Адамгершiлiк ұғымының ғылыми-теориялық негіздері

                                                  

                                                   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                

                                                   Мазмұны

 

КІРІСПЕ. Адамгершілік тәрбие туралы түсінік..................................................3

 

І тарау. АДАМГЕРШІЛІК САНАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ – ТӘРБИЕНІҢ ӨЗЕГІ.......................................................................................................................5

 

1.1.Адамгершілік тәрбиесінің  міндеттері..............................................................5

1.2. Адамгершілік тәрбиесінің мазмұны мен құралдары.....................................5

1.3. Адамгершілік тәрбиесінің әдістері.................................................................7

    

 

ІІ тарау.Адамгершiлiк ұғымының ғылыми-теориялық негіздері...................................................................................................................9

 

2.1.Адамгершілік ұғымының  теориялық сипаты.................................................9

2.2.Адамгершілік – сана-сезімді және мінез-құлықты қалыптастыру

бірлігі......................................................................................................................11

2.3.Адамгершiлiк тәрбие мәселесiнiң педагогикалық – психологиялық әдебиеттерде зерттелуі..........................................................................................15

2.4.Мектепке дейінгі адамгершілік тәрбиесі......................................................21

 

 ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ..............................................................................................24

 

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...........................................................................................25

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                   КІРІСПЕ

 

                            Адамгершілік тәрбие туралы түсінік

 

           Адамның адамгершілік атты асыл қасиетті игерген мәдениетті, нағыз адам болып өсуі, әр халықтың ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбиесін бойға сіңіруіне байланысты.

         Адам баласы қоғамда өзінің адамгершілік қасиеттерімен, әдептілігімен, қайырымдылығымен, адалдығымен ардақталады. Халқымыздың ғасырлар бойы сақталып келген ұлттық дәстүрін жас ұрпақтың бойына сіңіру, оларды имандылыққа, адамгершілікке, ізеттілікке, инабаттылыққа тәрбиелеуді мақсат етіп қойған. Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз – мақсатты және жүйелі түрде тәрбиеленушінің санасына, сезіміне және тәртібіне қоғамдық мораль талаптарына сәйкес адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру.Адамгершілік тәрбиесі жеке адамды қалыптастыруда ерекше орын алады. Ол отбасына, Отанға, халықтар достығына адал, кіршіксіз көзқарасы, қарым-қатынаста болуды талап етеді.

         Адамгершілік тәрбиесі оқушыларды адамгершілік ұғымды, принциптерді, мінез-құлық нормаларын ұғу жайындағы біліммен қаруландырады. Сонымен қатар, ол адамның ішкі жан-дүниесінің әсемділігінен бастап, оның сыртқы келбеті, ой әсемдігі мәселелерін қамтиды. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің мазмұны: тәртіптілік пен ұйымшылдық, достық пен жолдастық, шыншылдық пен әділдік, еңбек пен өз мінез-құлқына сын көзбен қарай білу сияқты қасиеттерді қамтиды.Мектептегі адамгершілік тәрбиесі біздің өміріміздің тек осы кездегі талаптарын ғана емес, болашаққа да бағытталуы тиіс. Оқушы қаншалықты білімді болғанымен, оның адамгершілік қасиеті жетіспей жатса, оның жолдастары арасында болмағаны былай тұрсын, жақсы азамат та бола алмайды. Олай болса, мектеп қабырғасында оқушыларға берілетін адамгершілік дағдыны бірер жылдың ішінде оқушылардың бойына сіңіре қоюға болмайды. Ол – ұзақ жылдың жемісі.

         Оқушылар бойында жалпы адамзаттық қалыптармен гуманистік, моральдық (қайырымдылық, ізгілік, өзара түсінушілік, ізеттілік, кішіпейілділік, адалдық және т.б.) тәрізді жасампаз қасиеттерді сіңіріп, олардың өзара қарым-қатынас мәдениеті мен зерделік-танымдық қасиеттерін дамытуға ерекше мән беруіміз керек. Жалпы адамзатқа тән ізгілік қасиеттер өз әке-шешесін, ауылын, отанын, сүюден, ұлттық өнер мен мәдениетке, ана тіліне деген сүйіспеншілігінен туындайды. Осыларды ескере келіп, тәрбие ісінде оқушыларды өзін қоршаған әлеуметтік ортаға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеуден бастап, әлемдік өркениетті мәдениетті меңгеруге, бағалауға тәрбиелеу оқу-тәрбие ісінің басты міндеті болып саналады. Оқу мен тәрбие тығыз байланысты. Жас ұрпақ тәрбиесі сабақ барысында және сыныптан тыс уақытта жүргізіледі. Бастауыш сынып оқушыларын сабақ барысында тәрбиелеу - өзіндік ерекшеліктері бар, күрделі үрдіс.

