Экологиялық білім

Бұлардың барлығы "жас табиғатшылар" үйірмесі деп аталады. Барлық топтағы үйірмелердің бір-бірімен тығыз байланыста болуы, көпшілік іс-шаралар мен пайдалы жұмыстар жүргізген кезде жеңілдік туғызады.

Үйірмеде орындалатын жұмыстарды сабақ кезінде пайдалануға болады. Үйірме жұмыстарын дайындауда оқушылар еңбек етуге, этикалық тәрбиеге дайындалады. Ұжымдық еңбек етуге үйренеді.

Үйірмедегі  әрбір оқушының жеке жұмысын, ұжымдық, көпшілік жұмыстармен сәйкестендіру, оқушылардың көпшілік сезімін дамытады. Орта буын оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, үйірме жұмысының алуан түрлі болуын, оқушылардың қызғушылығын дамытып, шығармашылықтарын көтеретіндей болуын көздеу керек./10/

Үйірме жұмыстары  қатысатын оқушылар саны 15-20-дан  жоғары болмауы көрек. Одан асса екінші топ ұйымдастырған жөн. Үйірме жұмысы аптасына 1 рет немесе айына 2 рет ұйымдастырылады. Үйірме жұмыстары жалпы тақырыпты қамтиды, әдебиеттермен танысу, эксперимент жұмыстары жекеше және ұжымдық жұмыстар жүргізудің әртүрлі тәсілдерін қамтып орындалады.

Өсімдіктану пәнінен  үйірме жұмыстарында мына тақырыптар бойынша жұмыс жүгізуге болады: "Орман байлықтары" (қазан айы), "Терезе алдындағы бақ" (қараша, желтоқсан айлары), "Жасыл құрылыс" (наурыз, сәуір, мамыр), "Мәдени өсімдіктер" (қыркүйек, қазан), "Көзге көрінбейтін тасадағы әлем" (желтоқсан, қаңтар).

Жануар пәнінен: "Бір тамшы судағы тіршілік", "Ауру жануралар", "Теңіз түбіндегі  тіршілік", "Тоғандағы тіршілік", "Қауіпті бауырымен жорғалаушылар", "Жойылған ғажаптар", "Қанатты  достарды қорғау", "Біздің құстар", "Тамаша зоология жаңалықтары" "Жануарлардың мінез-қылықтарын басқару құпиясы" тақырыптарын қарастырамыз.

Тәнтану пәнінен  үйірме жұмыстарында қарастырылатын тақырыптар: "Адам денсаулығы және өмірі үшін күрес" (Қан құю, жүрекке жасалатын ота, иммунитет туралы, мүшелерді алмастыру, ағзаны тірілту, эмбриондарды тасымалдау т.б.). "Адам миының құпиялары" (ұйқы және гипноз, инстинкт және сана, тежелу процесінің адам және жануар тіршілігі үшін маңызы), "Ғылымның даму тарихы" (Ұлы физиолог ғалымдар И.М.Сөчөнов, И.П.Павлов т.б.)

Тіршіліктану пәнінен үйірме жұмыстарының жоспарында жоғарғы сынып оқушыларының дүниеге көзқарасын, ғылымға, табиғатқа, қоғамға қарым-қатынастары мен көзқарастарын тәрбиелейтін тақырыптарды біріктіру керек. Мысалы, "Жер және адамның өткендегі дәуіріне саяхат", "Табиғат зерттеуші - үлы ғалымдар", "Тірі жасушаның тіршілігі", "Мендель заңдары", "Табиғаттағы қоректік тізбек", "Биология және келешек", "Космостық биология", "Биосфераны қорғау", "Дүниежүзілік мұхиттарды зерттеу".

Ә) Танымжорықтар

Оқушыларға  экологиялық тәрбие беру мақсатында сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың ішінде танымжорықтық (экскурсия) өзіндік орны бар.

Танымжорық  ол орыс тілінде "экскурсия", латынша "excurcion" (сапар, серуен) ғылыми, білім беру, мәдени ағарту мақсатында белгілі орындарға ұйымдастырылған ұжымдық сапар және жорық.

