Тарау Қазасктан Республикасының Бюджет жүйесі және бюжет құрылымы

2.3   Қазақстан Республикасының Ұлттық  қоры

Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкіндегі шотында шоғырландырылатын, мемлекеттің қаржылық актив түріндегі, сондай-ақ, материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүлік түріндегі активтері Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры болып табылады. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры мемлекеттің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етуге, қаржылық  активтердің және, материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің қорлануына, экономиканың шикізат секторына тәуелділігін және қолайсыз сыртқы факторлардың ықпалын төмендетуге арналған.Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры жинақтау және тұрақтандыру функцияларын жүзеге асырады. Жинақтау функциясы қаржылық  активтердің және, материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің қорлануын қамтамасыз етеді. Тұрақтандыру функциясы шикізат ресурстарына әлемдік бағаның конъюнктурасына республикалық бюджеттің тәуелділігін төмендетуге арналған.Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру мен пайдалану дүниежүзілік және ішкі тауар мен қаржы рыноктарының конъюнктурасы, мемлекеттегі және шет елдердегі экономикалық жағдай, республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтары ескеріле отырып, бұл ретте макроэкономикалық және фискалдық тұрақтылық және Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының негізгі мақсаттары мен міндеттері сақтала отырып  айқындалады. Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының түсімі мен жұмсалуы ұлттық және шетелдік  валюталармен жүргізіледі. Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының операциялар жөніндегі есебі мен есептілігі ұлттық валютамен жүзеге асырылады.

 Қазақстан  Республикасының Ұлттық қорын  сенімгерлік басқаруды Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкі мен Қазақстан Республикасының Үкіметі арасында жасалатын сенімгерлік басқару туралы шарттың негізінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жүзеге асырады.

2.4  Бюджет тапшылығы (профициті)

Бюджет  тапшылығы (профициті)) таза бюджеттік кредит беруді және қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп тастағандағы операциялық сальдоға тең.

Теріс белгімен алынған шама –  бюджет тапшылығы, оң белгімен  алынған шама бюджет профициті болып табылады. Бюджет тапшылығының жол берілетін шекті мөлшері әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарымен белгіленеді.

Бюджет  тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану)– қарыз алу және бюджет қаражатының бос қалдықтары есебінен бюджет тапшылығын жабуды  қамтамасыз ету.Бюджет тапшылығын қаржыландыру көлемі алынған қарыздар сомасының, бюджет қаражаты қалдықтары қозғалысының қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу сомасынан асып түсуі ретінде белгіленеді.Бюджет тапшылығын қаржыландыру мәні оң белгімен белгіленеді және бюджет тапшылығының шамасына сай келеді.

Бюджет профицитін пайдалану – қарыздар бойынша  негізгі борышты өтеуге бюджет профицитін, қарыздар қаражатын, бюджет қаражатының  бос қалдықтарын жұмсау.Бюджет профицитін пайдалану көлемі қарыздар бойынша  негізгі борышты өтеу сомасының алынған қарыздар және бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы сомасынан асып түсуі ретінде белгіленеді.Бюджет профицитін пайдалану мәні теріс белгімен белгіленеді және бюджет профицитінің шамасына сай келеді.

3 - Тарау. Бюджет саясатының негізгі перспективалары мен бағыттары

3.1   Онтүстік Қазақстан облыс бюджетінің

2006 жылғы  орындалуы.

     Кірістер,  2005 жылы облыс бюджетіне 23,9 млрд.теңге кірістер түсіп, жоспар 102,4  % немесе 553,5 млн теңгеге артығымен орындалды. Бұл 2004 жыл көрсеткішімен  салыстырғанда 2,5 млрд.теңгеге көп. Оның ішінде салық түсімдер 22,7 млрд.тенгені немесе 95  % құрады (жоспар 102,2 4  % немесе 479,6 млн теңгеге артығымен орындалды). 2004 жылмен салыстырғанда 2,2 млрд теңгеге көп.

    Бұл  орайда үлес салмағын көп мөлшері әлеуметтік салықа 42,3 пайыз жеке табыс салығында 19,8 пайыз акцизде 23 пайыз болды.

   2005 жылы  бюджетке мүлік салығынан 1,5 млрд теңге, жер салығынан 507,0 млн теңге қоршаған ортаны ластағаны үшін төленетін төлемдерден 394 млн теңге және акцизден 5,2 млрд теңге түсті. Акциз жоспары 9,7 пайызға орындалмауы аталған салық сомасының нөлдік ставкасы бойынша өсіміне байланысты болды. Салық емес түсімдер 212,0 млн теңгені немесе түсімнің 0,8 пайызды құрады (жоспар 90,3 пайызға орындалды) 2004 жылмен салыстырғанда 29,6 млн теңгеге аз. Бұл жөніндегі көрсеткіштің 2004 жылдан төмен болу себебі қоршаған ортаны ластағаны үшін төленетін айыппұлдардан алынатын түсімдердің «Бюджет кодексіне» сәйкес 2005 жылдан бастап республикалық бюджетке аударылуына байланысты болды.

