Ипотекалық несиелендіру

 

Ипотекалық  ұйымдардың кредиттік портфелінің  сапасы едəуір өзгеріске ұшырады. Ипотекалық ұйымдардың несиелік портфелінің құрылымында  өткен жылдың қазан айынан бастап үмітсіз кредиттердің үлесі 6,62%-дан 9,76%-ға дейін ұлғайды, ал күмəнді кредиттердің үлесі 9,9-дан 29,89%-ға дейін ұлғайды (сурет 3).

 

 

 

Сурет 4 Ипотекалық ұйымдардың несие портфелінің сапасы

 

2010 жылғы  1 қаңтардағы жағдай бойынша республикада  банк операцияларының жекелеген  түрлерін жүзеге асыратын 16 ұйым, оның ішінде 7 ипотекалық ұйым  тіркелді.

2010 жылғы 1 қаңтардағы деректермен салыстырғанда банктік емес ұйымдардың секторында «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Ұлттық əл-ауқат қоры қызметінің мəселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу жəне «Қазақстан инвестициялық қоры туралы» Қазақстан Республикасы Заңының күші жойылды деп тану туралы» Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 13 қаңтардағы № 135-IV Заңын қабылдауға байланысты қаржы нарығы қатысушыларының сапалық жəне сандық өзгерісі болды, осының негізінде мына ұйымдардың лицензиясының қолданылуы 2009 жылғы 21 ақпан айынан бастап тоқтатылды:

• «Медетші қор» АҚ;

• «Қаржы орталығы»  АҚ;

• «Достық  Энерго» АҚ;

• «Даму» кəсіпкерлікті  дамыту қоры» АҚ;

• «Самұрық-Қазына»  Ұлттық əл-ауқат қоры» АҚ;

• «ҚазМұнайГаз»  Ұлттық компания» АҚ;

• «Қазақстан ипотекалық компаниясы» АҚ.

       «Қазақстан Республикасының кейбір  заңнамалық актілеріне ақша төлемі  мен аударымы, қаржы ұйымдарының  бухгалтерлік есебі мен қаржылық  есептілігі, банк қызметі жəне  Қазақстан Республикасы Ұлттық  Банкінің қызметі туралы Қазақстан  Республикасының заңнамасын жетілдіру  мəселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 11 шілдедегі № 185-IV Заңымен мынадай ұйымдардың 2009 жылғы 29 тамызда лицензиясының қолданылуы тоқтата тұрылды:

• «Ұлттық  процессингтік орталық» АҚ;

• «Есептеу-кассалық орталық I» ЖШС;

• «PayLink»  ЖШС;

• «Объединенная  Система Транзакций» ЖШС.

 

Кесте 11

Ипотекалық  ұйымдардың жиынтық активтерінің динамикасы мен құрылымы

Ипотекалық  ұйымдардың жиынтық активтерінің динамикасы мен құрылымы	01.01.12		01.01.13		Өсімі,%-бен
	млн. теңге	жиынтығына%-бен	млн. теңге	млн. теңге
Ақша	1 736,0	0,8	900,4	1,1	-48,1
Корреспонденттік  шоттар	8 788,1	4,1	1 506,2	1,9	-82,9
Бағалы қағаздар	12 502,2	5,8	1 893,0	2,4	-84,9
Басқа банктерге орналастырылған салымдар	7 822,0	3,7	716,0	0,9	-90,8
«Кері «РЕПО» операциялары	4 688,0	2,2	-	-	-100
Клиенттерге берілген заемдар	165 696,8	77,2	68 357,1	85,2	-58,7
Негізгі қаражат жəне материалдық емес активтер	4 119,9	1,9	1 546,7	1,9	-62,5
Клиенттерге ұсынылған заемдар мен қаржы  лизингі бойынша резервтер (провизиялар)	-4 679,0	-2,2	-10 156,6	-12,7	2,2 есе
Өзге  активтер	13 903,8	6,5	15 517,7	19,3	11,6
Барлығы активтер	214 577,8	100	80 280,5	100	-62,6

       5 ипотекалық ұйымның лицензиясының қолданылуы тоқтатылуына байланысты ипотекалық ұйымдардың жиынтық несиелік портфелі 2012 жылдың басынан 59,9%-ға (102 027,7 млн. теңге) кеміп, ағымдағы жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 68 357,1 млн. теңгені құрады.

