Литосфера

      Теңіз маңындағы жүйелер- дүниежүзілік мұхит деңгейінің көтерілуі, штормдардың күшеюі, осы маңда орналасқан террасалар су астына кетеді., су шайып кетеді.Әсіресе төмен жатқан аралдар, төмен жатқан жағалаулар және т.б.суға кетіп отырады. Қазіргі уақытта 46 млн адам теңіз штормдарынан зардап шегеді.Мұхит- климаттың жылынуы әлемдік мұхиттардың діңгейіне және әлем су айналымына әсерін тигізеді.

Су ресурстары және қолдану- климаттың өзгеруі гидрологиялық айналымға да әсерін тигізеді.Климаттың аз мөлшерде өзгеруі булану және топырақ ылғалдылығын өгертуі мүмкін, осыдан келіп ағыстардың өзгеруі, аридті зоналарда байқалады.Егер орташа температура -1-20Сартып, ылғалдың түсуі 10% кемісе- онда өзендердің ағысы 40-70% төмендейді.

            Ауыл шаруашылығы- климаттың өзгеруі ауыл шаруашылыгына да өз әсерін тигізеді.Ылғалдық мөлшерінің түсуінің ауытқуы, азынақ желдің үздіксіз тұруы, қарсыз қыстың болуы, қолайсыз құбылыстардың салдарынан ауыл шаруашылығын дамуында кедергі келтіреді.

                  3.Азон қабатының деградация (дағдарысқа) ұшырауы.

Азон қабатын 15-30 км биіктікте тропосвера қабатында территориясы басталады.Оның массасы өте аз, атмосферадағы қалыңдығы 3 мм шамасында.Аатмосфера қабатының жалпы қалыңдығы 8,3 км.

         Азон қабаттарының экватордағы қалыңдығы, полярлық белдеудегі қалыңдығымен салыстырғанда қалың болады.Азон қабаты уақытқа және терр-ға, күн радиациясының және атмосфера қабатының айналымы және антропогендік әрекеттерге байланысты өзгеріп отырады. Қалыңдығы аз болса да азон қабатының тіршілік әлемінің қорғаудағы маңызы ерекше.Тіршілік әлемінің зиянды және өлтіріп жіберетін ультрафиолетовый күн радиациялардан сақтап қалады.                                                          

          Қазіргі уақытта адамзаттың қарқынды  әрекеті азот тыңайтқыштарын  қолдану, энергия алуда шағылу  заттары.

 

Өткір (ультрафиолетовой) ультракүлгін радиацияның әсерінен жазылмайтын тері ауруы(рак), көз ауруы,иммундік жүйелердің бұзылуы, сонымен қатар мұхиттарда планктондардың өмір сүру деңгейінің төмендеуі, астық алудың деңгейінің төмендеуі сияқты мәселердің туындауы.

         Азот қабатының деградацияға ұшырау, яғни озон қабатының қалыңдығы 6-7% кемиді,осының салдарынан келесі 100 жылдықта бұл көрсеткіш,1960 ж салыстырғанда 100 мыңнан аса адам тері ауруына(рак) ұшырайды, ауырады,3 млн адама жетеді. 1984 жыл ағылшын (ғалымдары,зерттеушілері)Д.Форман зеттеуі бойынша, Антарктида атмосферадағы азон қабаты көлемі қазан- қараша зерттеуі бойынша 40% төмен болды.Бұл ультракүлгін сәулесін 10 есеге көбейтіп отыр. 1960-1995 жылы аралығында азон қабаты 5% массасын жоғалтқан.ХХғ соңында азон қабаты өзінің массасын тең дәрежеде жоғалады деген болжам бар.Антарктидада «азон тесігі» жыл сайын қыркүйек-қазан айларында қалпына келеді. Қазіргі уақытта озонның орташа  массасы 60 жылдармен салыстырғанда 50-70% төмен.Озон қабатының Антарктида тесігі байқалады.Сондықтан 1988 жыл Монреаль хаттамасына озон қабатын қорғау мақсатында қол қойылды,Монреаль хаттамасында өндірісте және хлорфторкөміртегіні аз қолдану мәселелері қарастырылды.

        Антропогендік қарқынды әрекеттен, атмосфераның төменгі қабаты тропосфера қабатында, негізгі ластаушы күш парникті газ.Оның тер-да таралуы әркелкі,стратосферада оның массасы 10% шамасында.Негізінен автомобиль транспортынан бөлінетін күн радиациясы азот оксидінің әсерінен фотохимиялық смог түзіледі.Фотохимиялық смог адам денсаулығына,өсімдік әлеміне, ауыл шаруашылығына  жеткілікті мөлшерде әсерін тигізеді.Бұл құбылыс алғаш рет 1840 ж Лос-Анджелес қаласында байқалды.

