Экономикалық теорияның пәні және әдіс-тәсілдері

Жұмыс күші – адмның дене еңбегі мен рухани қабілітінің жиынтығы.Өндіріс процесінде жұмыс күшін пайдалану еңбек болып табылады немесе табиғат заттарын өзгертуге, оларды адамдардың қажеттіліктеріне бейімдеуге бағытталған адмның мақсатты іс - әрекеттері. Іс - әрекеттердің саналылығы, мақсаттылығы, олардың қажетті нәтижеге жетуге бағытталуы, еңбек процесі кезінде өндіріс құралдарын дайындау және пайдалану, сондай – ақ жинақталған тәжірибелерімен, ақпараттармен алмасудың барлығы адам еңбегін сипаттайды.

Капитал өндіріс факторы ретінде өндірісте қолданылатын ғимараттардын, құрал – жабдықтардан, саймандардан, көлік құралдарынан, өткізу құралдарынан  және жартылай фабрикаттар қорынан тұрады.

Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, сонымен қатар материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі. Бір қатар экономистер капиталды тек өндіріс құрал – жабдықтары деп қарастырады. Мұндай пікір саяси экономиканың классиктерінен  тараған  А.Смит капиталды жинақталған еңбек деп, ал Д.Рикардо капиталды өндіріс құрал – жабдықтары деп тұжырымдаған. Қазіргі экономистердің еңбектерінде де осындай анықтамалар кездеседі. Мысалы, П.Самуэльсон мен Нордхаустың «Экономикс» деген еңбегінде, капитал дегеніміз экономикада басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзақ мерзімді қолданылатын игіліктер деп түсіндірілген. Бұл игіліктер сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер,  жүк машиналары, өндірістік ғимараттар және т.б. жатады. Кейбір зерттеушілер капитал ұғымын ақшамен байланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон «Қазіргі экономикадағы күрделі қаржы»  деген еңбегінде, «Капитал қаржыландыру көзі болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған», - деп жазды.

Жер, еңбек және капитал жеке нысанда немесе жекелеген түрде ештеңе де жасай алмайды. Осы өндіріс факторларын пайдалануда өзіне жауапкершілік жүктейтін және тәуекелге бел буатын, сондай – ақ ол ресурстарды қалай пайдалану жөнінде шешім қабылдайтын тұлға кәсіпкер деп анылады. Фирма жұмысын ұйымдастыруда және басқаруда дұрыс шешім қабылдау үшін оның кәсіпкерлік қабілеттері болуы керек, ал ол кезегінде өндірістің төртінші факторы болады.

        Маркстың  теорияда өндіріс факторлар (өндіріс  құралдары) және адамдық факторлар (жұмыс күші). Бұлай бөлу марксизм үшін мейлінше маңызды, өйткені қосымша кұн мен пайданы өндірістің барлық факторы емес, адам факторы жасайтынын көрсетпкен. Сондықтан, жұмыс күші тікелей пайдалану нысанасы болды.        Еңбек құны теориясы және шекті пайдалылық теориясы негізгі құн теориялары болып табылады.

      Тұтыну бағалылығы- бұл заттың пайдалылығы,адамның қандай болмасын қажеттігін оның қанағаттандыра алатын қабілеті.Осы арқылы бір өнім басқаларға ұқсамайды,өйткені олардың тұтыну қасиеттері өзгеше болады.

        Тауардың құны, оны жасауға жұмсалған еңбек шығынынан тұрады. Осыған сәйкес,тауардың құнының шамасы, оны өндіруге жұмсалған еңбек шамасымен және қажетті жұмыс уақытымен белгіленеді.

       Тұтынудағы  бағалылық пен құн тауарда  қатар, бір мезгілде орын аладыжәне  олар бір-бірімен алмаса алады. Тұтыну құнының өзгерістері ертелі- кеш құнының өзгерістеріне әкеліп соғады.Керісінше, құнының өзгеруі тұтыну құнының өзгерістеріне әкеп соғады. Мынаны ескертейік: тауардың құнын қандай болмаса сондай еңбек уақыты емес, тек оны өндіруге нақты қажет еңбек уақыты құрайды.

  Тек еңбектің өнімі  ғана емес, еңбектің өзі екі  жақты процес: нақты әне абтрактылы  еңбек процесі болып табылады. Нақты еңбек тауардың тұтыну құнын,ал абстрактылы еңбек- құнын құрайды.

