Литосфера

     Қала халқының  өсуі белгілі бір аймақтарда  байқалады.Мыс: ауа-райның жылылығы, экономикалық дамуына қолайлы  болса.(АҚШ-та Вашингтон,Ореган және  т.б. штатары)Жылдық халқының өсімі 12%  жетеді, 1950 жылы дүние жүзі  халқы 8-12 млн-ға жететін 2 ірі қала(мегаполис) болса.1)Нью-иорк халқы-12,3 млн.2) Лондон 8,7 млн, 1990 ж. Ірі мегаполис 21 жетті.Оның 16 дамушы елдер.2025 ж 33 мегаполис қалалар болады деген болжам бар, оның 27 дамушы елдердің үлесіне тиеді.                            1995 ж. Халқы бірнеше млн-ға жететін қалалар:

1)Токио-27

2)Мехико-16,6

3)Сан-Пауло-16,5

4)Нью-Йорк-16,3

5)Бомбей-15,1

6)Шанхай-13,6

7)Лос-Анджелес-12

8)Калькутта-11,9

Қалалардың бірнеше км-ге жете шоғырлануын- конурбация деп атайды.Мыс: Жапонияда Хонсю аралында Токио қаласы, Кобе қаласына дейін 500 км астам жерге созылып жатыр.

     2015 ж.халық 1 млн-10 млне адамға жететін қалалар  саны 516-ға жетеді деген болжам  бар,Халық санының қсуіне байланысты  халық қоныстану тығыздығы да  артады немес артып отырады.Мыс: Шанхай мен Калькутта қаласында  халықтың тығыздығы 1 га 800-1000 адам.Бангок  пен Сеулде 300-400 адам.

      Дамыған  және дамушы елдердің ірі қалаларындағы  геоэкологиялық жағдайы әркелкі.Мыс:Дамушы  елдердің қалаларының жылдам  өсуі қоршаған ортаны ластауда, салмақ түсіреді.Кедей қалаларда  халықты күнделікті қажет ететін  заттармен қамтамасыз ету қиынға  соғады.Мыс:қарапайым қаланы қоқыстан  тазалап отыру, ауыз сумен қамтамасыз  ету, электр энергиясымен медициналық  көмекпен және т.б.Дамушы елдерде 220 млн қала тұрғындарының ауыз су жетіспейді.420 млн адамға кәдімгі қарапайым дәретхана жетіспейді.Қалалардың 30-65% қоқысы жиналмайды.

    Ал дамыған  елдердің қалаларында негізгі  геоэкологиялық мәселелер шешілген.Соңғы 10 жылдықтанда әлемнің ірі қалаларында  таза су және ауа мәселесі  шешілген.Дамыған елдердің өміс  сүру қала деңгейі дамушы елдермен  салыстырғанда жоғары.Орташа мәліметтерге  қарағанда Нью-Йорк тұрғыны,Бомбей  тұрғындарымен салыстырғанда үш  есе су жұмсап, 8 есе көп қоқыс  шығарады.

     Қалалардың  геоэкологиялық проблемалары қарастырады, Африканың жекелеген елдерінде 90% қала тұрғындары ағаш жағып  тамақ пісіретіндіктен, қалалардың 50-80 км радиусы бойында орман ағаштары түгел кесілген.Сондықтан ыстық тамақты бір мезгіл ішуге мәжбүр.Өзендердің бойына орналасқан қалалар өзен суын ластауда.

      Қазіргі  уақытта қалаларда жасыл желек  отырғызу барынша күнделікті  өмірден, өнеркәсіптен шыққан қалдықтарды  тазалауды дұрыс жолға қою  және т.б. проблемаларды шешу қарастырылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тақырып: 1.Энергетикалық геоэкологиялық аспектілері.

                  2.Өнеркәсіптің геоэкологиялық аспектілері.

1.Энергетика- адамның қарқынды  әрекетінің жемісі.Энегияны қолдану  арқылы:табиғи ресурстарды өндеу  және шығару, транспорт, ауыл шаруашылығы, жылу беру, білім және медициналық  дамуы қарқынды жүреді.Қоғамның  дамуы және цивилизацияның дамуы  энергетиканың дамуымен байланысты.

