Еңбек нарығы және аймақтағы жұмысбастылықты басқару

 

Елімізде жұмыссыздар  саны 2010 жылы 5,8%-дан 2011 жылы 5,4%-ға дейін  қысқарды. Ал жұмыспен қамтылғандар саны керісінше 8144мың адамнан 8466 адамға дейін көбейді. 2011 жылы жұмыспен қамту  орталығы арқылы 235 мың қазақстандықтар  жұмысқа орналасқан. Өткен  жылы 274,8 мың жаңа жұмыс орындары ашылды,оның 128,2 мың жұмыс орындары ауылдық  жерлерден ашылған. Мемлекет заң  негізінде жұмыс берушілер мен  жұмысшының қатысуымен жыл сайын  еліміздің даму жөнінде  стратегиялық жоспардың негізінде жұмыспен қамту  бағдарламасын жасап отырады. Осы  бағдарламада қарастылады:

-жұмыскерлер санынның  азаюына қарсы шаралар жүйесін;

-еңбекке жарамсыз, мүгедек жандардың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ететін ұйымдарды құру;

-қосымша жұмыс орындарын  қалыптастыратын жекеменшік кәсіпорындардың  дамуына және тұрақтандыруына  қолдау көрсету;

-нарық жағдайына сай  мамандарды даярлау және жұмыссыздарды  қайта даярлаудың икемді жүйесін  құру;

-қоғамдық,әлеуметтік жұмыс  орындарын құруды жандандыру;

-аймақтарда жұмыспен  қамтуда туындайтын проблемаларды  шешуде жергілікті басқау органдарының  рөлін арттыру;

-Жұмыс беруші тұлғалардың  жұмыспен қамту сұрақтарын шешуде  өкілетті мемлекеттік органдарының  қызметінің ықпалы;

-жұмыспен қамту туралы ақпараттардың толық әрі дұрыс болуын қадағалау;

-инвестициялық бағдарламалар  аясында қосымша жұмыстарын құру  секілді бірнеше маңызды мәселелерді  қарастырады. Осы жұмыспен қамту  бағдарламасының дұрыс іске асырылуын  қадағалайтын негізгі көзі Қазақстан  Республикасының экономикалық және  әлеуметтік дамуы жөніндегі көрсеткіштер  болып табылады.

2011 жылы әлеуметтік серіктестік  ұйымдарын дамытуға, еңбек заңының  іске асырылуына және ұжымдық  келісімшарттар  жүйесіндегі кәсіпорындарды  дамытуға байланысты шаралар  іске асырылды. 2012 жылы 1-ші қаңтарда ұжымдық келісімшарттар жүйесі 53,8мың кәсіпорындарды қамтыды.

Сонымен қатар, еліміздегі тұрғындардың әл-ауқатын көтеруге байланысты шаралар  қабылданды. 2011 жылы 1-ші маусымнан бастап мемлекеттік бюджеттік салада жұмыс  істейтін 1 млн 300мың мамандардың  жалақылары 30 %-ға көтерілді. Осы саладағы мамандардың алатын орташа жалақы мөлшері 52мың теңгеден  61,5мың теңгеге  дейін өсті.

2011 жылды1-ші қаңтарынан  бастап зейнетақы мөлшері 30%-ға  көтерілді. Осының арқасында зейнетақының  орташа көлемі 35829 тенгені құрады. 2011 жылы әлеуметтік жәрдемақы  мөлшері 9%-ға өсті.

Енбек нарығының бастапқы шартына сай жұмыс күшін жедел  оқыту мен сұранысты талдау,мемлекеттің  және жеке кәсіпорындардың жұмыс  орындарын ұсыну,сондай-ақ жұмыспен қамту мен жұмыс орындарын  таңдаудағы тұрғындардың бағытын анықтау  енбек нарығының бастапқы шартына  сай келеді. Қазақстанда еңбек  нарығын реттеуде қаржылық-несиелік тұтқаларды кеңінен қолдану өндіріс  элементтерін бөлудегі ойланған және нақтыланған саясатқа алып келеді. Сонымен қатар экономиканың барлық секторындағы шаруашылық қызметтерінен  түсетін табыстың дұрыс әрі толық  есебін қадағалауда мемлекеттік  бақылау жүйесі қажет.

