Еңбек нарығы және аймақтағы жұмысбастылықты басқару

 

3.1 Жұмысбастылықты реттеу аясындағы мәселелерді шешу жолдары

 

Еңбек нарығын реттеу еңбекке  орналастыру жүйесі арқылы іске асады. Бұл жүйеге жұмыспен қамту қызмет ұйымдарының кең торабы, жұмыс  орны туралы мәліметтер банкісі, кәсіби білім алу мен еңбекке орналасуға жәрдемдесетін мемлекеттік бағдарламалар, кәсіпорындардың өз мамандарын кәсіби қайта даярлауды қарастыратын мақсатты бағдарламалары т.б. кіреді.

Тұрғындарды тиімді жұмыспен қамту мемлекеттің қайта бөлу, оқыту, әлеуметтік қолдау мен қорғауы  бойынша мақсатты бағытталған іс-әрекетінсіз  қамтамасыз етілуі мүмкін емес. Дегенмен, бұл әрекет нарықтық қатынастағы  субъектілердің еркін іс-қимылына қайшы  келмей, еңбек нарығындағы талаптарға сай болуын қадағалайды.

Еңбек нарығын мемлекеттік  реттеу шаралар жүйесінде төмендегідей элементтерді атап көрсетуге болады:

- еңбекке деген сұранысты реттеу бойынша шаралар: қоғамдық жұмыстар бағдарламасы, жұмыспен қамтуды субсидиялау, еңбек нарығында қаржылай-несиелей ықпал ету, өзіндік жұмыспен қамтуды қолдау, босаған жұмыс күшін тарта отырып, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға ықпал жасау;

- еңбек ұсынысын реттеу шаралары: еңбек нарығындағы талаптарға сай жұмыс күшін даярлау мен қайта даярлау, біліктілікті көтеру, жұмыскерлердің аумақтық шоғырлануын ұйымдастыруда көмек көрсету, әсіресе, аймақтық еңбек нарығындағы жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысы арасындағы теңсіздікті жою;

- жұмыспен қамтудың әлеуметтік кепілдіктерін беру бойынша шаралар: жұмыссыздық бойынша жәрдем ақы төлеу, әлеуметтік материалдық көмек көрсету.

Еңбек нарығын реттеудің  негізгі тетіктері: экономикалық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық – институтционалдық (инфрақұрылымдық), құқықтық, қаржылық, мотивациялық. Еңбек нарығын реттеудің  тетіктері үздіксіз өзара байланыста болады.

Салалық немесе аймақтық еңбек  нарығын реттеу тетіктерінің айырмашылығы осы деңгейдегі тұрған міндеттер  мен мақсаттар ерекшелігінде. Республиканың  батыс аймағындағы еңбек нарығында  шешілетін мәселелер оңтүстік немесе солтүстік аймақтағы еңбек нарығында  тұрған міндеттерден ерекшеленеді, ал ауыл шаруашылығындағы мәселелер құрылыс  немесе темір жол көлігіндегі  мәселелерден өзгеше.

Еңбек нарығындағы қазіргі  таңдағы ең маңызды мәселелер - халықты, соның ішінде ауыл тұрғындарын жұмыспен қамту және жұмыссыздықты азайту. Осы мәселелерді шешу үшін, ең алдымен, еңбек нарығын жүйелі түрде талдап, ондағы болып жатқан өзгерістерді бағалап, әрбір аймақтың, облыстың, экономика салалараның өзіндік ерекшеліктерін ескеру қажет.

Қазақстан бойынша ауыл тұрғындары жалпы халықтың 45,0 пайыздайын құрады. Ауыл жағдайының нашарлауынан, мұндағы  қызмет орындарының тапшылығынан, жұмысқа  орналасудағы қиыншылықтан аудандардың  көпшілігінде жұмыссыздық төмендеді, ал мұның өзі ауылдағы еңбек нарығын  әлсіретеді. Осыған байланысты ауылдық  жерлердегі еңбекке жарамды жастағы  тұрғындарды жұмыспен қамту және оны экономика салаларында, соның  ішінде ауыл шаруашылығында пайдалану  бүгінгі күннің өзекті мәселесі.