             4.Экосфераның асидификациясы. Қышқылды жауын- шашындар.

Асидификация (қышқылдау)- Бұл экосфера компонентерінде, антропогендік әсерден қышқылдық дәрежесінің артуы.Гидросфера және педосферада, басқа табиғи құбылыстарда қышқылдық әрекеттің көтерілуі. Өткен ғасырдың ортасында(1950ж)  Англия, Манчестер аймағында байқалды. Роберт Ангус атмосфераның ылғалдық құрамын зерттеу арқылы, қышқылды жаңбырлар деген ұғым қалыптастырды. Сосын 50 жылдан кейін Скандинавияда ішкі сулар, әсіресе көлдерде асидификация проблемалары пайда болды. Қышқылданудан топырақ жағдайы барлық ландшафт компонентеріне әсерін тигізді.Мұндай жергілікті жердің құбылыстары Англияның көне өнеркәсіп аудандарында байқалып, ғаламдық асидификация мәселесіне айналды.

Қышқылдық ылғал табиғи және антропогендік жолменде пайда болады. Негізгі көздері- вулкан атқылауы,орманның өртенуі, топырақтың дефляцияға ұшырауы және т.б. Антропогендік қышқылдық ылғалдар пайда болуы- жанғыш табиғи ресурстарды жағу, көмірді ЖЭС жағу,металлургияда, мұнайхимиялық өнеркәсіпте және транспорттық жүйеніде қарқынды пайдалану.Қышқылдың көбеюі- ауыл шаруашылығында минералды тыңайтқыштарды жиі пайдалану (азот,фосфор). АҚШ- бүкіл дүние жүзі бойынша түсетін қышқылдың жылыны шамамен 70% тиесілі. Қышқылды ылғалдың түсуіне негізгі әсер етуші мемлекеттер: Солт.Америка, Батыс Европа,Жапония, Оңт.Корея, Қытай, Россия.Яғни, дамыған елдердің қышқылды ылғал түсуіндегі үлес салмағы артық.

1990 ж Россиядағы күкірт  диоксиді 12%, азот оксиді-6%. Ал АҚШ-та 20-21% құрап отыр. Күкірттің антропогендік  таралуы жылына 150 млн т. Атмосферадағы  күкірт құрлықпен мұхитқа біркелкі  түседі. Құрлыққа түскен күкірт  топырақ және өсімдік әлемі  жұтып отырады. Немесе сумен ұлы  мұхиттарға келіп қосылады. Азот  пен күкірттің антропогендік  жолмен қосылуынан атмосфера  және экосферадағы қышқылдылық  дәрежесі артады. Бұл топырақ  жағдайының, орманның, жер асты суының, көл, өзендердің және инженерлік  құрылыстарға өзгерісіне әкеледі.

          Антропогендік жолмен азот пен күкірттің жиналуы.Асидификация процесінің таралуына ғана ықпал етпейді, сонымен қатар жердің радиациялық баланысына да; биогендердің қоректену заттарына да ғаламдық тұрғыда әсерін тигізеді. Қышқылды жауын- шашындар ландшафттарда және оның компонентерінде алюминийдің артуына, тірі организмдер үшін жоғары зияндылық, улылықты арттырады.

Негізгі қышқылды ылғалды түзуші көздер- жылу энергетикас , осы энергетиканы алу барысында сапалы көмірді пайдалану және барынша энергияны үнемдеу.

             5.Озонның региональдық( аймақтық) және жергілікті ластануы.

Геоэкологиялық проблемалар ғаламдық және универсальдық жолдары бар. Ғаламдық экологиялық проблемалар- бүкіл дүние жүзін қамтыса, универсальдық жолы- өзінің размері, шекарасы болады.

          Дамушы елдердің барлық қалаларында ауаның экологиялық жағдайы нашар және әлі де нашарлай түседі.Мыс:Мехиконың ауасымен кун ұзаққа демалу, екі қорап темекі шеккенмен бірдей әсер қалдырады.

          Россияның атмосфералық ауасының ластауы өте жоғарғы деңгейде (ПДК мөлшері 10 есе көп) 1997ж  66 қалада ПДК мөлшері  10 есе жоғары екендігі байқалды. 65,4 млн адам тұратын 187 қаланың атмосферасы қабатындағы жоғарлығы байқалады.

Россияның 150 қаласындағы транспорт  шығаратын қалдық, зияндылық, өндіріс орындармен салыстырғанда көп екендігі байқалды.Москва қаласында жалпы қалдықтың транспорт шығаратын қалдық 1983-1997 ж. 70-80% жеткен. Әрбір индустрия көзі ауаға ондаған мың зиянды қалдық шығарады. Негізінен шаң, зол күкірт оксиді,азот көміртегі, ауыр металдар жиынтығы, көміртегі, органикалық заттар және т.б. яғни, негізгі ластаушы көздер.