 Еңбек нарығының тағы бір маңызды функциясын атап кеткен жөн, ол өндірісті экономикалауды  және мемлекеттік секторды жұмыспен қамтуды қамтамасыз етеді, жұмыс күштерінің ішкі өндірістік резервтерін дайындауда әсер етеді.Соңғы жылдары еліміздің қоғамдық саясатында және экономикалық өмірінде  маңызды бетбұрыстар болуда. Өткізілген реформалар әлеумет-еңбек сферасын жаңғыртты.

 2011 жылы Елбасының тапсырмасына сай “Жұмыспен қамту-2020” бағдарламасы іске асырыла бастады. Бұл бағдарлама тұрғындардың кірістерін тұрақты жұмыспен қамту арқылы  шешуге бағытталған.

2012 жылы 1-ші қаңтарда бағдарламаға  қатысу үшін 58 мың тілек білдіуші  адамдар әлеуметтік келісімшартқа  отырған. Бағдарламаның 1-ші бағыты  бойынша 69,2мың адамды оқып  білімдерін жетілдірген. Бос жұмыс  орындарының вакансиясына 6,2мың  адам жұмысқа оналасқан. Елімізде 3,4мың жұмыс беруші ұйымдар  және кәсіпорындармен келісімшарт  арқылы 16,2мың адам әлеуметтік  жұмыс орындарына орналасқан. Олардың  орташа жалақы мөлшері айына  45,7мың теңгені құрады.

Бағдарламаның 2-ші бағыты бойынша 4,6мыңнан астам адам кәсіпорындарын ашу мақсатында кәсіпкерлік негіздері  бойынша білім алып, оның ішінде 1435 бағдаламаға қатысушыларға микрокредит  берілген. Берілген микрокредиттің орташа мөлшері 1682мың теңгені құрап отыр,

Бағдарламаның 3-ші соңғы  бағыты бойынша 212 жекеменшік тұрғын үйлер  және 13 көпқабатты пәтерлер салынып, пайдалануға  берілді.

2012 жылы “Жұмыспен қамту-2020”  бағдарламасына 100мыңнан астам қазақстандықтар  қатысты.

Бағдарламаның қоғамға әсер ететін негізгі факторлары:

-жұмыс күштерінің көп  босатылуы;

-кәсіпорындарды жасанды  түрде салықтарды төлей алмау  қабілетсіздігі;

-мемлекеттік күрделі  қаржы салымдарының күрт қысқаруы  және жеке және заңды тұлғалардың  инвестицияға салынатын өнімдерінің  болмауы;

-экологиялық өндірістердің  тоқтауы;

- миграциялық процесстердің  көбеюі және т.б.

  Аймақтық еңбек нарығында  сұраныс пен ұсынысты төмендететің  өзіндік себептері бар. Олар:

-еңбекке қабілетті тұрғындардың  миграциясы;

-аймақтардағы кәсіпорындардың  мүмкін болатын банкроттарға  ұшырауы;

-табиғи және антитабиғи  факторла;

-аймақтардағы салалық  шаруашылық құрылымы.

 

2. Аймақтағы еңбек нарығы және жұмысбастылық саясаты

 

Облыстарда еңбекті басқару, аймақтық деңгейде әлеуметтік қамсыздандыру және жұмыспен қамту уәкілетті және атқарушы органдар арқылы іске асырылады.

Еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық қызмет ету тетіктерін жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау,  қоғамдық бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің бірі болып отыр, ол өз кезегінде ғылыми тұрғыдан зерттеуді талап етеді.

Еліміз күннен-күнге қарыштап дамып, биік арман мақсаттар мен  мұраттарға қол жеткізіп келеді. Алайда, жұмыссыз адамдардың санының көбеюі - басты проблема күйінде қалып  отыр.