Нарықтық экономиканың дәл  қазіргі қалыптасқан жағдайына  байланысты пайда болған еңбек мәселелерін  шешу үшін еңбек нарығының белсенді жұмыс істеуі үшін қажетті барлық құралдарды іске қосу керек. Олар:

- ауылдық жерлердегі еңбек  ресурстарының ұдайы өсу процесінің  мониторингісін құру негізінде  экономикалық белсенді халық  санын, жұмыспен қамтылғандарды, жұмыссыздарды есепке алу жүйесін  жетілдіру;

- ауыл шаруашылығында  жасырын жұмыспен қамтылғандарды, жасырын жұмыссыздықты, өзіндік  жұмыспен қамтылғандарды айқындау, олардың еңбек табысы жөніндегі  мәліметтерді анықтай отырып, салық  жүйесін жетілдіру;

- ауыл шаруашылығында  шағын және орта кәсшкерлікті  дамыту негізінде жаңа жұмыс  орындарын құру;

- жұмыссыздардың бәсеке  қабілеттілігін жоғарылату, яғни  ауыл шаруашылығы саласы бойынша  мамандарды дайындау және қайта  дайындау, кәсіптік бағдар беру  жүйелерін жетілдіру;

- жұмыссыздарды жұмыспен  қамтудың жаңа икемді түрлеріне  ынталандыру қажет.

Қазіргі әлемдік қаржылық жағдайында еңбек нарығында дағдарысты басынан кешіп отырған аймақтарда, әсіресе, жекеленген ауылдық жерлерде ауыртпалықты жеңілдетуге бағытталған  төмендегідей шаралар қолданған  жөн:

• жұмыскерлерді жаппай босататын кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық жағдайына сараптама жүргізу;
• жұмыспен қамтуға ықпал ету қорынан қосымша қаржыландыруды қарастыра отырып, жұмыскерлерді босату процесін тоқтату немесе оны сатылап жүргізу;
• кәсіпорын басшылары мен жұмыс берушілерге бос жұмыс орындарын қысқартқаны үшін белгіленетін санкцияны күшейту;
• еңбек нарығындағы жағдайды жеңілдетуге мүмкіндік беретін мақсатты республикалық бағдарламаларды қаржыландыру мүмкіндіктерін іздестіру.

Жергілікті орындардағы  жұмыспен қамту қызметтері жастармен  әлдеқайда белсенді жұмыс жүргізуі керек. Осы мақсатта еңбек нарығының  сұраныстары мен экономикалық дамудың перспективаларын ескере отырып, жастарды қажет мамандықтарға оқыту мен қайта оқыту жөніндегі ауқымды бағдарламаларға кірісу маңызды болмақ.

 

2. Жұмыспен қамту бойынша 2020 жылға болжам

 

Жұмыссыздық деңгейін қысқарту мақсатында «Жұмыспен қамту -2020» бағдарламасы қабылданды. Бағдарламаны іске асыру нәтижесінде жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің белсенді шараларымен 2020 жылға дейін бір жарым миллион адамға дейiн, оның iшiнде шамамен 800 мың ауыл тұрғынын қамту жоспарланып отыр.

Жұмыспен тиiмсiз  қамтудың үлес салмағы төмендейдi, жұмыссыздық  азаяды, еңбек өнiмдiлiгi, сондай-ақ халықтың табысы артады.

