің негізі қаржы құжаты, онда заң жүзінде  бекітілген және нақты мерзімге шығындар мен кірістер көрсетілген. Бұл орталықтандырылған ірі ақша қоры, шығындарды бөлу арқылы мемлекет өз қызметін іске асырады.