Литосфера

Тақырып:                                     Литосфера.

             Адамзаттың шаруашылық әрекеті(немесе адамзаттың әрекеті)     

1.Литосфера және Жердің  құрылысы

2.Заттардың үлкен айналымы  және ондағы адамның рөлі

3.Қолайсыз (жағымсыз) экзогендік  құбылыстарға адамның шаруашылық  әрекеті

             1.Литосфераның жоғарғы қабаты, экочфераның басқа ұабатымен тығыз байланыста болып дамиды.Дара байланыс әсерінен литосфераның жоғарғы қабатында үгілу процесі жүреді- негізгі әсер етуші фактор су,ауа және тірі организмдер.Үгілу қыртысында топырақ қабаты түзіледі.Топырақ қабатының қалыңдығы және түрлік ерекшеліктері, орналасуы геологиялық зоналарға байланысты дамиды.Нивальды және еридті белдеулерде үгілу қыртысының қалыңдығы 10м-ге жетпейді.Ал экваторлық белдеулерде үгілу қыртысы 60м тереңдікке дейін жетеді.

       Құрлықта литосфера топырақпен, өсімдік әлемімен,ал суық жерлерде қар мен мұздықтармен жамылған.Ал, құмды алқаптарда қатты жел тұрғанда атмосфера қабатымен араласып кетеді,ал литосфераның басқа бөліктерінде бұл құбылыс байқалмайды.Топырақ және оның қыртысының үгілуі кезінде атмосфера және литосфера арасында қарқынды газбен алмасу жүріп отырады.Литосфераның және табиғи сулардың өзара байланысы қарқынды жүреді,гидросфераның бір бөлігі- жер асты сулары,литосфераның құрамында бар.

      Жаңа айтып өткеніміздей литосфераның жоғарғы бөлігі басқа сферамен тығыз байланыста болып дамиды.Бұл қатынас жер бетінде қарқынды жүріп,бұл процесс жоғарылаған сайын және төмендеген сайын кеми, азая түседі.Ал адамзат әрекетінен бұл процес процесс арта түседі.

      Адамның қарқынды әрекеті,литосфераның жоғарға, шамамен бірнеше ондаған метр жерін алады.(мыс:карьер,шахта,құрылыс,қоқыс және т.б.)Дүние жүзіндегі ең  үлкен карьер США-тағы Юта штаты мыс рудасы өндірілген. Карьердің тереңдігі 774м, ауданы- 7,2км2,карьердің алып жатқан топырақ қабаты 3,4млрд т.

        Шахталарға 4км тереңдікке дейін түсуге болады.Бұрғыланған  свотикалар тереңдігі (ең ұзын тквотшылар):12 км дейін Кола түбегінде болды,бұл дүние жүзіндегі ең үлкен көрсеткіш.Дүние жүзі бойынша жыл сайын литосфераның жоғарғы қабатынан1000 млрд т минералды шикізат өндіріледі.Пайдалы қазбалардың 400 түрі өндірілді. Ауыр өнеркәсіп орындарының 90 % қамтамасыз етеді.

       Литосферада  қазылып алынған өнімнің 98% қалдыққа  кетеді, қалған 2% ғана қолданылады.Яғни, литосфералық жоғарғы қабатында  антропогендік әрекеттен өсімдік  араласып жатады. 

                    2. Заттардың үлкен айналымы және ондағы адамзаттың рөлі.

 Литосфера,атмосфера,гидросфера  және биосфераның өзара байланысы ғаламдық заттық айналым түрінде жүреді.Әртүрлі табиғи факторлар әрекетінен жер қыртысының бетінде үгілу процесі ауырлық күші судың, желдің, мұздықтардың және т.б. огенттердің ықпалы нәтижесінде түзіледі.Жер бетінің барлық жерінде үгілу, тасымалдау,шоғырлану процесі жүреді- бұл процесті экзогендік процестер деп атайды.

       Ал жер қыртысындағы терең қойнауларындағы эндогендік процестер әрекетінен вертикальды және горизантальды тереңдік қозғалыстар нәтижесінде литосфераның жоғарғы қабатына үлкен көлемде материалдар (пайдалы қазба) жиналады. Осы экзогендік және эндогендік күштер,процестер әрекетінен жер бетінің бедері қалыптасады.Заттардың үлкен айналымы (геологиялық үлкен айналым)- Жердің маңызды процестерінің бірі. Экзогендік геологиялық процестер- геоэкологияның негізгі зерттеу объектісі болып табылады. Жер қыртысының жоғарғы бөлігінде бірнеше метр тереңдікке дейін адамзаттың әрекеті терең байқалады.