2-кесте. 2020 жылға дейін 5 % жұмыссыздық деңгейін қамтамасыз ету үшін жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету жоспары.                                                                

 адам

Өңірлер	2013 ж.	2014 ж.	2015 ж.	2016 ж.	2017 ж.	2018 ж.	2019 ж.	2020 ж.
Ақмола облысы	4172	2613	2560	2569	2695	3046	3523	3860
Ақтөбе облысы	4105	2571	2519	2527	2652	2997	3466	3798
Алматы облысы	9701	6077	5954	5973	6267	7083	8191	8976
Атырау облысы	2767	1733	1698	1704	1788	2020	2337	2560
Батыс Қазақстан облысы	3148	1972	1932	1938	2034	2299	2658	2913
Жамбыл облысы	5557	3481	3410	3422	3590	4057	4692	5141
Қарағанды облысы	7012	4393	4304	4318	4530	5120	5921	6488
Қостанай облысы	5075	3179	3115	3125	3278	3705	4285	4695
Қызылорда облысы	3278	2053	2012	2018	2118	2393	2768	3033
Маңғыстау облысы	2550	1597	1565	1570	1647	1861	2153	2359
Оңтүстік Қазақстан облысы	11709	7336	7187	7210	7565	8550	9888	10834
Павлодар облысы	4136	2591	2539	2547	2672	3020	3493	3827
Солтүстік Қазақстан облысы	3268	2047	2006	2012	2111	2386	2759	3024
Шығыс Қазақстан облысы	7102	4450	4359	4373	4589	5186	5997	6571
Алматы қ.	3942	2470	2420	2427	2547	2878	3329	3648
Астана қ.	7304	4576	4483	4498	4719	5333	6168	6758
Қазақстан Республикасы	84826	53139	52063	52231	54802	61934	71628	78485

 

Бағдарламаны іске асыру  екі кезеңде жүзеге асырылады:

Бірінші кезең 2013-2015жылдар, екінші кезең 2016-2020жылдар. 
      Бiрiншi кезеңде пилоттық режимде үшiншi бағытта (экономикалық өсу орталықтарына және әлеуметтiк-экономикалық даму әлеуетi жоғары елдi мекендерге көшу) қызметтік тұрғын үйлерді сатып алу, салып бітіру және қоныстандыру жұмыс берушінің қатысуымен жүзеге асырылады. 
      Халықты жұмыспен қамтуды және жұмыссыздық деңгейін бақылауды қамтамасыз ету мақсатында қалаларда және ауылдық елді мекендерде инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру жолымен жұмыс орындарын жедел құру шаралары пысықталады.

Тірек елді мекендерді кешенді  дамыту тетіктері пысықталады, микрокредиттер, кредиттер және Қаржылық лизинг, гранттар беру шарттары бойынша субсидиялау  тетіктері енгізіледі.

Сонымен қатар Бағдарламаны іске асырудың екінші кезеңіне дайындалу  үшін облыстық және аудандық маңызы бар  жергілікті атқарушы органдар: 
      1) Бағдарлама шеңберінде іске асырылатын жобалардың тізбесін, қатысушылардың санаттарын, олардың белсенділігін арттыру шаралары мен тәсілдерін (Бағдарлама операторымен келісім бойынша) айқындайды; 
      2) қызметтік тұрғын үй құрылысына және (немесе) оны сатып алуға жергілікті бюджет қаражатынан қоса қаржыландыру үлесін ескере отырып, Бағдарламаны іске асыруға бюджеттік өтінім ұсынады.

Екінші кезеңде: 2016 – 2020 жылдары  – Бағдарламаның өңірлік құрамдас бөліктері әзірленіп, келісілетін  болады және орындалуға қабылданады, еңбек  нарығында туындайтын қатерлерді басқару  және жұмыспен нәтижелі қамтуға жәрдемдесу Бағдарламада ұсынылған тетіктер мен  құралдар негізінде жүзеге асырылатын болады.

Бағдарламаны іске асыруға  республикалық бюджетте:

      1) 2013 жылға  – 104,9 млрд. теңге;

      2) 2014 жылға  – 100,6 млрд. теңге;

      3) 2015 жылға  – 98,7 млрд. теңге көзделген.