Нарықтық қатынастардың  дамуы жұмыс күшіне деген сұраныс  пен ұсынысты реттеу, еңбек қатынастары  жүйесін реформалау мен жұмыс  орындарының сапалық сипаттамаларының артуы, кәсіби білім беру жүйесінің  жаңа экономикалық жағдайға бейімделуімен  байланысты еңбек нарығында туындайтын мәселелерді зерттеуді көздейді. Жедел деректерге сәйкес ағымдағы жылғы қазанда, ірi және орта кәсiпорындарға және ұйымдарға 82,3 мың адам қабылданды, түрлі себептермен – 78,4 мың адам жұмыстан кетті. Жұмыстан кеткен қызметкерлердiң арасында тұрақтамау себептері бойынша жұмыстан босатылғандар 85,5%, қызметкерлер санының қысқартылуына немесе кәсіпорынның таратылуына байланысты – 3,1%, басқа себептер бойынша – 11,4% құрайды.

Жұмыспен қамтамасыз ету  адам әлеуетін сақтау мен дамытудың  негізгі факторлары болып табылады. Сондықтан мемлекеттің жұмыспен қамту саласындағы саясатын өңдеу  мен жүзеге асыру-әсіресе нарықтық экономикада өте маңызды әрі  күрделі мәселе.

 

Сурет-1. 2013 жылғы қазанда Қазақстанның өңірлері бойынша жұмыс күшінің қозғалысы

Ағымдағы жылғы қазанда  қабылдау бойынша айналым коэффициенті 2,5%, жұмыстан босату бойынша айналым – 2,4%, жұмыс күшінің тұрақсыздық коэффициенті – 2,1% құрады. Осы кезеңде жұмыс күшін ауыстыру коэффициенті 105,1% құрады.

2013 жылғы қазанда бір  қызметкердің орташа айлық атаулы  жалақысы 105 948 теңгені құрады. Атаулы жалақы индексі 2012 жылғы қазанға 107,2%, ал нақты жалақы индексі 102,2% құрады.

Салалық құрылымда ең үлкен  жалақы кәсіби, ғылыми және техникалық қызметте– 215,2 мың теңге (орташа республикалық  деңгейден 2,0 есеге асады), кен өндіру өнеркәсібі мен карьерлерді қазуда – 195,0 мың теңге және қаржы және сақтандыру қызметінде – 187,2 мың теңге (1,8 есе) белгіленді. Ең төменгі жалақы ауыл, орман және балық шаруашылығы  қызметкерлерінде белгіленді – 67,5 мың  теңге, бұл ел бойынша орта көрсеткіштен 36,3%-ға төмен.

Өңірлік бөліністе ең жоғарғы  жалақы Атырау облысында белгіленді – 194,6 мың теңге, бұл орташа республикалық  көрсеткіштен 1,8 есеге асады. Жабыл  облысында мұның шамасы 74,2 мың  теңгені құрады, бұл ел бойынша  орташа деңгейден 30,0%-ға төмен.

Жұмыспен қамту мәселелері қолда бар еңбек потенциалын  сақтауды, көбейтуді және тиімді пайдалануды  көздейтін қазақстан экономикасы  үшін өзекті болып отыр. Онсыз Қазақстанның нарықтық реформалау жолымен ары  қарай жылжуы және  оны елдің  бәсекеге қабілеттілігінің негізгі  алғышарты болып, өндірістің нәтижесіне мүдделі және тұрақты жұмыспен қамтылған, жоғары білікті икемді жұмыс күші табылатын, халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне толыққанды интеграциялау (біріктіру)мүмкін емес.

Жұмыспен қамтудың мемлекеттік  қызметі халықты жұмыспен қамту  мәселелерін шешуді, үйлестіруді, жұмыс  күшіне ұсыныс пен сұранысты реттеуді қаматамасыз етуге бағтталған, жұмыссыз азаматтарды жұмысқа орналастыруға  ықпал етуге,олардың кәсіби даярлығын  ұйымдастыру және жұмыссыздарға  әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталған  ерекше мемлекеттік органдардың  құрылымы болып табылады.Жұмыспен қамту  қызметі заңмен тікелей көрсетілген  жария биліктің мекемесі ретінде  жұмыс істейді,және жұмыс іздеушілерге мемлекеттік қызметтің әмбебап жеткізушісі ретінде қарастырылады.

Сурет-2. 2013 жылғы қазандағы орташа айлық жалақы

Қазақстан Республикасының  өңірлері бойынша

 

Ескерту. Халықаралық стандарттарға сәйкес бір қызметкердің орташа айлық атаулы жалақысы қосымша ақыларды, үстемақыларды, сыйақыларды, сондай-ақ салықтар мен басқа да ұсталымдарды (табыс салығы, міндетті зейнетақы жарналарын) есепке ала отырып қалыптастырылады.