       Қазір адам эндогендік процестерге өз әсерін тигізген немесе ықпалын аз тигізген. Кейбір жағдайларда байқалады.Мыс: ірі су қоймасын салу барысында, сейсмикалық қарқындылықтың артуы.Сонымен қатар, көптеген экзогендік процестер денудация (бұзылу) және шайылу процестері адамзаттың әрекеті нәтижесінде күшее түсуде. Мыс: Мұхиттарға өзендер жылына 18-22 млрд т зат тасымалдайды.Ал, вулкан атқылау кезінде, вулкандық лавалармен жер бетіне 1-2 млрд т жылына лавалар және күл шығарады.Дүние жүзі жер бетінде минералды заттардың айналу балансы шығым

1.Қатты заттар-20 млрд т

2.Еріген заттар ағымы-3 млрд т

3.Желмен келетін зат  мөлшері-3млрд т.

4.Мұздықтармен зат айналым-2 млрд т.

5.Теңіз жағалауындағы  образия әсерінен келетін зат  айналымы- 1млрд т.

6.Минеральды пайдалы кен  орындарын жағу әсерінен – 6 млрд  т.

Барлығы 35 млрд т.

Кіріс келу

1.Вулканизмның әрекетінен  өнімнің жиналуы-1-2млрд т.

2.Үгілу процесі кезінде  құрлықта өнімнің артуы- 1 млрд  т.

3.Биогендік аккумуляция -1 млрд т.

Барлығы-4 млрд т.

             Жер бетінде бұзылу және шайлыу процесі барысында аккумуляциялық қабат түзіледі. Шайылу процесіне судың әрекеті ерекше, себебі су, өзеннің суы қатты заттар мен еріген заттарды тасымалдаудыңда әсері ерекше.Сулардың әрекетінен тасымалданатын өнімнің 2/3 тиесілі. Жердің беткі бөлігінде, яғни литосфераның жоғарғы қабаттарының түзілуі, өзгеруі адамзаттың қарқынды әрекеті болып саналады. Сонымен,адамзат табиғатта қатты, сұйық заттарды тасымалдауда өзгертуде негізгі геологиялық күш болып отыр.Шамамен табиғаттағы тасымалдың, айналымның 60% осы анторпогендік әрекеттен туындап отыр.

              3.Жағымсыз(қолайсыз) экзогендік процестерге антропогендік әрекеттің әсері.

Эрозия және седиментация, процестер, геологиялық айналымда манызды роль  атқарады.Топырақ қабатын қопсыту барысында, жердің эрозиясы 5 есеге артқан.Жер ресурстарының көп бөлігі экваторлық,субэкваторлық,тропиктік ендіктерде орналасқан, егер жерді игеру жалғаса беретін болса эрозия процесі ұлғая береді. Сонымен қатар эрозия процесі қоңыржай белдеулерде (табиғи жолмен салыстырғанда) 30есе артқан.Яғни, адамзам өзінің халық шаруашылығында, соның ішінде (ауыл шаруашылығы) дамыту барысында.Суару жүйесімен топырақ эрозиясының деңгейін арттыруға үлес қосуда.Табиғи жолмен емес, адамзат әрекетінен эорзия деңгейі артуда.

           Оседания и провалы грунте. Топырақ қабатының опырылуы және төмен түсуі.

Бұл адамзат әрекетінен болатын жағымсыз экзогендік құбылыстардың бірі. Су, мұнай және т.б. сұйық кен орындарының үстінде ірі қалалар, елді- мекендер орналасқан  топырақ қабатының шөгінді жұмсақ т.ж тұратындықтан жер қыртысының төмен түсуі байқалады.Осындай шөгінді жыныстардың үстінде тұрған ірі қалалар: Мехико,Токио, Бангок  қалалары,бұл шамамен 8 -10м төмен түскен.

        Егер бұл жағымсыз құбылыс жалғаса беретін болса дүниежүзілік шығын – млрд-н долларға жетеді.Нәтижесінде платина, темір және авто жолдар, көпірлер, ірі каналдармен, құрылыстар бұзылып шығым келеді.

Обвалы и оползни (опырының құлауы және көшкін) жағымсыз құбылыстардың бірі. Жарларға, таулы беткейлерге құрылыс салубарысында, тек шыдамды инженерлік- геологиялық құрылыс және геоморфологиялық жағдайына ғана емес, сонымен қатар, табиғат жағдайына, қиын угостон емес не ол жағында қарастырып болган соң елді-мекендер салу қажет.Сел құбылысы негізінен табиғаты таулы аудандарға тән.

Селдер- негізгі екі фактор ықпалын тигізеді.

1.Тау беткейлерінің борпылдақ  шөгінді тау жыныстардан тұруы.