- жылу энергетикасы:көміртегі  оксиді, күкірт, азот, шаң,күл.

-көлік-көміртек оксиді, метал  қалдықтары, азот оксиді, көмірсутегі, ауыр металдар.

- қара металлургия- шаң, күкірт  диоксиді, фторлы газ, металдар.

- мұнай өнімдері: көміртегі, күкірттісутегі, иісі нашар газдар.

- цемент өндірісі- шаң.

Аумақтың жергілікті ластануы – маңызды ластану көзіне айналып отыр. Ақш-та жиналған мәліметтер бойынша,қалалардағы ластану,селолық жермен салыстырғанда 15-17% көп болып отыр.Қала және қала маңындағы экосистема барынша өзгеріске ұшырап, деградацияға ұшыраған. Ластану радиусы бірнеше ондаған км жетеді.Мыс: Норилосн қаласының маңындағы негізгі өсетін өсімдік әлемі 100 км дейін табиғи шөлмен көшірілген.

      Россияның қоршаған ортаны зерттеу, бақылау ұйымдарының берген мәліметі бойынша, халық 100 мыңнан асатын (334 қала) барлық қалаларында ауаның ластығы жоғары деңгейде екенін анықтаған.

                  Ауа бассейнінің негізгі қорғау жолдары:

- санитарлық- техникалық шара ( газды тазалап шығаратын қондырғылар орнату, өндірістік орындарды герметизация жасау).Негізгі тазаланатың заттар- қатты заттар.Россияда көптеген лас өндіріс салаларының (энергетика, қара және түсті металлургия, химиялық өнеркәсіп және т.б,) 90% шаң- тозаң ұстанылады..Ал газ тәріздерді заттардан тазалау қондырғыларының 30% жұмыс (жасайды) аспайды.

- технологиялық шара- қалдық  өз немесе мүлдем шығарылмайтын  технология қолдану.

- кеңістікті- жоспарлау шаралары- санитарлық қорғаныс бағытында  зоналар бөлу, көгалдандыру, қалалық  және өнеркәсіптік құрылысты  жоспарлау.

-бақылау-тиым салу шаралары.Қоршаған  ортаға түсетін ПДКмөлшерін анықтау, өндірістен шығатын улы қалдықтар  санын төмендету,ауаның ластануына  мониторинг жасау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тақырып:                           Гидросфера.А дамның қарқынды әрекеті.

1.Гидросфераның негізгі  ерекшеліктері.

2. Құрлық сулары және  адамның шаруашылық әрекеті.

3.Дүниежүзілік мұхит.Адамның  қарқынды әрекеті.

           Гидросфера- жердің су қабығы. Планетадағы барлық су жүйелерін : мұхит, өзен,көл,батпақ, мұздық, қар жамылғысы,ылғал мен топырақ және өсімдік құрамындағы ылғалда енеді.Гидросфера 3 күйде кездеседі: сұйық,газ және қатты күйде. Гидросфера барлық геосфера жүйелерінде бар және ғаламдық зат айналымында  маңызды роль атқарады.Су маңызды ғаламдық зат айналымында эрозия және денудациясында, бұзылу, тасымалдау маңызды роль атқарады. В.И.Вернадскийдің айтуы бойынша, «табиғатта судан күшті геологиялық процесті,қышқылды жүргізетін процес жоқ.»

             Судың физикалық қасиеттері: Су жердің жалпы ауданының 71% алып жатыр.Яғни, жердің ¾ бөлігін су құрайды.Дүние жүзілік мұхит гидросфераның 96,4%алып жатыр. Бұл кен масса 2 қабттан тұрады:1) Жоғарғы салыстырақарағндажыл,2)тмпературасы 40 төмен суық қабаттан тұрады. Судың негізгі массасын мұздықтар(1,86%) алады. Ал жерасты  суларының бүкіл жердегі сулардың үлес салмағының 1,68% алады. Оның жартысына жуығы тұщы сулар қоры. Гидросферадағы барлық су көзінің 2,64% ғана тұщы су. Өзендер- гидросфераның қарқынды қозғалыста болатын су алмасу процесіне қарқынды араласатын негізгі көзі болып саналады. Дүние жүзінде өзендердің салыстырмалы көлемі 0,0002%, ал тұщы сулармен есептегенде 0,005% алады. Экосферада ғаламдық су айналымы, яғни гидрологиялық айналым маңызды процес. Ол геологиялық қабықта біртұтастықты сақтауда, энергия және зат айналымында маңызы зор.

                       2.Құрлық сулары және адамның қарқынды әрекеті.

Қоғамда су- экологиялық, қоғамдық және саяси проблемаларды шешуші негізгі факторлардың бірі. Геоэкологиялық тұрғыдан қарағанда, су экосферада негізгі 3 функцияны атқарады:

-ғаламдық зат айналымына  қатысуы

- экосистеманың жағдайын  реттеу, энергия көзі( индикатор) өзен  және көлдер бассейндері де.