Қызылорда облысы бойынша  экономикалық белсенді халық саны 353,9 мың адамды құрап, өткен жылдың осы  кезеңімен салыстырғанда 33,4 мың  адамға көбейген. Облыс экономикасында жұмыспен қамтылған халық саны 334,8 мың адам, оның ішінде өз бетінше  жұмыспен қамтылғаны – 125,1  мың адам, жалдамалы жұмысшылар – 209,7 мың адам. Жұмыссыздар саны  – 19,0 мың адам. Жалпы жұмыссыздық деңгейі 5,4 пайызды  құрап, өткен жылмен салыстырғанда 0,3 пайыздык пунктке төмендеген.

Соңғы бірнеше жылда облыста  макроэкономикалық көрсеткіштер өзгерісінің  оң динамикасын қамтамасыз ететін қолайлы  экономикалық ахуал қалыптасты, сонымен  бірге, өндірістің өсуімен қоса халық  кірісінің ұлғаюына қол жеткіздік. Қызылорда облысы үдемелі және әртараптандырылған экономикалық құрылымымен сипатталады.

Қызылорда облысы бәсекеге қабілетті әлеуетті құрайтын бай  ресурстарға ие. Бұған бірінші  кезекте облыс тұрғындарының 47,4% пайызын құрайтын еңбек етуге  қабілетті тұрғындарын жатқызамыз. Табиғи қазба байлықтары: мұнай, уран, ас тұзы, әк, шынытас құмы, сондай-ақ, темір және полиметалл кендерінің молдығымен ерекшеленеді.

Өңірде мырыштың - 15,1%, қорғасынның - 9,6%, мұнай, газ, конденсаттардың - 4,7%, уранның -13,7%, жер асты суларының -3,4%  қорлары  бар. Қызылорда облысы ас тұзы, шынытас  құмы, бақша, балық өнімдерінің ірі  өндірушісі әрі жеткізушісі болып  табылады, сондай-ақ, сапалы күріш өсіретін жалғыз өңір болып саналады. Республикалық  өндірістің жалпы көлемінде облыс үлесіне күріш өндіру-90%, ас тұзы-70%- дан келеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ескерту- Қызылорда облысының  статистика басқармасы мәліметтері  негізінде автордың құрастыруы

 

Сурет 3 -  Экономиканың салалары бойынша құрылған  жаңа жұмыс орындары

Облыста 10003 жаңа жұмыс орындары құрылды, бұл бағдарлама көрсеткішінің (8985) 111,3 пайызын құрайды. Жаңа жұмыс  орындары өнеркәсіпте - 1629, құрылыста  – 276, шағын кәсіпкерлікте - 1496, білім  және денсаулықта – 1160, ауыл шаруашылығында – 1350, саудада - 979, көлік және байланыста – 141, басқаларда  – 2972 құрылды. .[8]

Елімізде 2011 жылдың шілде  айынан бастап «Жұмыспен қамту - 2020»  бағдарламасы жүзеге асырылып келеді.

Қызылорда облысында «Жұмыспен  қамту-2020» бағдарламасыны жүзеге асыруға 2,8 млрд.теңге бөлініп,  71,3 пайызы игерілді.

Облыс бойынша жұмыспен қамтудың күрделі мәселелері:

- білікті жұмыс күшіне  деген сұраныс және ұсыныс  құрылымның теңгерімсіздігі;

- халықтың мақсаттағы  топтарының жекелеген категорияларын (әсіресе жастар) жұмыспен қамтуды  қамтамасыз етудің қиындығы;

- облыстың кәсіптік-техникалық  мектептеріндегі материалдық-техникалық  базаның әлсіз болуы;

- ауылдық жерлерде жұмыс  орындарының жетіспеуі;

Өңірде жастарды жұмыспен қамту мәселесі бүгінгі күнгі  өзекті мәселелердің бірі болып табылады және зерттеуді қажет етеді.

 

 

3. ЕҢБЕК НАРЫҒЫН ЫРЫҚТАНДЫРУ ЖӘНЕ ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚТЫ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