     Нақты еңбектің  нәтижесі өнім, ал осы өнімнің қажеттіліктерді қамтамасыз ететін ерекше қабілеті, оның тұтыну құны болады.

     Шекті пайдалылық  теориясы адамдарға өмір сүру  үшін материалдық игіліктердің  белгілі бір жиынтығы қажет  дейді, игіліктердің адамның белгілі  бір қажеттігін қамтамасыз ететінқабілеті, оның пайдалылығы деп аталады.

    Нақты еңбек (технология) абстракты еңбектің белгілі мөлшерде  жұмсалуын талап етеді.Осы технологияның  негізінде өндірілген өнімнің  тұтыну құны және құны болады. Кейін осы өндірілген өнім  тұтынылып, өзінің тұтыну құнымен технологияны қайта қалпына келтіреді. Егер үйлесімділік жоғалса, шаруашылық жүйе басқа технологияға көшуі керек,немесе басқа өнім өндірумен айналысуы керек. Міне осылай тұтыну құны тұрақты түрде құнға айналып және керісінше болып отырады.

     Құнның еңбек  теориясы адамдардың өздерінен  тыс қалыптасатын объективтік  еңбек пропорцияларымен қалай  есептесіп отыру керектігін дәлелдей  алмады. Еңбек  пропорцияларының  өзгерістеріне сәйкес келетін  субъективтік бағалау оны осы  мәселелерден құтқарады.

     Шекті пайдалылық  теориясы өз жағынан,керісінше,өндірісті  ұмытып, бар назарын тұтынуға  аударған. Бұл тұрғыда еңбек теориясы  шекті пайдалылық теориясының  сыңаржақтылығын жояды, оны толықтырады. Шекті пайдалылық теориясы субъективтік  бағалаудың неге басқаша емес осылай болып қалыптасуын дәлелдей алмады. Ал енді біз айта аламыз: субъективтік бағалаудың негізін еңбек шығындары түрін алатын объективтік негіз құрайды.

4. Ақшаның пайда болуы мен мәні.

   Қоғамдық өндіріс  дамыған сайын,айырбас операцияларын  жүргізуге көмектесетін жалғыз тауардың бөлініп шығуының қажеттігі пайда болды. Ақшаның анайы,тұңғыш формалары дүниеге келді. Әр халықтарда, әр географиялық аймақтарда олар әр түрлі болды- егіншілерде бидай, малшы тайпаларда мал, аңшыларда терілер,т.т.б.Өкінішке орай, осы тауарлар барша территорияларда қызмет ете алмады,олар кең тарамады. Түбінде тауар қатынастарының дамуы, ақшаның рөлін асыл металдарға: алтынға, күміске жүктеді. Өзінің табиғи қасиеттері- бір тектілігі, бөлшектеп бөлуге болатындығы, ықшамдылығы, қолайлығы, көп уақыт сақталатындығы жағынан асыл металдар осы рөлді атқаруға неғұрлым бейімді болды. Ақшаның есеп бірлігін оның салмағы атқаратын болды.

      Бара-бара  ақшаны майдалап айырбастаушылар  алтын,күміс кесектеріне оның  салмағын көрсететін таңба басатын болған. Осылай куәландырған алтын,күміс кесіндісі монета деп аталған.Жер әлемінің көптеген халықтарында монета заңды айырбас және төлем құралы болып табылған. Бірте-бірте ол айырбаста қолайлы дөңгелектенген форма алып монетадағы металдың салмағын жәнесынамасын мемлекет өзінің белгілі мөрімен растап отырған. Міне осылай, тарихи даму барысында, металдық ақша айналымы жүйесі қалыптасқан.

   Классикалық экономикалық  теорияның негізін қалаушылар  А.Смит және Д,Рикардо ақшаның  басты қызметі деп, айналыс құралы болуын атап көрсетіп, ал басқаларын осы айналыс құралы қызметінен туынды деп есептеген.

     К.Маркс ақша  құнының еңбектік сипатына сүйене  отырып, ақша теориясын дәлелдеп  әрі қарай дамытқан, ақшаны жалпылама  эквивалент және абстрактік қоғамдық  еңбектің жалпылама көрінісі дей отырып оның мәнін анықтайтын, атқаратын бес қызметіне назар аударады: құн өлшемі, айналым құралы, төлем құралы, жинақ жасау құралы, дүниежүзілік ақша.

