Тауарлы- материалдық қорлар есебінің теориялық негізі

 

 

 

 

 

 

 

 

          «Табиғи апаттар мен тоқтатылған операциялардан болған табыс (зиян)» бөлімінің шоттары дебеттеледі, табиғи апат салдарынан жоюға материалдарды босату. Жұмсалған материалдарды тұтынушылар шотынан есептен шығару олардың нақты өзіндік құнымен есептеледі.

          Өткізілетін материалдардың өзіндік құны есепті кезеңдегі (шығын ретінде) табыс пен байланысты шығын ретінде есептелінеді. Барлық есептен шығару сомалары өткізудің таза құнымен материалдардың жетіспеушіліктері есепті кезеңдегі есептен шығару немесе шығыны болып есептеледі. Өткізудің таза құны қарапайым шаруашылық қызметінің барысындағы болжамдалған бағадан оларды сатуды ұйымдастыру мен жинақтауға кеткен шығындары алып тастағанға тең.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                    1.2 Тауарлы-материалдық қорлар есебінің әдістері

        Материалдардың бір ғана түрінің алу бағасы есептік кезең барысында әртүрлі болуы мүмкін, сондықтан оларды дұрыс анықтау үшін, 7-БЕС қарастырылған төрт әдістің бірін қолданамыз: арнайы (тұтастай) идентификациялау әдісі; орташа өлшемді әдіс корларды бастапкы сатып алу бағалары бойынша бағалау әдісі ("ФИФО"); корларды соңғы сатып алу бағалары бойынша бағалау әдісі ("ЛИФО"). Мысал. Таурлы- материалдық қор өзіндік құнын бағалаудың әдістерін қарастырып көрейік. "Шығыс" ААҚ-ның 2005 жылдың 1-ші қаңтарына қалған материалдар саны:

• цемент — 200 тонна 60 000 теңге сомасына;
• бензин — А-95 — 100 литр 4500 теңге сомасына. (таб 150б)

 

Куні	Цемент				Банзнн А-95
		кіріс			шығыс	кіріс			шығыс
		саны, тонна	1 лщрдің бағасы, теңгс	сяшсы, теңге	саиы, гонна	саяы, лнгр	Ілитрдің бағасы, геңге	сошсы, теңге	саны, лнгр
Анбасыш қалдыгы	20	3000	60000		100	45	4500
^^■""Шығыс
02.01.02 05.01.02 11.01.02 ,.20.01.02 25.01.02 27.01.02 28.01.02 29.01.02	10 2 17 19	3100 3200 3400 3400	31000 6400 57800 64600	15 10 12	300 500 200	46 45 47	13800 22500 9400	50 150 300 100 100 100
Жныны
Кіріс     ,^""^	48	-	159800	37	1000	-	45700	800
Ззарлығы: Қалдықпен кіріс	68	-	219800		1100	-	50200	*
Ан соңыиа к^лдығы	31		*		300

 

 

 

                         Есептен шығарылған (жұмсалған) материалдардың құны және ай соңына қалған материалдардың қалдығы әртүрлі әдіс бойынша жеке анықталады.

          Орташа өлшенген құндық әдісі. Бұл әдіс кезінде материалдық қорлардың кұны — ай басындағы қалдық құнына ай бойында келіп түскен құндылықтарын косып есептелінген орташа бағасы түсіндіріледі.

Бұл әдісті есептеудің математикалық формуласы мынадай:

Орташа құны =  

Мұндағы:

      - есептік кезеңнің басындағы қалған материалдардың қалдық құны;

       - есептік кезеңнің басындағы қалған материалдардың қалдық саны;

       - алынған материалдардың құны;

       - алынған материалдардың саны.

Біздің мысалда  цементтің орташа өлшемцік (немесе өлшенген) құны мынаны құрады:

60000 + 31000 + 6400 + 57800 + 64600    219800

------------------= ----------  3232,35теңге

20 + 10 + 2 + 17 + 19                             68

Орташа өлшем  құнын, жұмсалған материалдың санына кебейтсек [3232,35х(15+10+12)=119596,95 теңге], ода біз жұмсалған материалдардың құнын аламыз, ал ай соңындағы материалдардың қалдық санын орташа өлшем құнына көбейтіп — қалдық құнын аламыз.

Цементтің ай соңына қалған қалдық құны — 100203,05 теңге құраған (31 тонна х 3232,35теңге немесе 60 000+159800-119596,95).

Тап осындай  жолмен бензиннің де орташа өлшенген құнын шығарамыз

 

4500 +13800 + 22500 + 9400       50200   

                       ------------------------------- =  -------- 45,63 теңге

100 + 300 + 500 + 200                1100

Жұмсалган бензиннің  кұны 45,63 теңге х (50+150+300+100+100+100)=36504теңге. Қалдық кұны 300x45,63 теңге немесе 4500+45700-36504=13696 теңге.