Танымжорық  оқушылардың табиғатқа жауапкершілік  сезімін, дүниетанымын, көзқарасын қалыптастыруы, табиғаттың даму заңдарын жеңіл түрде  ұғындырумен қатар, идеялық тәрбие жұмысының біршама дербес формасы, ол адамның рухани байлықты игеруіне көмегін тигізеді және көзделген мақсатқа жету үшін қолданылатын көмекші иллюстриялық құрал рөлін атқарады. Танымжорық арқылы оқушылардың ой-өрісінің кеңеюін айналамызды қоршаған дүниө жайлы олардың құбылыстардың өзара байланысы мен өзара шарттылығы туралы білімдерінің молаюы, танымдық мүдделердің дамытылуы сияқты дидактикалық міндеттерді шешуге болады.

Танымжорық  әлеуметтік психологиялық - педагогикалық  тәрбие береді. Олар эстетикалық, этикалық, адамгершілік, денешынықтыру, еңбекке  баулу, экологиялық тәрбие берумен қатар оқушылардың белгілі бір пәннен сабақ үстінде алған білімін толықтырып, тереңдетуге мүмкіндік береді. Баланы қоршаған ортамен дұрыс қарым-қатынас жасай беруге үйретеді.

Танымжорық  мақсаты - оқушылардың сана-сезімін  толықтырып, ой-өрісін кеңейту үшін арналған қосымша сабақ ретінде мектеп бағдарламасында міндетті түрде өту, яғни оқушылардың сана-сезімін толықтыру, келесі сабақтарда осы өткізілген танымжорықтар жөнінде әңгімелесу арқылы олардың есте сақтау қабілетін байқау.

Белгілі педагог, әдіскер К.Г.Ягодовский XX ғасырдың басында танымжорық жүгізіудің негізгі ұстанымдарын ұсынды, ол "Танымжорықтың негізгі мақсаты оқушыларға тірі заттардың аттарын жаттату емес, табиғатты бақылауға (көруге) үйрету",- деді. А.А.Коменскийдің пікірі бойынша "адам баласы мүмкіндігінше білімді кітаптан емөс, аспаннан, жерден, еменнен, үйеңкідөн т.б. білетін болу керек. Заттар туралы бөгде біреудің байқаулары мен куәландіруінен емес, тікелей заттың өзінен үйренетін болуы тиіс".

Табиғатқа жасалған танымжорықтың маңызды міндеттерінің бірі - табиғатты қорғау, табиғат байлықтарына ұқыптылықпен қарау мәселелерін барынша насихаттау. Мысалы, жануларлар дүниесіне саяхат жасалатын болса, онда танымжорыққа шығар алдында аңшылардың ережесі, броконьерлермен күрес жолдары, жануарлардың, құс пен балықтардың "Қызыл кітапқа" жазылған, құрып бара жатқан түрлері таныстырылады. Мысалы, зоопаркке барған кезде оқушылар өздерін қалай ұстауға, оларды мазалауға болмайтыны айтылады. Ал өсімдіктанудан танымжорық кезінде өсімдіктердің жағдайын мысалы, ағаштардың құрал қалғаны, гүлді өсімдіктердің солуы жөнінде балаларға түсіндіріп, оған адамдардың кінәлі екенін өсімдіктерді қорғау керектігін түсіндіріп беру тиімді болады.

Танымжорыққа  шығар алдында оқушыларға нені бақылау  екрегі, яғни бақылауға алынған объөктіні таңдап алуды, жинақтамаға нені жинайтыны, табиғат аясында өзін-өзі ұстауға ескөртіледі. Оқушыларды бақылауға, зерттеуге үйрету үшін олардың көзіне айқын түсетін ең жақын, ең таныс жергілікті объектілердеы бастаған жөн. Оқушылар табиғат құбылыстарының өзгеру, даму ерекшеліктерін өздері қатысып байқау, бақылау нәтижесінде түсінетін болса, кейін бүкіл табиғат заңдылықтарын түсіну дәрежесіне көтеріледі. өздеріне белгілі тіршілік пен құбылысты таныстырудан бастап, соған негізден оқыту оқушылар ойының саналы түрде дамуына жағдай жасайды.

Оқушыларды  төңіректегі әлеммен таныстыруды  олар үшін белгілі де түсінікті және таныс мәселелерден бастау керек. Танымжорық кезінде балалар әртүрлі сұрақтарға жауап табады. Оқушының ойлау, көз  алдына елестету қабілетін, сезімдерін дамытуға табиғаттың әсері өте күшті. Оқушы табиғатты алғашқыда өте сезімталдықпен қабылдайды. Оның көз алдында төңіректегі сұлулығы ашылады. Танымжорық бүкіл оқу жылы бойына өткізіліп тұрады, олар оқушыларды айнала қоршаған ортамен таныстырады. Танымжорық жылдың кез-келген мезгілінде өткізіле береді. Қысқы жылдың кез-келген мезгілінде оқушылар өздері күзде болған таныс жерлерін аралайды. Орман ішінде болған өзгерістерді байқайды. Неліктен қар жауатынын, шырша мен қарағайдың қыста нөліктен бұрынғысынша жап-жасыл болып тұратыны жөніндегі сұрақтарға мұғаліммен бірге жауап іздестіріп табады.