    Негізгі  капиталмен сатудан түсетін түсімдер 928,2 млн теңгені немесе кірістің 3,8 пайызы құрады (жоспар 111,6 пайызға  немесе 96,6 млн теңгеге артығымен  орындалды). 2004 жылмен салыстырғанда  279 млн теңгеге көп.

    Шығыстар, тұтастай облыс бюджеті бойынша 2005 жылы шығыстардың көлемі 70,1 млрд теңгені құрап жоспар 99,7 пайызға орындалды, бұл 2004 жылғы қол жеткен деңгейден 14,5 млрд теңгеге немесе 27 пайыз артық. 2006 жылы обылыс бюджетінің көлемі 81,2 млрд теңгені құрайды. 2005 жылғы облыс бюджеті шығыстарының жалпы көлемінің 74 пайызы немесе 52 млрд теңге әлеуметтік сала шығыстарды құрайды және 2004 жылмен салыстырғанда 10 млрд теңгеге көп, атап айытқанда; білім беру саласы (41 пайыз) денсеулық саласы 25 пайыз әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік қамтамасыз ету саласы 4 пайыз мәдениет спорт туризм және ақпарат кеңестік 3 пайыз дамудың инвестициялық басым бағытында тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық саласы 13 пайыз.

    Еңбекақы қоры, 2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша облыс бюджетінен қаржыландыратын мемлекеттік  мекемелерге   жарнамаларды қоса  есептегенде 27,6 млрд. теңге  мөлшеерінде еңбек   ақы төленді. Сонымен қатар  мемлекеттік  кәсіпорындардың  жалақысына  5,2 млрд .теңге  бөлінді. Оның ішінде: мемлекеттік мекемелердің,  мемлекеттік қызметкер емес  мемлекеттік мекеме  және  қазыналық кәсіпорындар  жұмысшылары  еңбекақысының  32 пайыз  артуына  байланысты 4,1  млрд. теңге  бөлінді, оның ішінде  аудандар мен  қалалар бюджетінен қаржыландырылатын  мемлекеттік мекемелер  мен кәсіпорындар  бойынша 2,6 млрд. теңге  және облыстық  бюджеттен  қаржыландырылатындар –1,5 млрд . теңге жұмсалды.

     Әлеуметтік сала, 2005 жылы халықты әлеуметтік қорғау  шығыстары 2,4 млрд. теңге құрады. Бұл қаржылардан түрлі әлеуметтік  қолдаулар көрсететін,атап айтқанда 10 мекеме:  4 жүйке аурулары интернаты, қарттар мен мүгедектер  және  ардагерлер үйі , мүгедек балаларға арналған  2 интернат, мүгедектер үшін кәсіби  мектеп және  2005 жыла ашылған “Мейір” ардагерлер  үйі қаржыландырылды.

    Халықты  әлеуметтік  қолдауды қамтамасыз ету  үшін облыста бірқатар  бағдарламалар  бекітілді. Олар негізінен  кедейлік пен  жұмыссыздықты  төмендетуге, азаматтардың жекеленген санаттарын  әлеуметтік қорғауға  бағытталған. “Облыс халқын  әлеуметтік қорғау жөніндегі   2002-2005  жылдарға  арналған облыстың кешенді бағдарламасын” жүзеге асырудың басты мақсаты халықтың  әлеуметтік  деңгейін  жақсарту  болып табылады.

       2005 жылы  бюджет есебінен 76 мыңнан  аса  адамға  мемлекеттік   атаулы  жәрдемақы  төленіп,  580  млн. теңге жұмсалды. Ұлы Отан соғысының 3825 мүгедегі мен  қатысушыларына материалдық  көмек  көрсетілді. Соңғы 2002-2005  жылдар кезеңінде  денсаулық сақтау  департаментінің жолдамасымен  арнайы  орталықтарға, Сарыағаш, Манкент және Біркөлік  санаторилеріне немесе ғылыми –зерттеу  институттарына барып емдеу үшін Ұлы Отан соғысының мүгедектері мен еңбек  мүгедектеріне  жеңілдікпен  қаржы төленді. 2005 жылы  бұл  шығыстарға  14,6 млн. теңге бөлінді.

      Өткен 2005 жылы  облыс бюджеті   мен республикалық бюджет есебінен  Ұлы Отан  соғысының  мүгедектері мен қатысушыларына  150 млн. теңге  мөлшерінде  бір жолғы  материалдық  көмек көрсетілді. Сонымен қатар  мүгедектер  97 млн. теңге  сомасына әртүрлі деңгейде әлеуметтік  қолдаумен  қамтамасыз етілді және азаматтардың  жекеленген топтарына  мәслихаттардың шешімі  бойынша 22 млн. теңгеге  көмек көрсетілді.