2.Судың болуы (яғни 4/м  көп түсуі)

 Селдің жиілігі және  алатын аумағы да адамзаттың  әрекетіне байланысты. Селдің болуына  негізгі факторлар: тау беткейлеріндегі  ағаштардың кесілініп алынуы,жолдар, инженерлік құрылыстар салу. Мыс: Осы құрылыстың қарқынды дамуымен  Орта Азияның көптеген таулы  аймақтарында сел жиілігі де, көлеміде артты.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Тақырып:                    Атмосфера.Адамның қарқынды әрекетінің  атмосфераға және

                                                               климатқа әсері.

1.Жер атмосферасының және  климатының негізгі ерекшеліктері.

2.Климаттың антропогендік  өзгеруі және оның салдары.Парниктік  эффекті.

3.Азон қабатының дегредациясы

4.Экосфераның асидификациясы  және қышқылды жауын- шашындар.

5.Ауаның аймақтық және  локальдық ластануы.

             Атмосфера- жердің негізгі газ қабаты.Ол жермен бірге қозғалатын және жердің айналу қызметіне де араласатын газ қабаты.Атмосфераның негізгі массасының жартысы 5км төменгі бөләгәнде орналасқан, ал ¼ бөлігі- төменгі 10 км орналасқан.

Атмосфера өзіндік ерекшеліктеріне қарай бірнеше қабаттардан тұрады – тропосфера, стратосфера,мезосфера, термосфера,экзосфера және магнитосфера.Төменгі тропосфера қабатынан ауаның температурасы жоғарылаған сайынәрбір 100м-0,60С төмендейді.

Тропикалық белдеуде тропосфераның ені-15-17км, қоңыржай ендіктерде-10-12км, полюстерде-8-9км.Берілген нүктеде берілген уақыттағы атмосфераның физикалық жағдайы- ауа райы деп аталады.

            Ауа райыны және климаттың қалыптасуындағы негізгі әсер етуші факторлар: жылу айналымы, ылғал айналымы, атмосферадағы айналым.

Жылу айналымы, яғни температураның таралуы- кун радиациясының түсу бұрышына байланысты.Ылғал айналымына- жердіе атмосфера ауасы осы айналымға тәуелді.Полярлық аудандарда атмосфераның ылғалдылығы 0,2% , ал экваторда 2,5% құрайды.Атмосферада температураның бірқалыпты таралмауы, қысымға әсерін тигізеді.Қысымның таралуы, ауа ағыстарына тәуелді.Жердегі давлениенің өзгеруі жылдық маусымына байланысты болады.Жоғары және төменгі дәрежелі қысым орталықтары.Атмосферадағы жалпы ауа айналым-экосфераның маңызды ерекшеліктерінің бірі.Атмосфера қабатының 100 км дейінгі төмен қабаты:азот-78,08%,оттегі-20,95%, аргон-0,93%,көмірқышқыл газы-0,03% алады.Ал қалған газдардың үлес салмағына (10 тіпті 100 газдардың үлесіне) 0,01% тиеді.

            Адамның қарқынды әрекетінен атмосфераның ерекшеліктері және процестері өзгереді. Жергілікті жердің табағи-тер-қ кешендерін (ланд) өзгеруі: қалалардың салынуы,суару жүйелерінің жер ісінде қолдану, жайылымның өзгеруі, су қоймаларының пайда болатын жергілікті жердің климатын өзгереді.Әр масштабтағы антропогендік өзгерістер орманның жойылуы,шөлдену,ішкі теңіздер мен көлдердің деградацияға ұшырады.

      2, Климаттың  антропогендік әрекеттен өзгеруі  және оның салдары.Парниктік 

                                                     эффекті.

Атмосферадағы процестердің жүруінің негізгі энергия көзі кун радиациясы болып саналады. Жер бетінің толқынды радиация келіп түседі.

Атмосферада  кейбір газдар, су буларымен қоса парникті эффектіден ерекшеленеді. Жер бетінің температурасы нәтижесінде және +150С тең, егер парникті эффекті болмаса онда жер бетінің темперасы -180С тең болар еді.

Парникті эффекті- жер бетінде өмір сүру үшін қажетті механизм болып саналады. Сонымен қатар, газдарда үлкен роль атқарады, атмосфера концентрациясынан айырмашылығы өз б.ды.Атмосферадағы су булары парникті эффектігі маңызды роль атқарады.Парникті газдарға:көмірқышқыл газы.метан, азот оксиді және озон жатады. Бұл категорияға сонымен қатар адам әрекеті нәтижесінде пайда болады. Хлорфторбром көміртегілерді де қосуға болады.Соңғы 200 жыл ішінде адамның қарқынды әрекеті атмосфера қабатында газ құрамының көбеюіне яғни, парникті эффектінің жоғарылауына әкеледі.