-ең көп қолданылатын  табиғи ресурс.

Көптеген жағдайларда су –негізгі ғаламдық экологиялық проблемалардың көзі болып саналады.Негізгі дүние жүзі бойынша жүретін ғаламдық биогеохимиялық айналым, көміртек,азот, күаірт, фосфордың әсер етуші фактор. Ғаламдық гидрологиялық цикл- экосфераның  өмірімен қамтамасыз етуші негізгі көз.Дүние жүзілік  өзендері жылына 22 млрд т шөгінді жыныстар шайып және 3 млрд т еріген заттар әкеледі.Көптеген геологиялық проблемалар- сумен проблемасы мен байланысты.

                 2.Су шаруашылығының геологиялық мәселелері (аспектісі).

І.Су ресурстары және сумен қамтамасыз ету мәселері.

Су – табиғатта көп қолданылатын табиғи ресурс. Дүние жүзі  бойынша жылына 4000 км3 су қолданылады. Басқа табиғи ресурстар көмір,мұнай 3 есе пайдаланылады.

Әлемнің қалпына келетін су табиғи ресурстары, бұл ылғалдың түсуі құрлыққа  түсетін ылғалдың жылдық мөлшері 120 мың км3. Келесі қалпына келетін су ресурсы, бұл өзен ағысы сулары, шамамен жылына 40 мың км3 болады.Бірақ та Львовичтің есептеуі бойынша өзендердің тұрақты ағысы жылына 9000км3

-тұрақты су көздеріне: жер асты сулары, мұздықтар және  тұщы суы бар көлдерді атауға  болады. Су ресурстарына деген  сұраныс, халықаралық дағдарысқа  әкелуі мүмкін.Әлемнің  халқының  жартысына жуығы өзен және  көлі жоқ жерлерде өмір сүреді. Әсіресе, трансшекаралық өзендердің  жағдайы нашарлауда.

             Сумен қамтамасыз етілу, суға деген сұраныс әр елде, әркелкі.Жылына адам басына шаққанда судың қолдану 500м3 жететін елдер бар.Бұл өте төмен болып саналады. Израйль елі жылына адам басына шаққанда 370 м3 су қолданылады.Халық шаруашылығына су көп қолданылатын, экономикасына тиімді елдер Египет,Сирия, Пәкістан суды 1200-2200 м3 шамасында қолданады.

- сумен қамтамасыз етілу  әр елде әртүрлі.Қазіргі кезде 15 ел, 110 млн тұрғыны бар жылына  жан басына шаққанда 500м3 судан келеді.Ал 120 млн адамнан тұратын 12 ел жан басына шаққанда 500-1000 м3аудан келеді.27 ел, мемлекет үшін су ресурсы дефицит табиғи ресурс болып табылады, өмір және өлім деңгейінде манызы бар ресурс болып отыр.Тағы 58 мемлекет 3,4 млрд тұрғын бар, су жетпейтін аудандарда тұрады. (1000-5000 м3 жылына жан басына шаққанда келеді). 1990 жылы дүние жүзі бойынша  барлығы 85 ел, яғни әлемнің 75%  тұрғыны су ресурстары жетіспейтін,дефицит  проблемасы тұрды.Олар негізінен алғанда дамушы елдер.

           2025 жыл 1,4 млрд адам, яғни әлемнің 45 елінде, жан басына шаққанда жылына 1000 м3 су мөлшерінен келеді.

Әлем халқының ¾ бөлігі, шамамен 100 ел судың тапшылығын басынан кешіреді.

2,2 Өзен ағысын реттеу.

 Белгілі бір территорияда  су көзінің жетіспеушілігіне  байланысты, жергілікті өзендерді  реттеу жұмыстары жүргізіледі.Өзенсуларын  бөгеп,су қоймалары мен бөгеттер  салынады.

          Бірінші бөгеттер- 4-4,5 мың жыл бұрын пайдалануға берілген.Плотина және су қоймасын салу ХХ ғ 50 ж өте көп мөлшерде салына бастады.Қазіргі уақытта әр тұрлі көлемдегі, әр түрлі ауданда алып жатқан су қоймалар саны миллионға жуық.Олар дың жалпы ауданы-6000км3, пайдалы ауданы – 3000км3.Жер бетінде 30 мың ірі су қоймасы бар, ауданы 1 млн м3.Ірі су қоймалары- Анкарадағы Братск су қоймасы (169 км3), Замбезидегі Кариб(160км3), Нілдегі Носер(157 км3),Вольттағы Вольт су қоймасы (148км3).Су қомаларының алып жатқан ауданы (көлдерін қосқанда)-600000 км2.