     Егер 2001 жылы облыс бойынша 500 мүгедек   орындық  орындық-арбамен  қамтамасыз  ету қажет болса, 2004-2005 жылдары   бұл техникалық құралмен  954  мүгедек  қамтамасыз етілді, 2005 жылы  бұл мақсатқа 8,2 млн. теңге бөлінді. 2005 жылы 381 мүгедек  22,7 млн. теңге сомасына  сурдо және 1494  тифлотехникасымен  қамтамасыз етілді.

      2005 жылы  облыстық бюджет есебінен  мүгедектерді  протезді-ортепедиялық  бұйымдармен  қамтамасыз ету  шығыстары 33,6  млн. теңгені  құрады, протезді- ортепедиялық  бұйыммен  1392 мың мүгедек  қамтамасыз етілді. Мүгедектерді  қайта  оңалтуға 2005 жылы 9,2  млн. теңге  көзделіп жаратылды.

     2006 жылғы  бюджетке табысы аз  отбасылардың  18 жасқа дейінгі  балаларына  мемлекеттік  жәрдемақылар  төлеуге 510 млн. теңге  қаралды. Сонымен қатар, 2006 жылы бюджетте: мұқтаж мүгедектердіә арнайы  гигиеналық құралдармен  қамтамасыз ету және мүгедекті оңалтудың жеке бағдарламасына сәйкес  ымдау  тілі мамандарымен жеке көмекшілердің  қызметтер көрсетуіне –56343 мың теңге; қалалық  телекоммуникация  желілерінің абоненттері болып табылатын, әлеуметтік жағынан  қорғалатын азаматтардың телефон үшін абоненттік  төлем тарифінің көтерілуін өтеуге –754 мың теңге көзделген.

     Денсаулық сақтау,  саласы бойынша   2005 жылғы шығыстар 17,7 млрд. теңге құрады. Соңғы үш жыл көлемінде денсаулық сақтау шығыстарын Қазақстанның түрлі өңірі бойынша теңестіру саясатының жүргізілуіне  орай  1 тұрғынға  шаққандағы шығыстар 2000 жылдан бері 3,5 есеге көбейтіліп, 2005 жылы 8080 теңгені құрады.  Әр науқасқа  берілетін тамаққа  шығыстар 2005 жылы  орта есеппен 220 теңгені құрады және 2004  жылмен салыстырғанда  50,2% артты,   дәрі дәрмек шығыстары  тиісінше 676,1  теңгені құрады және 75,2 % артты. Тегін медициналық  көмектің  кепілдік берілген  көлемі бойынша облыста  232  мемлекеттік мекеме  мен 127 мемлекеттік  қазыналық коммуналдық кәсіпорны медициналық қызмет көрсетеді.

    2003 жылдан 2005 жыл  аралығында  медициналық  қызмет көрсету  шығыстары  едәір өсті. ҚР Үкіметі  белгілеген басым бағыттарға сәйкес жыл сайын  денсаулық сақтау   ұйымдары аурудың әр түрін емдеуге толық көлемде  қаржымен  қамтамасыз етілуде. 2003 жылдан 2005 жыл  аралығында қазіргі  заманның медициналық жабдықтар мен  снитарлық сатып алуға бюджеттен 1,6  млрд. теңге бөлінген. 2005 жылы 57 медициналық ұйымға 873 млн. теңгенің  күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілді.

     Балалар  мен жүкті әйелдерді  дәрі-дәрмектермен  қамтамасыз  етуде облыста нақтылы   шаралар жүзеге асырылып келеді. 2005 жылдың 1 шілдесінен бастап 5 жасқа дейінгі  балалар үшін бюджеттен  56,4 млн. теңгеге дәрі-дәрмек сатып алынды, құрамында темір-иоды бар препараттарды  сатып алуға 179,1 млн. теңге, вакциналар мен  басқа да имминобиологиялық препараттарды сатып  алуға 482 млн. теңге бөлінді.