    Энергия- халықаралық  экономикада маңызды тауар.Энергетиканың  ғаламдық стратегиялық мәселелері  дүниежүзілік экологиялық проблемалармен  байланысты.Кедейлік, азық- түлік және  сулардың жетіспеуі, денсаулық және денсаулықтық жағдайы қалаларда ауаның сапасы, климаттың өзгеруі, экосистеманың дағдарысы, ядролық қарудың таралуы және т.б. энергетикалық мәселелер басқа ғаламдық мәселелерге әсерін тигізбеу керек.

     Дүние жүзі  бойынша энергия көзін жылына 10 тераватт алынады.Энергияның 90% көмір, мұнай және табиғи газдан алынады.Осы  көрсеткіш соңғы 10 жыл ішінде  өзгермейді,ал өндіретін энергияның  көлемі ұлғая түседі деген  болжам бар.1991 жылғы көрсеткіш  бойынша мұнай-37%, газ-24%,көмір-29%, СЭС-3%, АЭС-7%.

АЭС көлеміде , үлес салмағы да болашақта артады., ал СЭС-үлес салмағы артқанмен сол өзгерістерсіз қалады.Ал басқада энергия көздері- күннің энергиясы, жел,теңізағыстары, судың толқыны, мұхит суларының төменгі, жоғарғы қабаттарының тем-ң әркелкілігі жер қыртысындағы энергия көздері.

        Өнеркәсіпте  және күнділікті өмірде электр  энергиясын қолдану соңғы 10 жылдықта  арта түсуде.1971-1991 ж.. аралығында 45% өсті.Нәтижесінде пайдалы қазбалар қоры азая түсуде.Зерттеу жұмыстарының нітижесінде пайдалы қазбаларды  өндіру артуда.Зерттеу бойынша (1990 ж. Жағдайы бойынша) табылған немесе өндірілген пайдалы қазбаларды энергетика саласында қолданбасақ;Мыс:көмір- 209 жылға, мұнай- 45 жылға, табиғи газ- 52 жылға жететін еді.Энергетика саласын дамыту Өндіріспен энергияны қолдану экологиялық мәселенің  одан әрмен қарай нашарлауына әкеліп соғады.Қоршаған ортаға зиянды заттар шығаруда ЖЭС үлес салмағы өте үлкен (Россиядағы индустрияларды салыстыра қарағанда).ЖЭС жылына 27% қоқыс шығарады, ал қатты заттарды-31%, күкіртті диоксиді-42%, азот оксиді-24%.Қазіргі заманғы ЖЭС-ң  жылудың әсерінен ластану немесе қолданылмаған жылудың қалдығы шамамен 60%, алады.Әрбір ЖЭС 4 км2 жерді алып жатады, қоймалар кіретін, келетін жолдар, электр беру жүйелері, қоқыс тастайтын жерлерді есептемегенде ЖЭС-ң қоршаған ортаға тигізер зияны шексіз. Қышқылды жаңбырлардың қоршаған экосистемаға тигізетін әсері орман, өзен, көлдер, ауыл шаруашылығында егін алуға, құрылыстарда, мәдени материалдық ескерткіштерге орасан зор.Қазіргі заманғы электр энергиясын алу, атмосферада парникті газдардың жиналуына әсіресе ауа райының өзгеруіне әкеліп соғады. АЭС-ы  экосфераға радиоактивті изотопты таратушы негізгі көз болып саналады,Чернобыль АЭС-дегі апат кезінде Украина,Белоруссия,Россия мемлекеттерінің біраз территориясын радиоактивті заттармен ластады.Нәтижесінде экосистемаға адамдар өміріне денсаулығына көп зиян келді.АЭС-де атом энергетикасын қолданғанда радиоактикті элементтердің қалдығын не істеу керектігі әлі шешілмеген проблема болып отыр. СЭС-да өзіндік геоэкологияға тигізер әсері бар.Судың әсерінен жерлердің суға  кету, жерасты суы және жер беті суының деңгейінің көтерілуі, жемістердің жеміс беруіндегі өзгерістер, тропикалық және экваторлық белдеулерде тропикалық аурулардың таралып, көбеюі.Сондықтан елді- мекендердегі халықты көшіру кеек болып табылады.