Парникті эффект негізгі факторларға тәуелді:

-газ көлеміне байланысты

-Атмосфераға оның келу  қосылу маңыздылығ (ұзақтығы)

-жақын уақыттағы парникті  эффектінің қосылуы( мыс:20;100-500 жыл  ішінде)

            1.Көмірқышқыл газы- парникті эффектіде көмірқышқыл газының үлес салмағы 64%, бірақ салыстырмалы мәні тұрақсыз,басқа парникті газдарға байланысты өзгеріп отырады.Көмір қышқыл газының үлес салмағы, басқа газдармен салыстырғанда үлес салмағы төмендеу.Көмірқышқыл газының концентрациясы 1000 және1800 ж аралығында көлемі жөнінен 270-290 млн бөліктен тұрады.1958 ж бұл көрсеткіш жоғарылай түсіп, 315 млн бөліктен тұрды.

1994 ж 358 млн бөліктен тұрып, әлі де өсу үстінде.ХХ ғ соның  да 500 млн-ға жетеді деген болжам  бар.Адамның қарқынды әрекетінен  жылына атмосферада 3,3±0,2 млрд т көміртегі, көмірқышқыл газы түрінде жиналады. Дүние жүзілік мұхиттар атмосферадан шамамен 2,08±0,8 гигатони көміртегіне, көмірқшқыл газы түрінде жинайды.

          2.Метан-парникті эффектіде роль атқрады.19% алып жатыр.Көрсеткіштер бойынша 20%  жиналған метан газ- технологиялық жағдайға байланысты, жанғыш заттарды қолдану (отын жағу,мұнй өндеу, табиғи газарды үлестіру) осы аталған жұыстар әсерінен атмосферадағы метан мөлшері - 60-80% жетеді.Атмосфера- метан тұрақсыз.Метан тропосферада иондардың  гидрооксилдердің өзара байланысы кезінде түзіледі.Нәтижесінде жылына 0,8% метан газы түзіліп отырады,Температураның жоғарылауы және ылғалдылық мөлшерінің артуы метанның артуына әкеледі.

            3.Азот оксиді- парниктік эффектіде 6% мөлшерін алады.Зерттеу бойынша адам әрекетінен түзілген азот мөлшері, табиғи жолмен пайда болатын азоттан екі есе төмен.

Антропогендік жолмен азот оксидінің пайда болуы- ауыл шаруашылығына байланысты. Метанның салстырмалы парникті потенциалы көмірқышқыл газының потенциалынан 290есе көп.

           4.Хлорфторбром көміртегі (ХФУ)- бұл газ адамзат әрекетінен пайда болатын хлор,фтор,бромнан тұратын газ түрі.Олар өте күшті парникті потенциал және атмосферадағы өмір сүру деңгейі жоғары. 1990 жылы олардың атмосферадағы үлесі 7% .Озон- маңызды парникті газ, стратосфера және тропосферада кездеседі. Ол қысқа және ұзақ толқынды радиацияларға ықпалын тигізеді.

           Атмосферада парникті газдардың жиналуынан жер бетіне жақын орналасқан атмосфера қабатының  және топырақ қабатының беткі бөлігінде температура жоғарылайды.

           Соңғы 100 жылда орташа температура 0,3-0,60\С артты. Температураның артуы 1980 ж бастап күрт өсті.Зерттеу бойынша 1990 және 2100 ж ауаның орташа температурасы +20С көтеріледі.Температураның өсуі ылғалдылық мөлшерінің артуына әкеледі.Жер бетіне ылғалдың түсуі әркелкі.Ал куннің түсуі барлық ауданда біркелкі.

         Соңғы 100 жылда әлемдік мұхиттардың деңгейінің көтерілуі байқалады.Әлемдік мұхиттардың деңгейінің көтерілуі тау басындағы және полярлық мұздықтардың еруінің ұлғаюы, артуы.Осы деңгейде жүре беретін болса 2100 жылы әлемдік мұхит деңгейі 50 см көтеріледі.Парникті газдардың концентрациясы тұрақтанса да мұхит деңгейінің көтерілуі тоқтамайды, жүре береді.Климаттын өзгеруіне негізгі әсер етуші факторлар:табиғи және әлеуметтік- экономикалық процестер.

 

Құрлықтың ланд-ның өзгеруі- Орта ендіктерде температураның көтерілуі-1-3,50С дейін барады.Шамамен 100 жылдың көлемінде, аумағында зоналардың өсімдіктер әлемі араласа бастайды.Кейбір орман түрлері жойылып кетуі мүмкін.Қоңыржай белдеудің ормандары, өзінің біраз ағаштарынан айырылады.Сонымен қатар арктика мен субарктикада біраз өзгерістер байқалады.Теңіз мүздықтары, тау және жамылғы мұздықтар, мәңгілік тоңдар,маусымдық қардың түсуі қысқарады.Таулардағы мұздықтардың жартысы ериді, ал Гренландия мен Антарктиканың мұздықтары жақын 100 жыл ішінде өзгеріске ұшырамайды.Шөлдер барынша аридті бола түседі,температура жоғарылап ылғал түсу азая түседі.