Ипотекалық  ұйымдардың кредиттік портфелінің  сапасын талдай келе стандартты кредиттер  үлесінің кемігенін байқауға болады. Сөйтіп, 2012 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша стандартты кредиттердің үлесіне 86,7% келді, ал ағымдағы жылдың 1 қаңтарда – 72,5% келді. Күмəнді кредиттердің үлесі 12,5% бастап 16,8% дейін өсті. Үмітсіз кредиттердің үлесі 2013 жылғы 1 қаңтарда 10,7% құрайтынын атап өткен жөн. Абсолюттік мəнінде үмітсіз заемдар сомасы ағымдағы жылдың басынан бастап 5 902,6 млн. теңгеге көбейді.

 

Кесте 12

Несие портфелі сапасының динамикасы

Несие портфелі сапасының динамикасы	01.01.2012		01.01.2013
	негізгі борыш сомасы, млн. теңге	жиынтығына %-бен	негізгі борыш сомасы, млн. теңге	жиынтығына %-бен
Несие портфелі барлығы	180 384,8	100	71 757,1	100
Стандартты	157 759,7	86,7	50 582,3	72,5
Күмəнділер	21 200,6	12,5	11 447,7	16,8
1-санаттағы  күмəнділер – төлемдерді толық жəне уақтылы төлеген кезде	9 452,2	5,6	3 940,0	5,8
2-санаттағы  күмəнділер – төлемдерді кешіктірген немесе толық төлемеген кезде	5 399,4	3,2	929,7	1,4
3-санаттағы  күмəнділер – төлемдерді толық жəне уақтылы төлеген кезде	416,1	0,2	1 616,1	2,4
4-санаттағы  күмəнділер - төлемдерді кешіктірген немесе толық төлемеген кезде	3 230,9	1,9	1 058,7	1,5
5-санаттағы  күмəнділер	2 702,0	1,6	3 903,2	5,7
Үмітсіздер	1 424,5	0,8	7 327,1	10,7

 

Ипотекалық  ұйымдардың жиынтық несие портфеліндегі 2 ірі ипотекалық ұйымның үлесі  ағымдағы жылдың 1 қаңтардағы жағдай бойынша 98,3% құрады. Олардың ішінде: «БТА Ипотека» АҚ - 75,1%, «Астана-финанс» ипотекалық ұйымы» АҚ - 23,2%.

Ипотекалық  ұйымдардың жиынтық міндеттемелерінің мөлшері 2012 жылғы 1 қаңтардағы деректермен салыстырғанда 100 717 млн. теңгеге немесе 62%-ға кеміген жəне 2013 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 61 660,4 млн. теңге болды. Бұл ретте, ипотекалық ұйымдардың міндеттемелері құрылымында басқа банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардан алынған заемдар (44,6%) жəне айналымға жіберілген бағалы қағаздар (44%) басым болды.

 

 

 

 

Сурет 5 Ипотекалық ұйымдардың несие портфелінің өзгеру динамикасы, млрд. теңгемен

 

Жоғарыда көрсетілген суретте  ипотекалық ұйымдардың несие портфелінің  өзгеру динамикасы бейнеленген. 2012 жылдың қаңтар айында несие портфелінің  соммасы 180,4 млрд теңге болған. 2013 жылдың қаңтар айында көрсеткіш 71,7 млрд теңгеге төмендеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕЛЕНДІРУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

 

3.1 Қазақстан Республикасының ипотекалық  несиелендіру проблемалары, қазіргі жағдайдағы орны, болашағы мен даму стратегиясы

 

Дүниежүзілік  ипотекалық дағдарыс сыртқы займдауға  қолжетімділіктің шектелуімен, шетелдік инвесторлардың Қазақстан қор рыногынан  коммерциялық банкілердегі өтімділік тапшылығына алып келуімен байланысты болып келетін сыртқы ағынының арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуына алып келді, мұның барлығы Қазақстан қаржы рыногынан шетел инвесторларының қысқа мерзімді активтерін әкетуі нәтижесінде коммерциялық банктерді ликвидтілік тапшылыққа әкеліп соқты.