      Ал күткен  энергия алу үшін көп территория  қажет болады.Осы жолмен энергия  алу барысында фотоэлектрические  батериялар, қондырғыларды, бұл қондырғылардың  экосистеманы ластауға жол береді.

    Жел ағыстарын  қолдану барысында, олардың өзіндік  қоршаған ортаға тигізетін әсері  болады.Мыс:Желден энергия алғанда, ол өзінен өте қатты дыбысс, шу шығарады. Сондықтан желден  энергия қолданғанда елді-мекендерден  аулақ салыну керек.Ал теңіз, мұхит  ағыстарынан, толқындарына энергия  алу шаруа емес, өндіріс орындарын  суландыру қиынға түседі.

     Геотермальды  жолмен энергия алу барысында  су, ауа, топырақ қабаты ластанады. 1000 мВт электр энергиясын беретін  геотермальды электрстанциялар,атмосфераға  жылына 104-105 т. Газ шығарады.Суды ластайды және 20 км2 жерге дейінгі аумақты алып жатады.

     Энергия алу  көздерінің геоэкологияға тигшізер  әсерін зерттей келе- энергия  алу көздерінің барлығы да  қоршаған ортаға өзіндік  тигізер  әсері болады.Зиянсыз энергия көздері жоқ.

              2)Өнеркәсіптің геоэкологиялық аспектілері

Өнеркәсіп орындарының қоршаған ортаға тигізер әсері мол.Белгілі болғандай 100% өндірілген ресурстың 98%, қалдық ретінде кетеді.Тек қалған 2% ғана өнделіп өнім алынады.Нәтижесінде осы өңдеуден кейін темір,болат, түсті металдар, әртүрлі химиялық заттар, әртүрлі пиломатериалдар және т.б. алынады. Бұл өндірілген өнімді машина жасау ісіне, жеңіл өнеркәсіп орындарына, әртүрлі күнделікті өмірге қажетті еңбек құралдарын алуға жұмсайды.Сонымен қатар металды өз қажет ететін электро тауар жасалынады.Өнеркәсіп типтерінің табиғи ресурстарды пайдалану және қоршаған ортаны ластау.

Жұмсалатын материалдар мен энергиялар	Электроника Дәл машина жасау Композитты материалдар Биотехнология	Ластану ауданы, көлемі	Қалдықтардың улылығы
	Машина жасау Жеңіл өнеркәсіп
	Шикізатты қайта өндеу
	Шикізатты қайта өңдеу және қолдану

 

 

Аталған 4 стадия бір-біріне тәуелді болып дамиды.»Жоғарғы технология» өнімдерін алу үшін- метал, энергия, химиялық өнімдер қажет.Өнеркәсіп орындарын қызмет еткенде геоэкологиялық проблемалар туындайды:

1)Ресурстармен  қайта  өндейтін шикізаттар көлемі азаяды.

2)Қоршаған ортаға тасталатын  зиянды қалдықтар көлемі азаяды.

3)Бірақ сол аз мөлшерде  тасталған қалдықтардың улылығы  артады,сондықтан ластану төмендейді.

       Өнеркәсіп- табиғи ресурстарды қолданатын  маңызды қолданушы (металдаржәне  метал емес рудалар, ауыл шарушылығы  өнімдері, әртүрлі энергияны (АЭС, ТЭЦ, СЭС) қолданады). Индустриялық процесс нәтижесінде атмосферағағ яғни экосфераға зиянды газдар, қатты заттар, әртүрлі зиянды ағыстар пайда болады. Өнеркәсіптік қалдықтардың көпшілігіулы болып келеді, сондықтан қоршаған ортаға зияндылығы өте жоғары.

      Өнеркәсіп  өндіріс орындарының қолайсыз  геоэкологиялық салдарынан күресудің  екі жолы бар.

1)Өндірістің ең соңғы  стадиясында қоршаған ортаны  ластануды басқару жүйесін енгізу.