      Осы замандағы  экономикалық әдебиетте ақшаның  атқаратын үш қызметі аталып отыр: құн өлшемі, айналым құралы, жинақ құралы.

     Тек нақтылы, қолма-қол ақша айналыс құралы  қызметін атқара алады. Бұл қызметті  ақша тез бір қолдан екінші  қолға ауысқаншағана атқаратынына  байланысты, нақтылы ақша материалы, ақшаның белгісімен, немесе оның символымен алмастырылуы мүмкін. Бұл үшін осы символды қоғам ақша материалының белгілі мөлшері деп мойындайды деген кепілдік қажет. Осылайша, толық бағалы емес монеталар, кейіннен қағаз ақшалар пайда болған.

       Ақшаны  айналыс құралы ретінде қолданғанда, сатып алу-сатуға жұмсалатын іс-қимыл мен уақыттың үнемделуінің арқасында айналыс шығындарының төмендеуінің нәтижесінде, ақша сауданы дамытуға жол ашты, өндірістің мамандануы кеңейе түсті.Бұл жағдай еңбек өнімділігін жоғарылатты, демек қоғамның хал-жағдайы жақсара түсті.  

Ақша – жалғыз жалпы балама болып табылатын ерекше тауар.

Ақшаның экономикалық ролі оның қызметтерінде көрінеді.

1. Құн өлшемі.

2. Айналым құралы.

3. Төлем құралы.

4. қазына/қор жинау.

5. әлемдік ақшалар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5 тақырып. Сұраныс пен ұсыныс теориясының негіздері.

1. Сұраныс заңы. Сұраныс  қисығы.Сұранысқа әсер етуші жағдайлар.

2. Ұсыныс заңы. Ұсыныс  қисығы. Ұсынысқа әсер етуші жағдайлар.

3. Нарық тепе-теңдігі.

4. Икемділік ұғымы. Икемділік  коэффициенті.

5. Тұтынушылық мінез-құлқы.

Негізгі сөздер: сұраныс, ұсыныс, икемділік, сұраныс заңы, ұсыныс заңы, құн заңы, баға икемділігі

1. Сұраныс заңы. Сұраныс  қисығы.Сұранысқа әсер етуші жағдайлар.

Рыноктық қатынастар сатушы мен сатып алушының өз мүдделерінің тиімділігіне негізделген іс-әрекеттермен сипатталады. Бұл қатынастар өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы байланыстар түрінде көрініс табады.

     Сұраныс рыноқтың  элементтерінің бірі. Ол өндірісті  үнемді пайдалану әдістері мен  ресурстарды тиімді бөлу тәсілдерін  қолдануға ынталандырады. Сұраныс – төлем қабілеттілігі бар қажеттілік.

      Бәсекелі  рынокта тауар айырбасы үшін  белгілі бір заңдар әрекет  етеді. Тауар айырбасы мен баға  орнату процестерін басқарушы  заңдардың бірі – сұраныс заңы.

     Сұраныс  заңы- басқа жағдайлар тұрақты болғанда (сұраныс көлеміне әсер ететін бағадан басқа факторлардың әсері қарастырылмайды), бағаның өсуі сұраныстың көлемін төмендетеді немесе бағаның төмендеуі сұраныс көлемін арттырады.

     Сұраныс пен  баға арасындағы кері тәуелділіктің  болуына байланысты сұраныс қисығы төмен бағытталынған. Бұл тәуелділікті график арқылы көрсетеміз:

D қисығы сұраныс қисығы деп аталады. P1 бағада сұраныс көлемі Q1-ге тең. Бағаның Р2-ге дейін төмендеуі сұраныс көлемін Q2-ге дейін арттырады.

7.1.1. сурет. Сұраныс қисығы.

Сұраныс функциясы сызықтық функция болғандықтан сұраныс теңдеуі келесідей түрде беріледі:

Qd=a-b*Р

Р- баға, Q- өнім көлемі, а және b – сұраныстың бағалық емес факторлары.

а мөлшері өзгергенде сұраныс қисығы қозғалады, ал b мөлшері өзгергенде  сұраныстың көлемі қисықтың бойымен қозғалады. Яғни а параметрі бағаға тәуелсіз, ал b бағаның өзгерісінің әсеріне ұшырайды.