Цемент

Бастапқы  каддык: 20 тонна х 3000 бағасы = 60000 теңге

 

Кіріс		Шығыс
10 т. х 3100 теңге = 31000 тенге	15 т. х 3000 теңге = 45000 тенге
2 т. х 3200 = 6400 теңге	10 т. х 5т. (20-15) х 3000 тенге = 15000 тенге
	5т. х 3100=15500 теңге
	Жиыны — 30500 теңге
17 т. х 3400 теңге = 57800 теңге	12 т - 5 т. (10-5) х 3100 = 15500 тенге
19 т. х 3400 теңге = 64600 тенге	2т. х 3200 = 6400 теңге
	5 т. х 3400 = 17000 тенге
	Жиыны — 38900 теңге
Кіріс жиынтығы 159800 теңге	Шығыстың  жиынтығы  114400 тенге

 

          "ФИФО" әдісі — босалқыларды алғашқы сатып алу бағалары бойынша бағалау әдісі. Бірінші кезекте сатып алынған құндылықтардың нақты өзіндік құны жұмсалған материалдарға жатқызылады деп есептеледі, яғни бірінші келген — бірінші кетеді. Сонымен, соңғы қалдық кұны ең кейінгі сатып алынғанның құнына негізделеді. Біздің мәліметгің негізінде "ФИФО" әдісі бойынша соңғы калдықтың және жұмсалған материалдық құны мынаны кұрайды:

Ай соңында  калған қалдығы: 31 тонна (17-5+19) х 3400 (1 тоннаның бағасы) = 105400 теңге.

Бұл жерде  де цементтің есебіне ұқсас етіп шығарылды. Соңына қалдығы 300 литр (200 х 47 және 100 х 45): 200 х 4 7 = 9400 теңге; 100 х 45 = 4500 теңге; Жиыны    13900 теңге

Шығыстың  құны: 4500+45700-13900=36300 теңге немесе 50 литр х 45 теңге = 2250 теңге;

150 литр х(50 литр х 45 теңге, 100 литр х 46 теңге)= 6850 теңге; 300 литр х(200 литр х 46 теңге, 100 литр х 45 теңге)= 13700 теңге; 100 литр х 45 теңге =4500 теңге; 100 литр х 45 теңге = 4500 теңге; 100 литр х 45 теңге = 4500 теңге;

Шығыс жиынтығы   36300 теңге

 

                 Арнайы идентификациялау (бірыңгайлау) әдісі. Бұл әдіс запастардың партиялық есебін дәл ұйымдастыру мүмкіндігі болған жағдайда қолданылады. Біздің мысалда цементтің шығысы мынадай болды делік:

• 45000 теңге;
• 31000 теңге;
• 40800 теңге; 
  -116800
• 15000 теңге;
• 6400 теңгр 
  -6400

Бастапқы  калдықтың 15 тоннасы х 3000 теңгемен

02.01.02 күні  келіп түскеннің 10 тоннасы х 3100

20.01.02 күні  келіп түскеннің 12 тоннасы х  3400

Шығыс жиыны

Цемент қалдығынан қалғаны:

Бастапқы  қалдықтан     5 х 3000

2 х 3200 20.10.02 келіп түскеннен 5 х 3400 (12-17

19 х 3400

Ай соңына қалған цементтің кұны

Бензин бойынша:

Қалдықтан калған 50 л х 45 теңгеден босатылған

• 6900 теңге;
• 13500 теңге;
• 4500 теңге;
• 4500 теңге;
• 4600 теңге;
• 36250 теңге.

 

• 2250 теңге;
• 2300 теңге;

- 9400 теңге; 
13950 теңге;

05.01.02 күні  келіп түскеннен 150 х 46 20.01.02 күні  келіп түскеннен 300 х 45 20.01.02 күні келіп түскеннен 100 х 45 20.01.02 күні келіп түскеннен 100 х 45 05.01.02 күні келіп түскеннен 100 х 46 Шыгыс жиыны

Бензиннің қалдығынан қалғаны: бастапқы қалдықтан 50 х 45 05.01.02 күні келіп түскеннен 50 х 46 29.01.02 күін келіп түскеннен 200 х 47 Ай соңына қалган бензиннің қуны

Енді біз  запасты бағалаудың әртүрлі тәсілдерін салыстырып көрейік:

 