       Ал, 2006 жылы  республикалық бюджеттен   амбулаториялық емдеу деңгейінде 5 жасқа дейінгі балаларды дәрі- дәрмекпен  қамтамасыз етуге  –98564 мың теңге; жүкті әйелдерді   құрамында темір және йоды  бар препараттармен қамтамасыз етуге –187999 мың теңге; созылмалы ауруларды амбулаториялық емдеу кезінде   диспансерлік  есепте  тұрған балалар  мен жасөспірімдерді дәрілік заттармен  қамтамасыз етуге-130648 мың теңге; амбулаторилық емдеу деңгейінде азаматтардың жекеленген санаттарын жеңілдікті жағдайларда дәрілік заттармен қамтамасыз етуге-353810 мың теңге; дәрілік заттарды, вакциналарды және басқа иммунды биологиялық препараттарды  сатып алуға –478779 мың теңге; бастапқы медициналық- санитарлық көмектің  медициналық ұйымдарын штаттық нормативтерге сәйкес медицина  кадрларымен жасақтауға және жалпы практикалық дәрігерлік  жүйені дамытуға-232989 мың теңге; азаматтардың жекеленген санаттарын медициналық-профилактикалық тексеруді жүзеге асыруға- 716976 мың теңге; онкологиялық ұйымдарды сәулелі терапияның қазіргі заманғы  ақпараттармен  және рентген –диагностикалық жабдықтармен  жарақтандыруды қоса алғанда, жергілікті деңгейде медициналық денсаулық сақтау ұйымдарын материалдық-техникалық жарақтандыруға –1032883 мың теңге; жергілікті деңгейдегі  қан орталықтарын материалдық-техникалық жарақтандыруға-11380 мың теңге қарастырылып отыр.

Білім беру

      Облыс  аумағындағы  1019 жалпы білім беру  мектептері жұмыс істейді, оларда  532,8 мың оқушы  білім алады.  Мектеп жасына дейінгі балаларға  арналған  117 білім ұйымдары жұмыс істейді. Кәсіптік мектеп саны 22 бірлікті құрайды.Облыста 15 колледж 6587  мың оқушы білім алады.

      2005 жылы жергілікті атқарушы  органдарының  мемлекеттік тапсырысы   негізінде  орта арнаулы   оқу орындарында  оқып жатқан  студенттердің  степендия  мөлшерін  арттыруға  республикалық бюджеттен 81,8 млн теңге нысаналы трансферттер жұмсалса, сондай-ақ, жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік  тапсырысы  негізінде  орта арнаулы  оқу орындарында  оқып жатқан  оқушылардың  жолақысына  өтемақы жасауға  бюджеттен 20,2 млн. теңге бөлінді.

       Облыс бойынша  жалпы орта  білім беру  мемлекеттік мекемелерін   лингафондық және мультимедиалық  бөлмелермен жабдықтауға 920,9 млн.  теңге, педагог қызметкерлердің кәсібін жетілдіру мен қайта даярлауға 45 млн теңге бөлінді. Сонымен қатар  арнаулы білім  беру  ұйымдарын арнайы  техникалық  құралдармен  қамтамасыз ету үшін облыстық бюджеттен 68,9  млн. теңге ,  бастапқы-кәсіби білім мекемелерінің материалдық-техникалық базасын нығайтуға 53,3 млн. теңге бағытталды. Мемлекеттік мекемелерді Интернетке қосуға және трафигіне ақы төлеуге шығыстар 60 млн теңгені құрады.

       Жаңадан іске қосылатын білім  беру обьектілерін  ұстауға бюджеттен  202,9 млн теңге мемлекеттік білім беру  ұйымдарының үлгі штаттарын ұстауға қамтамасыз ету шығыстарына 518,8 млн. теңге бөлінді.

         2006 жылы бюджеттен: жаңадан   іске қосылатын білім беру  обьектілерін  ұстауға, орта білім  берудің  мемлекеттік  мекемелерінің   үлгі штаттарын  ұстауды  қамтамасыз етуге, тамақтануды , тұруды және  балаларды тестілеу  пунктілеріне жеткізуді ұйымдастыруға, жалпы орта білім берудің мемлекеттік мекемелерін Интернет желісіне  қосуға  және олардың трафигін төлеуге, жалпы орта білім берудің мемлекеттік мекемелеріне  кітапханалық қорларын жаңарту үшін оқулық пен  оқу-әдістемелік кешенін сатып алуға және жеткізуге, жалпы орта білім берудің мемлекеттік мекемелері үшін лингафондық және мультимедиялық кабинеттер жасауға, бастауыш кәсіптік білім беретін мемлекеттік мекемелердің материалдық-техникалық базасын нығайтуға, облыстық(қалалық) педагог кадрлардың біліктілігін арттыру институттарында педагог қызметкерлерді қайта даярлауға және олардың біліктілігін арттыруға, облыстық (қалалық) педагог  кадрлардың біліктілігін арттыру институттарының материалдық- техникалық базасын нығайтуға арнаулы (түзету) білім беру ұйымдарын арнайы техникалық және орнын толтырушы  құралдармен қамтамасыз етуге, сонымен қатар 2006 жылы  мектептерді  компьютерлендіру үшін облыстық бюджеттің «Орта  білім беру  жүйелерін ақпараттандыру» бағдарламасы  бойынша 142,4 млн. теңге қаржы көзделді.