2)Өндірістік айналымдарды  қайта құру жүйесін енгізу.

Қолданыста болған ескі өнімді қайта өндеу және халық шаруашылығында пайдалану- қалдықты аз шығару немесе қалдық жоқ өндіріс деп аталады.Оларды 3-ке бөліп қарастыруға болады.1)Шикізат, энергия, материалдарды үнемдеу.БҰларға өндірістік айналымдардың өзгеуі жатады.Өндірістік процестерге экологиялық және экологияның тиімді жолын қарастыру.Мыс: Үлкен жүк машинасының орнына шағын жүк машиналарын енгізу және т.б.2)Өнеркәсіптік өнімдерді қолдану деңгейінің жоғарылауы.Бұларға бұрын жасалынған ескі заттарды қайта өндеу арқылы  өнім алу. Мыс:Машина,қағаз,түрлі-тусті және қара металдарды.

3)Өнеркәсіп қалдықтарын  пайдалы қазбаларды извлечение  жасау.АҚШ-ң энергетика депортамантінің  зерттеуіне қарағанда 1996-2010 ж. Аралығында  өнеркәсіптік қалдық 1,3 млрд т  азаяды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тақырыбы: Табиғи- техногендік жүйелердің геоэкологиялық проблемалары.

1.Көліктің (транспорттың) геоэкологиялық  аспектісі.

2.Ауыл шаруашылығының  геоэкологиялық аспектісі.

    Адамның күнделікті  өмірінде және экономикада көлік  қызметтері маңызды роль атқарады.Экономиканың  дамуында және қоғамның дамуындағы  маңызды компонент болып саналады. Көлік тін барлық түрінг қолдану жылдан- жылға арта түсуде.(жүк және адам тасымалдау) Кейбір көлік тасымалының түрі азаюда немес е жойылуда. Мыс: Ұзақ уақытқа теңізбен, мұхитпен кісі тасымалы, дамыған елдерде гутевой көлік тасымалы.Бірақ көптеген елдерде әлі көлік ретінде жолдарды қолдану немесе велисопедті көлік ретінде қолдану қалып отыр.Сонымен қатар, авиа әуе жолы көлігін, поезд және труба жүргізу істері даму үстінде.

        Әсіресе  ауыр көлікпен жүк тасымалдау  саласы артуда.Өте жоғары жылдамдықпен  жүретің жеңіл көліктің саны  артуда.Автомобиль санының өсуі  урбанизация, халық санының өсуіне  де байланысты.Үлкен қалаларда  көлік тығыны(заток) үйреншікті жағдай  болып қалды.Көлік, транспорт- қоршаған ортаға әсер ететін маңызды фактор.

1-ден көлік түрлері  қоршаған ортаны ластайды.

2-ден көлік құрылысына  көптеген жерлер алынады, қажет- авто және темір жолдарға, теңіз  және өзен порттарына, құбыр жолдары  мен аэропорттарға және соларға  қатысты қоймалар, вокзалдар және  т.б. Транспорттық құрылыстан техногендік  ландшафт пайда болады.

3-ден автомобиль өндірісі  және транспорттың құрылысы жүйесі  үшін көп, біраз мөлшерде табиғи  ресурстар қажет.

4-ден барлық транспорт  түрі адам денсаулығы, өмірі мен  заттары үшін қауіп төндіреді.

Ауаның ластануы- көлікпен ластануы маңызды геоэкологиялық мәселе.Экономикалық және әлеуметтік даму ұйымдарының зерттеуі бойынша ауаға шығатын зиянды қалдықтар 1975-1990 ж 20-75%, артқан.Дамушы елдерде бұл көрсеткіш жоғары. Москвадв автомобильден шығатын зиянды газдардың үлесі- 70%. Оның  40-70% азот оксиді,70-90% көмір қышқылы,50% төмен автомобильден шығатын қорғасын. Көмір қышқылы,азот оксиді, қорғасын және т.б. ластану үлкен жол  бойында, көшелерде, тоннельдерде бұрылыстарда қатты байқалады.Осыдан келіп жергілікті жердің геоэкологилық проблемалары түзіледі.Яғни, көлік жүйелерін қолдану барысында келесі жағдайларды ескеру қажет:

-Көлікке  жағар- жанар  май қолдануды қысқарту

-Барлық көлік түріне, атмосфераға шығаратын зиянды  қалдықтар мөлшерін есептепотыратын  жүйе орналастыру қажет

-Әрбір елде барлық  көлік түрлерін зиянды заттар  шығару тексеру проблемасын енгізу,

-Қоғамдық көліктің сенімді және тиімді түрін дамыту.