Экономиканың  банкілік-қаржылық жүйесі ликвидтіліктің жетіспеуі есебінен толықтай бейтеңгерімділік жайына енді, валюталық және ақша-кредит саласындағы қалыптасқан тепе-теңдік бұзылды. Теңгенің айырбас курсының қысқамерзімдік күрт толқуларын болдырмау  мақсатында және ішкі валюталық рыноктағы  жағдайды тұрақтандыру мақсатында қалыптасқан  төлем теңгерімінің тапшылығы ресми  алтын-валюталық шот есебінен қаржыландырылды. Жалпы халықаралық резервтер 2010 жылдың аяғына қарай 19,1 млрд. долларды құраған, 2011 жылдың аяғына қарай 17,4 млрд. доллар болып бағаланды.

Соңғы жылдары  екінші дәрежелі банктер экономиканың шынайы секторын белсенді түрде несиеледі. Бұл жағдайда сыртқы займдар ресурстар  көзі болып табылды, бұл дағдарыс жағдайының ел экономикасына тарауының  негізгі каналы болды. Мәселен, 01.01.2010 жылы жалпы мемлекеттік емес сыртқы қарыз 94,3 млрд. долларды құрайтын болса, банктік сектордың үлесі 48,6 пайызды құрады.

Ғаламдық  өтімділіктің төмендеуіне, қарыз алудың сыртқы көздеріне қол жеткізудің шектелуіне және олардың бағасының қымбаттауына байланысты Қазақстан коммерциялық банкілері өз кезегінде берілетін кредиттер бойынша пайыздық ставкаларды өсіруге және кредиттеу шарттарын қатайтуға мәжбүр болды, бұл нақты сектор мен тұрғындарға кредиттер ұсынудың қысқаруына алып келді.

Өтімділік дағдарысы басталғаннан бері банктерден депозиттердің кері ағыны жүре бастады. 2011 жылдың соңына қарай кері ағыны жағдайын жеке тұлғалардың кепілдік қорын 30 млрд. теңгеге өсірумен және кепілдік қою сомасының 700 мыңнан 1 млн. теңгеге дейін орнын толтыру сомасын өсіру арқылы тоқтатыла бастады. Бұл шаралар тұрғындардың салымдары ағындарының өсуі есебінен депозиттердің бұрынғы деңгейінің қалпына келтіруге ықпал етті. Бұл банктерге қорландырудың ішкі көздеріне ауысуына әсер етті.

«Проблемалы»  банкілерге мемлекеттің кірісуінің бұл құралы ең қиын жағдайларда –  банкілік сектордың жүйелі пробемаларының шиеленісуі шарықтау шегіне жетіп, күтілетін  дағдарыс шығындары экономиканы  жалпы алғандағы біртұтас мақсатына  сәйкес келмей, салмақты әлеуметтік салдарға алып келуге жақындаған сәтте қолданылады. 

2008 жылдың  басында сыртқы қарыздардың ең  көп мөлшеріне -  61,3% - үш аса  ірі банкілер: «Казкоммерцбанк», «БТА»  және  «Халық банкіге» тиесілі  болды. «Центр-Кредит», «Альянс  Банк» және «АТФБанк» үлесіне  сыртқы қарыздың 28,2% , осы 6 банктің  үлесіне  -89,5% жатты. 

Екінші  деңгейлі банкілерінің (ЕДБ) проблемаларын шешу үшін минималды резервтік талаптар (МРТ) көлемі ішкі міндеттемелер бойынша -6%-дан 5-еуге дейін, басқа да міндеттемелер бойынша - 8%-дан 7-ге дейін төмендетілді. Бұл «қозғалмай қалған» 90 млн. теңге ресурсын босатуға мүмкіндік береді, ликвидтілік деңгейін көтереді; Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру ставкасы 11-ден 10,5 %-ға төмендетілді. Бұл кредиттік ресурстарға қол жетімділікті кеңейтуге мүмкіндік береді. Екінші деңгейлі банкілерін кредиттеу нысандарын мамандандырылған компанияларға белсенді бере бастады. Казкоммерцбанк, «ЦентрКредит», АТФ Банктерге сыртқы рыноктарымен байланыс жасайтын сыртқы займдауларға үлкен қолжетімділікке ие шетелдік серіктестер келді. Ликвидтілік проблема болашақта шиеленіспей, ішкі көздер есебінен де, сонымен қатар жаңа инвесторлардың көмегі арқылы да өз шешімін табуы тиіс.