            Бастауыш сынып оқушысының рухани-адамгершілік даму деңгейінің жетілуі немесе өзгеріссіз қалуы ұстаздың ізденімпаздығына және тәрбие теориясы мен әдістемесін орынды пайдалана білуіне байланысты. Көптеген жағдайда, әсіресе бастауыш мектепте оқушы ұстаздың адамгершілікке баулуға құрылқан тәрбие міндетіне дұрыс жауап бергенімен, оның рухани-адамгершілік даму деңгейі өзгеріске ұшырамайды. Өйткені оқу материалы оның адамгершілік сапасының жетілуіне тиісті түрткі тудыра алмайды. Оқу үрдісінде оқушы өз бойында бұрынна қалыптасқан адамгершілік сипатын ғана көрсете алады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  І тарау. АДАМГЕРШІЛІК САНАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ – ТӘРБИЕНІҢ ӨЗЕГІ.

 

                1.1.Адамгершілік тәрбиесінің міндеттері

 

       Адамгершілік тәрбиесінің жалпы міндеті мектеп жасына дейінгі балалардың мінез-құлқы мен тәртібін, адамгершілік сезімі мен сана нышандарын, адамгершілік сезімі мен мінез-құлқын қалыптастыру болып табылады. Адамгершілік сезім адамгершілік түсініктерді меңгерудің негізінде туып, балалардың іс-әрекеті мен мінез-құлқынан, тәртібінен көрініс табады. Адамгершілік тәрбиесінің міндетін жүзеге асыру барысында баланың бойында енді дами бастаған адамгершілік сезімдерін пайдалана отырып, үлкенді сыйлауға, мәдени мінез-құлықтың қарапайым ережелерін, әдеті мен дағдыларын моральдық саналарын, мінез-құлықтарын, өзін және өзгелерді әділ бағалай білу қабілетін дамытып, қарапайым да күрделі сезімдер мен қарым-қатынастар қалыптастыруға ықпал ете білуге үйрету көзделеді.

Баланың алғашқы адамгершілік түсініктерін аңғарым, мінез-құлқы  мен тәртібін қалыптастыруда мектепке дейінгі шақ - ең жауапты кезең. Балалар үй ішіндегі жақындарымен қарым-қатынасында, оқу-тәрбие ісінде, тікелей

өмір тәжірибесінде ненің  жақсы, ненің жаман екенін байқайды, жақсы мен жаманға үлкендер тарапынан  берілген бағаны меңгереді.

Психология ғылымы да баланың  айналадағы болмысты дұрыс түсінуі  мектеп жасына дейін қалыптасатынын, олар өз айналасындағы адамдардың көзқарасы  мен талпынысынан, мұраттарынан жастайынан-ақ үлгі алатынын дәлелдеді. Бірақ бұл  өзгерістердің бәрі де өзінен-өзі  немесе жүйкенің туа біткен заңдылық күші арқылы емес, әдейі мақсат көздеп ұйымдастырылған оқу-тәрбие үстінде  іске асады.

Мектеп жасына дейінгі  балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің нақты міндеттері:

1) балалардың үй-ішіне,  жақындарына, құрбы-достарына, жалпы  адамдарға, Отанға деген сүйіспеншілік  сезімін тәрбиелеу;

2) адамгершілік ережелеріне  сай балалардың мінез-құлқын, ұйымдасқан  тәртібін, мәдениеттілігін, жақсы  әдеті мен дағдысын қалыптастыру;

3) балалардың адамгершілік  түсініктері мен қасиеттерін  тәрбиелеу.