Көрсеткіштер	Орташа өлшенген кұвдык әдісі	"ФИФО" әдісі	"ЛИФО" әдісі	Арнайы ңдентификациялау (бірыңғайлау) әдісі
1	2	3	4	5
Цеменг Запастардын шығысы: бірлік саны кұны, теңге Запастардың ай сонына калған калдығы: бірлік саны кұны. теңге'	37 119596,95 31 100203,05	37 114400 31 105400	37 125600 31 94200	37 116800 31 103000
БензинА-95 Запастардың шығысы: бірлік саны күны, тенге Запастардын ай соңына қалған калдығы: бірлік саны құны, теңге	800 36504 300 13696	800 36300 300 13900	800 36500 300 13700	800 36250 300 13950

 

 

Жоғарыда келтірілген  кестеден көріп отырғанымыздай, ТМЗ  бағалаудың дұрыс әдісін тандау кәсіпорынның таза табысына да, тұтас табысына да, қаржылык жағдайына да мәнді әсер етуі мүмкін. Сондықтан оларды тандаганда салыстырмалы қағиданы ұстаған жен. Бір әдістен екінші бір әдіске көшер аддында, яғни екіншісінің біріншісінен басымдылығымен қатар мына жағдайларды да сақгау керек:

• шаруашылық жүргізуші субъектінің есептік саясатына өзгерістерді енгізу;
• бір әдістен екіншісіне кешуді, есепті жылдын. басынан бастап енгізу;

 

 

 

 

               

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

           1.3. Материалдық ресурстарды түгендеу мен оларды қайта бағалау

          Қазақстан Республикасында осы күнгі қолданылып жүрген ереже бойынша кәсіпорынды жылына кем дегенде бір рет өздерінің меншігіндегі материалдық қүндылықтарына түгендеу жүмысын жүргізуі керек. Түгендеу жұмысы міндетті түрде мынадай жағдайда жүргізіледі:

• жылдық есеп беру (жыл аяғында) алдында (маусыммен жүмыс істейтін 
  қайта өндіруші кәсіпорындар,  сондай - ақ дайындаушы және басқа да ұйымдар 
  материалдар мен шикізаттарға олардың қалдығының азайған кезінде) түгендеу 
  жұмысын жүргізе алады.
• материалдық құндылықтарды міндетті түрде түгендеу материалға жауапты 
  адамның ауысуына байланысты, ұрлық және қиянат жасалғанда, сондай - ақ 
  материалдық құндылықтар бұзылғанда, табиғи апат, өрт болғанда, кәсіпорын 
  таратылғанда және (қайта қүрылғанда) тағы да басқа жағдайларда жүргізіледі.

        Түгендеу жүргізу үшін кәсіпорынның басшысының бұйрығымен орталық түгендеу камиссиясы құрылады. Бүл камиссияны шаруашылық субъектісінің басшысы немесе оның орынбасары басқарады. Сонымен қатар әрбір цех, бөлімше бойынша жергілікті түгендеу комиссиясы құрылады. Оның жұмысын орталық комиссия ұйымдастырып және басқарып отырады.

        Кәсіпорынның басшысының бұйрығымен түгендеу жүргізу оның басталуы және аяқталу мерзіміне жауапты адам тағайындалады. Түгендеу жұмысы материалдарға жауапты адамның жауапкершілігіндегі материалдардың түрлері және олардың сақталуы тұрған жерлері бойынша жүргізіледі. Кәсіпорында сақталып тұрған, бірақ оның өзі меншігіне жатпайтын яғни басқа шаруашылық субъектісінің немесе мекеменің сондай - ақ, жеке адамның материалдарын да түгендеу керек

   Кәсіпорында активтердің дұрыс сақталып пайдалануын қамтамасыз ету үшін түгендеудің мына төмендегідей тәсілдері жүргізіледі.

      -  Жоспар бойынша түгендеу - жылдың басында қаңтар айында түгендеу 
жұмыстарының жоспары жасалып, мекеменің басшысымен бекітіледі.

       -    Іріктеп - бөліп түгендеу -- бұл түгендеуде құрылыс материалдары, болмаса жанар   -   жағар   май,   болмаса   негізгі   құралдар   бөлек   -   бөлек   бақылау жүмыстарынан өткізіледі.

       -   Жаппай түгендеу - бұл түгендеу қызметтері негізінен кәсіпорынға жылына 
бір рет өткізіледі.  Жаппай түгендеу жұмыстарын өткізу үшін,  кәсіпорынға 
комиссия құрылады. Комиссияның басшысына осы кәсіпорынның директоры 
бекітіледі. Жаппай түгендеу жұмыстары тоқтаусыз жоспарлы түрде, жылына 
өткізіліп тұруы керек.

      Түгендеу материалдардың сақтығын, сапалы жағдайын, бухгалтерлік және қойма есебін дұрыс жүргізуді қамтамасыз ететін бақылау әдісінің бірі. Мұны барлық меншік нысанына байланыссыз, жұмыс режиміне және қызмет түріне байланысты кәсіпорындар мен ұйымдар жүргізіледі.