Ликвидтіліктің  дүниежүзілік дағдарысы экономиканың нақты секторына, әсіресе құрылыс  индустриясына кері әсер етті. 2005 жыл мен 2010 жыл аралығында банктер бұл секторға 10,7 млрд. долл. сомасында несие беріп, бұл экономикадағы (94,3 млрд. долл.) барлық несиелердің 10,6% -ын құрады. 

Нақты сектордағы проблемалар бірінші кезекте  проблемалық кредиттер деңгейінің өсуі бойынша көрініс бере бастады. Соның ішінде корпоративтік бизнес субъектілерінің, сонымен қатар  жеке тұлғалардың берілген займдар  бойынша кешігулетулер көрініс  бере бастады. Банкілердің үштен  бірі кепілдік мүлікті клиенттерден алу операциялары санының өсуі мен қарыз алушылардың қарызын қайта құрылымдау жөніндегі шығындардың өсуін атап көрсетті. Банк клиенттерінің алған қарыздары бойынша борыштарының өсіп кетуі несиелеу шарттарын өзгертуге алып келді (бұл әсіресе кепілдік талаптары мен несиелеудің тәуекелділік түрлерінің көбеюіне әсер етті) және банктердің несиелік портфеліне кері әсер етті.

Банктердегі қауіптерді басқару жүйелері және ішкі бақылауға талаптар күшейтілетін болды. Бірінші кезеңде өтімділікті  жоғалту қаупі мониторингіне  әдістерді қайта пысықтауы тиіс, банктердің активтері мен пассивтерін  басқару стресті жағдайлардың болуларын  ескере отырып үлгіленуі тиіс.

Көрсетілген шаралар банктерге жеке негізде  де, шоғырланған негізде де, сондай-ақ конгломераттары шегінде де қолданылатын болады.

Қаржы рыногын  және банк жүйесін тұрақтандыру үшін ұлттық қордан 4 миллиард доллар бөлінді. Бұл қаражаттар төрт жүйе құраушы  банктерді қосымша капиталдандыру үшін қолданылады: 500 миллион долларды Халық Банкі, 300 миллион – Казкоммерцбанкі, 370 миллион – Альянс Банкі,  2,3 миллиард долларды -  БТА банкі алады.

Қосымша капиталдандырудың жалпы сомасынан 3 миллиард АҚШ доллары субординацияланған қарыз түрінде және дауыс беру құқығы жоқ артықшылықтық акцияларды сатып алу арқылы бағытталды.

Ұсынылған қаражаттар қорлардың бара-бар деңгейін қалыптастыруға және елдің ішінде қарызгерлерге  несие беруге бағытталды.

«Самрұқ-Қазына»  қорының меншігіне банктің дауыс  беру құқығы бар акцияларының 25% дейін  түседі. Олардың құндары 2008 жылдың 24 қазанындағы Лондан және Қазақстан  қор биржаларындағы акциялардың  баға белгіленімдеріне сәйкес анықталатын  болды, яғни банктерге ұсыныс қойылған күнге дейін.

«Самрұқ-Қазына»  қорымен банктердің сыртқы қарыздарын қайта құрылымдау бойынша шаралар  қолданылды. Банктер жеткілікті өтімділікке  ие, ал қайта құрылымдау сыртқы қорландыруға шектелген қол жетімділікпен  байланысты қайта қаржыландыру қаупін минималдандыруы тиіс.

Салықтық-бюджеттік  саясаттың шаралары экономикаға  салықтық жүктемені төмендете отырып, экономикалық белсенділікті ынталандыруға  және мемлекеттік шығындардың теңгерімді саясатын жүргізуге бағытталатын болады. Жаңа Салық кодексінің нормаларын іске асыру, жеке алғанда, 2009 жылы корпоративтік  табыс салығының мөлшерлемесін 30%-дан 20%-ға дейін түсіру, қосымша құн  салығын 13%-дан 12%-ға дейін түсіру, сондай-ақ салық төлеушілердің ұстап қалу жүйесін ырықтандыру кәсіпорындар үшін  қолайсыз рынок жағдаяттарын жұмсартуға және олардың инвестициялық  мүмкіншіліктерін кеңейтуге мүмкіндік  береді. Қосымша құн салығы салынбайтын  минималды айналым көлемі 2 есеге, 38 миллион теңгеге дейін артуда.