 

        1.2. Адамгершілік тәрбиесінің мазмұны мен құралдары

 

Адамгершілік тәрбиесінің  мазмұнына баланың Отанға, адамдарға  деген сүйіспеншілігін тәрбиелеу  жатады. Ол үшін алдымен балалардың ата-анасына, үйіне, туған жеріне, оны  табиғатына, өз ауылына, қаласына, туған-туысқандарына, дос-құрбыларына, балабақшаға деген  сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеу  қажет.Елге сүйіспеншілікті тәрбиелеудің пәрменді құралы – халықтың тілі, мәдениеті  мен көркем өнері. Ана тілі – халықтың тарихи шежіресі, халықтың ең зор ақылшысы, ұстазы деп бағалаған. Осы орайда, дана Абай: "Өнер алды қызыл тіл" деп толғаса, Ғ.Мүсірепов: "Тілден биік асқар жоқ, тілден асқан байлық жоқ, тілден терең теңіз жоқ" деп тілдің құдіретін ерекше бағалаған. Ал кемел жазушы М.Әуезов: "Кімде-кім қазіргі уақытта ана тілін, өзінің әдебиетін сыйламаса, бағаламаса, оны сауатты, мәдениетті адам деп санауға болмайды" деген. Ендеше, ерте сәбилік кезеңнен бастап баланы ана тілінде сөйлеуге үйрету, ауыз әдебиеті үлгілерімен сусындату ең маңызды мәселе. Бала әдеби шығармаларды: өлең, ертегі, ән, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел, батырлар жырын тыңдау арқылы ана тілінің байлығы мен әсемдігін меңгерумен қатар оны сүюді үйренеді. Балаларды халықтың қолөнерімен, қазіргі композиторлардың сан түрлі азаматтың тақырыптарға арналған әндерімен таныстыру балалардың қуанышын, көңілді сезімін дамытып, еліне, туған жеріне, ұшқыштарға, ғарышкерлерге, теңізшілерге, Отанға, т.б. деген сүйіспеншілік сезімін тәрбиелейді.

           Адамгершілік тәрбиесінің мазмұнына балаларды интернационалдық рухта тәрбиелеу де жатады, өйткені ол адамгершілік тәрбиесінің негіздерінің бірін құрайды. Балабақшада көптеген ұлттың балалары бар, олардың бәрі бірдей тәрбиеленіп, бірдей қамқорлыққа бөленеді. Осының өзі-ақ балалардың бір-біріне жолдастық, достық сезімін тәрбиелеудің ең қолайлы жағдайы.Тәрбиеші суреттерді, көркем әдеби шығармаларды, әр ұлттың балалар әдебиетін пайдалана отырып, Қазақстанды мекендейтін сан ұлттың өмірі, тұрмысы, еңбегі, өнері жөнінде әңгімелейді, соның негізінде ұлттарға, халықтарға, жалпы адамзатқа деген сүйіспеншілік сезімін дамытуға мүмкіндіктер туады. Балалар арасында дүрыс қарым-қатынасты тәрбиелеу, тату балалар ұжымын құру - балабақша педагогінің негізгі міндеттерінің бірі. Балалар ұжымын тәрбиелеуде тәрбиеші адамгершілік принциптеріне сүйенеді.

          Адамгершілік тәрбиесінің мазмұнына баланың адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу жатады, әсіресе олардың үлкендерді сыйлау сезімін тәрбиелеу сәбилік шақтан басталады. Үлкенді сыйлау - асқаралы да асыл сезім. Үлкендердің беделін мойындау, тыңдау, көңіл бөлу, құрметтеу, қамкорлық жасау сияқты балалардың, іс-әрекеттерін ұйымдастыру, бұл сезімнің көрініс табуы - жақсы тәрбиенің белгісі.Тәрбиеші өмірдегі барлық материалдық және рухани байлық үлкен адамдардың еңбегімен жасалғанын, оны өздері күнделікті өмірде пайдаланып жүргендерін нақты мысалдар келтіріп түсіндіреді. Үлкендердің білімі, еңбегі біздің шаттық өмірімізді қамтамасыз етіп отырғанын, әсіресе өзін қоршаған адамдардың: тәрбиешінің, дәрігердің, күтушінің, аспазшының, даяшылардың еңбегін айтып, оларды бағалауды және үлкендерді қалай құрметтеу, сыйлау керектігін үйретеді. Кейде балалар үлкендерді сыйлау керек екенін біле тұрса да, оны орындамайды, себебі бала білімін, тәртібін, іс-әрекетін байланыстыра алмайды, өзін жақсы алып жүргісі келеді, бірақ оны қалай орындауды білмейді, ал кейде баланың қызығушылығы сана тұрақтылығын басып кетеді, кейде бала сөзі мен ісін бірлікте алып жүре алмайды. Әрине, баланың білімі бірден оның мінез-құлқы мен тәртібіне айналмайды, оған ұзақ уақыт дағдылану, үйрену керек, тәрбиеші осыларды шыдамдылықпен қалыптастырғаны абзал.