Қысқы танымжорық кезінде оқушылар өсімдіктерді, қыста  қалатын құстарды бақылайды. Оқушылар мынадай тапсырма алады. Қысқы орман  қандай болатынын бақылау және танымжорықтан кейін алған өз әсерлерін бейнелеу.

Көктемде бақ  ішіне танымжорыққа шығуға болады. Мұнда оқушылар көктемнің май айында гүлдеп тұрған алма, шие, алмұрт, қызыл шие ағаштарын көреді, көктемнің белгілерін байқайды. Олардың назарын қаулап өсе бастаған шөпке, оның ашық жасыл түсіне аудару қажет. Орман ішіндегі ағаштар көктемгі сәніне енеді. Көктемгі орманның үнін, құстардың сайрағанын тыңдауға болады.

Күзгі орманға  жасалатын танымжорық тапсырмалары мынадай болуы мүмкін. Күзгі букет, гербарий үшін ағаштар мен бұталардың жапырақтарын жинау, танымжорықта алған өз әсерлерін жазу, өсімдік түрлерін бақылау, материал жинау және көркемдеу үшін оқушылар топтарға бөлінеді.

Танымжорыққа  қорытынды жасай отырып, мұғалім  табиғат байлықтары жөнінде білім  қалыптастырады. Оқушылардың білім жетістіктерінен биология мұғалімінің өз білімін оқушыларға бере білуі тәрбиесіндегілерді пәнге қызықтыра білудегі үлкен еңбегі көрінеді.

Б) Экологиялық  соқпақтар.

Оқушылардың экологиялық  тәрбие беру жұмысында экологиялық соқпақтың да өзіндік орны бар. Экологиялық соқпақтың танымдық, тәрбиелік және ұйымдастырушылық маңызы ерекше. Баланы табиғи ортамен дұрыс қарым-қатынас жасай білуге үйретеді. Экологиялық соқпақ ұйымдастыратын аймақ алдын-ала тексеріліп, ондағы табиғи жағдайлар ескеріледі, оған қатысқан әрбір оқушының бойында табиғатқа аяушылық сүйіспеншілік сезім, дүниетанымы қалыптасады, сол арқылы өз құрбыларына ерекше ықпал жасайды. Оқушылардың экологиялық білімін тереңдете түсуде табиғат аясының рөлі өте зор. Өйткені, табиғат аясында білімдерін практикамен ұштастыра түседі. Сыныптарда оқыған, көрген өсімдіктер мен жануарлар дүниесін өз көздөрімен көріп, олардың биологиялық және экологиялық тәрбие берудің мұндай түрлеріне мектеп жанындағы тәжірибе участоктері, ботаникалық бақ, зоопарк, ұлттық парктер, қорықтар, табиғат ескерткіштері, тарихи ескерткіштер т.б. жатады.

Оқушылар далалық  саяхат барысында табиғат объектілерімен бетпе-бөт кездесе отырып, оның өзгеру себептерімен, организмдердің көптүрлігімен, қорғауды ұйымдастыру, табиғатты тиімді пайдалану, табиғатты аялау сияқты т.б. адам мен табиғат расындағы қарым-қатынасты терең сезініп оларға деген аяушылық сезімі мен жауапкершілігі арта түседі. Оның үстіне өзін табиғатта қалай ұстау керектігін, табиғат қорғау белгілері туралы, табиғатты пайдалану тәртібін, табиғат қорғау құқықтарын сезінеді.

Экологиялық соқпақты мұғалімдер ұжымы бірлесіп ұйымдастыруы қажет. Оның алдын-ала жоспары жасалып, картасымен танысып, оның бойындағы  табиғат объектілері зерттелінеді. Экологиялық соқпаққа география, биология, экология, химия, тарих пәндерінің мұғалімдері қатысса, ол өте жоғары деңгейде өтеді./12/

Экологиялық соқпақтың  негізгі мақсаты оқушылардың  табиғат ортадағы мінез-құлқын, этикасы  мен экологиялық мәдениетін қалыптастыру болғандықтан оның жауапкершілігі жоғары болады.