Келесі жылдары республикалық  бюджеттен қаржыландыру көлемі жоспарланатын  кезеңге арналған тиісті бюджеттерді  қалыптастыру кезінде нақтыланатын болады.

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Еңбек нарығын реттеудің  әлеуметтік - экономикалық, ұйымдастырушылық - инфрақұрылымдық қызмет ету тетіктерін жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау,  қоғамдық бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің бірі болып отыр, ол өз кезегінде ғылыми тұрғыдан зерттеуді талап етеді.

Еліміз күннен-күнге қарыштап дамып, биік арман мақсаттар мен  мұраттарға қол жеткізіп келеді. Алайда, жұмыссыз адамдардың санының көбеюі - басты проблема күйінде қалып  отыр.

Нарықтық қатынастардың  дамуы жұмыс күшіне деген сұраныс  пен ұсынысты реттеу, еңбек қатынастары  жүйесін реформалау мен жұмыс  орындарының сапалық сипаттамаларының артуы, кәсіби білім беру жүйесінің  жаңа экономикалық жағдайға бейімделуімен  байланысты еңбек нарығында туындайтын мәселелерді зерттеуді көздейді.

Еңбек нарығы аясында жинақталған  мәліметтер төмендегідей тұжырымдар жасауға мүмкіндік берді:

1) Жұмыспен қамтудың мемлекеттік қызметі халықты жұмыспен қамту мәселелерін шешуді, үйлестіруді, жұмыс күшіне ұсыныс пен сұранысты реттеуді қаматамасыз етуге бағтталған, жұмыссыз азаматтарды жұмысқа орналастыруға ықпал етуге, олардың кәсіби даярлығын ұйымдастыру және жұмыссыздарға әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталған ерекше мемлекеттік органдардың құрылымы болып табылады.

2) Еңбек нарығы - нарықтық экономиканың аса күрделi элементтерiнiң бiрi. Мұнда  еңбектің құнын және оның қызмет ету шарттарын анықтауда тек жұмысшы мен жұмыс берушiнiң мүдделерi айқындалып қана қоймайды, сонымен бiрге, қоғамда болып жатқан барлық әлеуметтiк - экономикалық құбылыстар  бейнеленедi.

3) Мемлекет, жұмыспен қамту саласында түрлі шешімдер қабылдау және әр түрлі заңдар әзірлеу арқылы әлеуметтік-экономикалық және демографиялық саясатты жүргізе отырып, тиімді түрде халықты жұмыспен қамтуды басқаруға тырысуда. Халықты жұмыспен қамтуды басқару, бір жағынан, маңызды мәселе- еңбек құқығын жүзеге асыруда мақсатты бағытталған болса, екінші жағынан, әлеуметтік-еңбек қатынастары жүйесін қамтамасыз етуде кешенді бағытталған болуы тиіс.  

Өңірдегі қалыптасқан  жастардың жұмыспен қамтылу мәселелерін  талдау жасай отырып, келесідей тұжырым жасауға болады: Қызылорда облысы жастарының жұмысқа орналасуындағы кедергілер ретінде бітіруші студенттердің еңбек дағдылары мен тәжірибелерінің аздығы, жұмыс берушілердің парақорлығын, тұрып жатқан ауданда жұмыс орындарының жоқтығын, алған білім мен бос орындағы мамандықтың сәйкес келмеуі, еңбек нарығында жас мамандардың бәсекеге қабілеттілігінің төмен болуын және басқа себептерді атауға болады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

 

1. . Хамбар Б. Ауыл жастарын жұмыспен қамтуды реттеу ерекшеліктері - Вестник КазНУ. Серия экономическая, Алматы, №5(57), 2006. – 0,3 б.т.

2. Еңбек нарығының қалыптасуының теориялық-әдістемелік негіздері. // Поиск-Ізденіс.- 2012 ,- №2, - 66-70 б.

3. ҚР-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты», 2012 ж. 28 қаңтар.