         Қорқыныш - баланың биологиялық табиғатына тән қасиет емес, сәтсіз тәрбиеніі нәтижесі. Кейде отбасында баланы кішкене күнінен оған белгісіз заттарды, сиқыршыларды, жезтырнақтарды, құбыжықтарды, жалмауыз кемпірлерді айтып қорқытады. Бұл қорқыныш баланың кейінгі өміріне де жалғаса береді. Тәрбиеші алдымен балаларды сол "құбылыстардан" арылту керек. Батылдыққа үйретумен, қорқыныш сезімді жеңуге жаттықтырумен қатар, оларды сақтыққа да баулыған жөн, оттан, судан, таныс емес иттен, көшеден өтуден, алысқа жалғыз кетіп қалудан сақтандыру.

Балалардың қстамдылығын, өзін-өзі ұстай білу қабілетін тәрбиелеу де маңызды.

        Ұстамдылықты тәрбиелеу дегеніміз – баланың өз талап-тілегін, сезімін, мінез-құлқын, тәртібін меңгере білуі, өзін-өзі алып жүруге тәрбиелеуі. Ол үшін баланың қырсық мінезін түзеу керек. Қырсықтық кейде өткінші болады. Ондайда көңіл аудармай қою жөн. Кейде ол көз жасымен, айқай-шумен, аяқты тепкілеумен жалғасады, бұл жүйкеге зиянды әсер етеді. Мүмкіндігінше мұндайды болдырмауға тырысу керек. Жылаған баланы топтан алып шығып (басқа балалар да оған еліктеуі мүмкін), жылауының дұрыс емес екенін түсіндіру керек, бірақ жалынып көндірудің қажеті жоқ. Баланы сырттай бақылай отырып, жалғыз қалдыру керек. Өзінің осылай отырғаны нашар тәртібінен екенін оның түсінгені абзал. Бала жұбанып, көңілі орнына түскеннен кейін тобына қосу керек, бірақ жаңағы жаман мінезі жайында қайта еске түсірудің қажеті жоқ. Әрине, баланың қырсықтығын бұйрықпен, жазалаумен емес, оны тәрбиелеумен, баланың намысына тимей жеңген жөн. Кейде баланың қыңыр мінезін басқа нәрсеге зейінін аударып жіберу, алдарқату арқылы жеңуге де болады.

Баланың қыңырлығы, ауруы, шаршауы, жүйкесінің қатты қозуы, теріс тәрбиенің  себебінен де болады. Ауру бала бей-жай  күйге түседі де, тәрбиешілерге жоғары талап қояды. Ол орындалмаған жағдайда жылайды, мазасызданады.

Баланың қыңырлығы шаршауы, жүйке жүйелерінің, қатты қозуы  әдеттегі тәртіпке бағынбауға, өзінің талап-тілегін тежей алмауға әкеп соғады. Баланың жүйке жүйесін қоздырып-шаршататын, айқай-шулы ойындармен кешке, жатар алдында ойнамағаны дұрыс.

 

                       1.3. Адамгершілік тәрбиесінің әдістері

 

Сипаттау, талдау, ой қорыту.

Мектеп жасына дейінгі  балалардың даму ерекшелігін ескере отырып, мектепке дейінгі педагогика төмендегі әдістерді белгілейді:

1)  тәрбиеші  мен ата-ананың  үлгісі, күнделікті өмірден үлгі-мысалдар келтіру;

2) балаларға жақсы мінез-құлық пен адамгершілік ережелеріп үйрету, соған сай балалардың іс-әрекеттерін ұйымдастыру;

3) сендіру, түсіндіру;

4) мадақтау, кінәлау, айыптау,  жазалау;

5) бағалау.

Үлгі ету адамгершілік тәрбиесінің негізгі әдісі. Тәрбиеші мен ата ананың үлгісі адамгершілікке тәрбиелеудің әдісі ретінде басқа  әдістермен бірлікте елеулі рөл атқарады.

Үлгінің тәрбиелік күші баланың еліктегіштігіне негізделеді. Әсіресе мектеп жасына дейінгі балаларға үлгі ерекше сенімді ықпал етеді, өйткені олар өзін қоршаған құбылыстаға, адамдардың іс-әрекетіне сын көзбен қарауды білмейді. Адамгершілікке тәрбиелеудің тиімді әдісі ретінде үлгі егуді қолдана білу бала ойынының нақтылығы мен көрнекілігіне сүйенеді. Үлгіге еліктеу балалардың белсенді іс-әрекетін тудырады, ал іс-әрекет — адамгершілік, тартіп нормаларын меңгерудің негізі.