-Транспорттық жүйелерді  дамыту барысын жоспарлағанда  барлық экологиялық проблемаларды  қоса атқару мәселесін шеші  керек.Транспорттағы геоэкологиялық  мәселелердің салдарын, себебін  табу қажет. Жалпы алғанда транспортты  жүйелі түрде басқару барысында  қоғамды көлікпен тиімді қамтамасыз  ете отырып қоршаған ортаға  зияндылықты төмендету болып  табылады.

 

                      2.Ауыл шаруашылығының геоэкологиялық  аспектісі.

 Ауыл шаруашылығы- экосфераның өзгеруінде маңызды факторлардың бірі.Бұл маңызды жүйе қоғамды күнделікті өмірде 98-99%, дейін тамақпен қамтамасыз етеді, 87% белокты тағаммен қамтамасыз етеді. Сондықтан халық саны көбейген сайын ауыл шаруашылығы өнімдерін қолдану да артады, яғни экосфераға деген зиянды әрекетте арттады. Ауыл шаруашылығ жүйелері, жерді игеру және жануарлар әлемінің мал шаруашылығы шамамен 50 млн км2 жерді алып жатыр.Соның ішінде жайылым 70%, егін егу 30%, алады.

     Ауыл шаруашылығы  типтері алуан түрлі: Ауыл шаруашылығында  өнім алу оның табиғи жағдайы  мен әртүрлі технологиялар қолдануына  байланысты. Сондықтан ауыл шаруышылығы- агросистема деп аталады.

     Ауыл шаруашылығы  және мал шаруашылығы өзінің  әртүрлігіне қарамастан экосистемаға  және ландшафтқа тигізетін кері  әсері тереңдей түсуде.Агрожүйені  дамыту барысында өсімдік әлемі  түзіледі: жайылым немесе егістік  алқабы.

Ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы экосистемаға тигізетін әсері әртүрлі. Мал шаруашылығын дамыту саласында экосистемаға кері әсер баяу жүреді және терең емес.Әлемнің құрғақ  аудандарында негізгі геоэкологиялық проблема малды жайылымдарға жаю барысында, біртіндеп, сол жайылымдардың шөлге айналуы байқалады.Яғни,топырақ және өсімдік әлемі жойылуда.Қоныржай белдеулерде осы мәселе қарастырылуда топырақ, судың және мал шаруашылығы қалдықтарымен ластануда. Табиғи жүйелер органикалық заттардың және басқа компонентердің өзара байланысының баяу жүретіндігімен ерекшеленеді.Ал ауыл шаруашылығы жүйелеріндегі цикл: дән, дақыл ретінде адамның әрекетімен жиналып алынады, органикалық және минералдық тынайтқыштар, соның ішінде пестицидтер егін  алаңында қалады. Жылдық өнім биомассасы бірнеше % құрайды.(әдетте 40-80%). Агросистема неғұрлым өнімді болса, соғұрлым көбірек ластанады. Антропогендік жолмен келген табиғатқа келген өнімдер, табиғи жолмен келген өнімдерден жоғары болады.Сондықтан физикалық процестер өзгереді.Су және жел эрозиясы 2-3 есеге артады. Топырақ ауыл шаруашылығы техникасының әсерінен тығыздалады.Жылу балансы өзгереді.Осыған сай су балансы және топырақтағы ылғалдылық мқлшеріде өзгереді. Ауыл шаруашылығы геоэкологиялық мәселесі универсальды категорияға жатады. Кез- келген жер иесінің мақсаты-  топырақ өнімділігін сақтай отырып өнімді көбейту.Осы бағытта ғасырлар бойы жер өндеумен шұғылданады.