2. Ұсыныс заңы. Ұсыныс  қисығы. Ұсынысқа әсер етуші жағдайлар.

Ұсыныс- берілген бағада тауар өндірушілердің рыноққа шығара алатын тауарларының мөлшері.

Рыноктағы барлық сатушылардың бағаны өсіруге, сол арқылы көп мөлшерде тауар сатып, пайданы арттыруға ұмтылысы ұсыныс заңы арқылы сипатталынады.

Ұсыныс заңы- басқа жағдайлар тұрақты болғанда (ұсыныс көлеміне әсер ететін бағадан басқа факторлардың әсері қарастырылмайды), бағаның өсуі ұсыныстың көлемін арттырады немесе бағаның төмендеуі ұсыныс көлемін төмендетеді.

7.1.2.сурет. Ұсыныс қисығы.

График бойынша  Q – ұсыныс көлемі, Р – рыноктағы баға, S – ұсыныс қисығы. Баға P1-ден P2-ге өскенде, ұсыныс көлемі Q1-ден Q2-ге өседі. Ұсыныс пен баға арасындағы тура байланыс болғандықтан, ұсыныс қисығының көлбеулілігі жоғары бағытталған.

Ұсыныс функциясы сызықтық болғандықтан, ұсыныс теңдеуі:

Qs=a+b*Р

Ұсыныс дегеніміз-сатушылардың рыноққа тауарларды сату үшін ұсынудағы талабы мен қабілеттілігі. Ұсыныс заңы- ұсыныс шамасының баға деңгеіне тікелей тәуелділігі:  баға жоғарылаған сайын, рыноктағы ұсыныс шамасы улғаяды. Ұсынысқа 2 фактор әсер етеді. Баға әсері ұсыныс шамасын өзгертеді де, ұсыныстың қисық сызығы бойынша көрінеді. Бағадан тыс факторлар ұсынысты өзгертеді де,ұсыныстың қисық сызығы оң жаққа, сол жаққа ығыстырылады. Бағадан тыс факторлар:

1. ресурстарға бағалардың  өзгеруі.

2. Технологиялардың өзгеруі.

3. Субсидия және салықтардың  өзгеруі.

4. басқа тауарларға бағалардың  өзгеруі.

5. Ауа райы жағдайлары.

6. Өндірушілер санының өзгеруі.

3. Нарық тепе-теңдігі.

Сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекеттестігі баға механизмі мен бәсеке негізінде іске асырылады. Бұл сұраныс пен ұсынысты теңестіріп, тепе-тең бағаның құрылуына әкеліп соғады (А – нүктесі). Егер нарықтық баға тепе-теңдік бағадан артық болса. Артық сұраныс (артылып қалу) пайда болады, немесе, ұсыныс шамасы тауар сұранысынан асып кетеді. Егер нарықтық баға тепе-тең бағадан төмен бекітілетін болса, қанағаттанарлықсыз сұраныс (тапшылық) пайда болады, бұл жағдайда сұраныс шамасы ұсыныс шамасынан басым болады.

4. Икемділік ұғымы. Икемділік  коэффициенті.

Рыноктық тепе-теңдік баға - әрбір тауар бойынша артықшылық та, жетіспеушілік те болмайтын баға. Ол сұраныс пен ұсыныс көлемдерінің теңесуі нәтижесінде қалыптасады.

Сұраныс пен ұсыныстың көлемі рыноктағы бәсекелік ортаның әсерінен теңеседі, нәтижеде тепе-теңдік баға мен тауар мөлшері анықталады.

 

7.2.1.сурет.  Сұраныс пен  ұсыныстың рыноктық тепе-теңдігі.

в- тауарлардың артықшылығы.

Е - сұраныс пен ұсыныстың теңесу нүктесі.

а – тауарлардың жетіспеушілігі.

РЕ – тепе-теңдік баға.

QЕ – тепе-теңдік тауар  көлемі.

  Сұраныстың бағаға  тәуелділік сұраныстың икемділігі  арқылы сипатталынады. Сұраныстың баға бойынша икемділік коэффициенті – сұраныс көлемінің пайыздық өзгерісінің бағаның пайыздық өзгерісіне қатынысы арқылы анықталады.

Ed=% ∆Q / %∆P