Экологиялық соқпақ негізінен саяхатшылардың 3 категориясын қамтиды:

1. Педагогтар мен тәлімгер;

2. Оқушылар;

3. Табиғатты сүюші көпшілік қауым.

Әрбір экологиялық  соқпақ оқушының қызығатын, әрі қимайтын орнына айналуы тиіс, Экологиялық соқпақтың ұзындығы 1,5-2 шақырымнан аспағаны жөн, егер одан ұзақ болса, оқушыларды жалықтырып жібереді. Экологиялық соқпақтың мектеп маңында болғаны жөн. Экологиялық соқпақ өтетін табиғат алқабында әр түрлі ландшафтар қамтылып, онда сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарлар түрлері болуы тиіс. Сонымен бірге эколгиялық соқпақ өтетін жер антропогендік әсерлерге ұшыраған алқаптарды да қамтығаны жөн, ластанған су айдыны, қоқыс-қалдықтар, эрозияға ұшыраған жер, карьер, өртенген орман алқабы немесе дала т.б. жерлер болса, сол арқылы адамдардың табиғатқа әсеріне оқушылардың көзін жеткізуге болады.

Экологиялық соқпақ ететін жер алдын-ала тексеріліп, жергілікті шаруашылық иелерімен келісіп, шарт жасасып, заңдастырылады. Экологиялық соқпақтың ашылуына ерекше көңіл бөлу керек, әрбір оқушының есінде өмір бойы ұмытылмайтын әсер қалдыратындай салтанатты түрде өткізілсе ғана оқушы табиғат алдында жауапкершілігін сезіне алады. Экологиялық соқпақтың оқушыларға пайдасы:

• Пәннен алған табиғат туралы білімін толықтыруға әсер етеді;

• Табиғатқа деген сүйіспеншілік артып, тек сабақ үрдісінде алған біліміне сүйенбей, оқушы экологиялық соқпақ кезіндегі алған іс-тәжірибелеріне сүйенуіне мүмкіндік алады;

• Табиғатпен, айналадағы ортамен тікелей қарым-қатынастың нәтижесінде   оқушылардың   табиғатқа   сүйіспеншілігі, жанашырлығы,  аяушылық  сезімі,  экологиялық  санасы қалыптасады;

• Оқушылардың табиғат байлықтарын күтіп-баптау жөнінде, оларды  ұқыпты,  үнемді  пайдалану туралы  түсініктері қалыптасады.

Экологиялық соқпақтан  келгеннен кейін өз көрген білгендері, атқарған жұмыстары жөнінде шығарма  жаздырып, оқушылардың табиғатқа  қары-қатынасын білуге болады.

ІІ-тарау. Туризм-табиғатты тану

2.1. Туристік  саяхат түрлері және оның адам  өміріндегі маңызы.

Туризм біздің елімізде қазіргі кезде өте қарқынмен  дамып келеді. Ғалымдардың айтуынша туризмге деген қызығушылық бұдан  әрі дами береді. Көпшілік адамдар  үшін туризм туған өлкені және шөт  мемлекеттерді тану құрамы ғана емес, сонымен бірге ол дене шынықтыру мәдениетінің негізгі, құраушы бөлімі болып табылады.

Қазақстан туризмнің  дамуына, өркендеуіне үлкен үлес қосатын мемлекет. Басқа мемлекеттермен салыстырғанда Қазақстанның жер бедері, климаты, географиялық белдеудің көптүрлілігі көз тартады. Осының барлығы туристерге демалыс түрлерін (теңізге шомылу, шаңғымен сырғанау, тауға жорықтар) таңдауына мүмкіндік береді.

Қазақстан территориясында  көптеген ежелгі мәдени ескерткіштер, архитектуралық және тарихи ескерткіштер, қазіргі салынған Медеу мұз айдыны, Екібастұз энергетикалық кешені, Айша-бибі мавзолейі бар. Адам қолынан туындаған осы ғажайып туындылар біздің мемлекетке келушілерді өзінің қайталанбастығымен таң қалдырады.

Атақты орыс жазушысы А.М.Горький отан тануды туризмнің рекреациялық түріне жатқызды. Біз үшін, Қазақстан халықтары үшін ең бастысы - Отанды танып білу, оның тарихымен таныс болу, оның әсемдігін құдіретін, байлығын танып білу. Туристік жорықтар, саяхаттар, экскурсияларсыз еліміздің ұлылығы мен әсемдігін көріп білу, түсіну мүмкін емес. /19/