Танысу тәжірибесінің есебі

 

Бұл жерде шаруашылық ресурстары құрамы мен құралу көздері  жөнінен ірі топтарда көрсетілген. Таблицада ресурстардың жалпы сомасы шаруашылық ресурстары көздерінің жалпы  сомасына тең екні көрініп тұр. Басқаша жағдай болуға тиіс те емес, өйткені ресурстардың әрбір түсу фактілері екіжақты актіні білдіреді: Біріншіден, материалдық мүліктің (активтердің) тікелей түсуіне; екіншіден, көздердің құралуын; жеке меншік ресурстары болып табылатын бұларды тапсыру немесе субъект ресурстарын уақытша банк несиесі түрінде және есептеу кезінде туындаған жағдай ретінде қабылдау.

      Субъек ресурстарын таптау мен көрсетудің мұндай тәсілін қолдану қажеттілігі мынадан туындаған: ағамдағы бухгалтерлік есеп бірінші кезеңде жекелеген сипатта фактілерді бақылау мен жинақтауды қамтамасыз етеді, ал қортындылаушы кезеңде шаруашылық ресурстардың, олрадың көздерінің топталуы мен көріну жағдайын біріктірілген ақпарат түрінде қамтамасыз етеді. 
Баланстың басқаша түрі өзге жағдайда, субъект банкрот алдында тұрғанда, яғни оны тарату мәселесі қойылғанда құрылады.

Тарату балансы  әдеттегі баланстан негізінен өзінің мүліктік ресурстарын бағалаумен ерекшеленеді, өйткені ол көп жағдайда алғашқы  құнынан көрі неғұрлым төмен бағаланады.

Сөйтіп, баланстар  шаруашылық субъектінің кәсіпкерлік  қызметіне қарай мазмұны мен  мақсаты бойынша ерекшелене алады  екен. Баланс мазмұны мен құрлымын субъект өзінше дербес белгілейді де, ал есеп саясатында бекітіледі.  
Сөйтіп, бухгалтерлік баланс актив пен пассив сияқты екі бөліктен тұрады. Ол екі жақты таблица түріндегі көлбеу бойынша немесе тік форма бойынша құрылуы мүмкін. Шаруашылық субъектісі өз балансының құрылу формасы өзі таңдап ала алады.

       Активтегі немесе пассивтегі ресурстардың әр бір элементі баланс статьялары («баптары» деп аударылмайды!) деп аталады. Балансты оқу немесе талдау үшін баланс активті мен пассиві бөлімдерге біріккен жеке статьяларға бөлінеді. 
Баланс статьяларының орындары белгілі бір принциптерге бағынады. Баланс статьяларының топтасуын негізінен әралуан ресурстар түрлерінің сипаты мен экономикалық талдау мен аудит талаптары белгілейді.

Активтер өздерінің  өтімділік дәрежесіне қарай неғұрлым төмен өтімділікті неғұрлым жоғарысына қарай орналасады. Пассивтер міндеттемелердің жеделділіктен неғұрлым жоғары жеделділікке қарай орналасады.

Сөйтіп, белгілі  бір мезгілде қаржы ресурстарының  кез келген түрі қайсы бір құн  ауқымы мен саипатталады. Осындай  барлық құн ауқымдарының жиынтығы сол  ресурстардың жағдайын көрсетеді, оның ақпараттық моделі болып табылады. Ақпараттық модель, (үлгі) қаржы ресурстарының жағдайы бухгалтерлік баланс болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        4. Негізгі құралдардың есебі мен материалдық емес активтер

Нарықты қатынастар кезінде кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтерін үздіксіз қамтамасыз ету үшін олардың негізгі құрал- жабдықтары болуға тиісті.

    Кез – келген өнеркәсіп, өндіріс түрлері еңбек күші, еңбек құралдары және еңбек бұйымдарысыз өндірістік процестің басталуы мүмкін емес.

       Өндіріс тиімділігін анықтауда негізгі құралдардың түсуі мен шығуы олардың бағасы, негізгі әсер етуші факторлардың бірі болып табылады.

   Негізгі құралдар дегеніміз – материалдық және материалдық емес өндірістік салада еңбек құралы ретінде ұзақ мерзімге (бір жылдан жоңғары) қасиетін, қалпын жоймай сақтап пайдаланылатын материалдық активтер.

   Негізгі құралдар субъектінің материалды-техникалық жарақтану базасын құраудың негізін қалыптастырып, қызметіндегі жетекші бағыттарды іске асыруда маңызды рөл атқарады.

   Негізгі құралдар- материалдық активтер олар:

а) компания немесе тауарлы- материалдық қорларды жабдықтыру және қызмет атқару үшін, басқа компанияларға  жалға беру үшін немесе әкімшілік  мақсаттар үшін қолданылатын;

ә) әрбір кезеңнен  астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды.

Негізгі қаражаттың обьектілері үшін пайдалы қолдану  мерзімі белгіленеді,  бұл:

а) компания активтік пайдалану  болжанып, күтілетін (есептік  кезең)

ә) компания активті  пайдаланып, жасауды көздейтін бұйымның саны. Басқаша айтсақ, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық пайдасын алу болжанатын кезең.

  Негізгі құралдардың обьектісі актив ретінде мынандай жағдайларда  пайда алады деп сендіруге болатын болса:

а) компания активке  байланысты болашақ экономикалық  пайда алды деп сендіруге болатын болса;

ә) активтің өзіндік  құны сенімді бағаланса.

Негізгі құралдар дегеніміз- ұзақ уақыт бойы ( бір  жылдан астам) материалды өндіріс саласында  да,  өндірістік емес салада да еңбек  құралы ретінде іс- әрекет ететін материалдық  активтер ұлттық комиссиясы.

Негізгі құралдар анықтамасында активті еңбек  құралы ретінде міндетті түрде пайдалану  өлшем тұрғысында көзделмейді. Мұның  өзі табиғи тұрғыда шындығында дәл  мәнінде еңбек құралы бола алмайтын объектілерді, мысалы, шаруашылық керек-жарағы заттарын немесе көп жылдық екпе ағаштарды неігізгі құралдарға жатқызуға мүмкіндік береді. Негізгі құралдар сондай-ақ жасалған активтермен ғана шектелмейді. Мұның өзі айрықша атамай-ақ бұл активтердің құрамына жерді (жер учаскелерін) енгізуге мүмкіндік береді.

Белгілі бір ұйымның келешекте активпен байланысты экономикалық пайда алады және сатып алынған актив құны сенімді түрде бағалана алады деп үлкен ықтималдықпен айтуға болғанда негізгі құралдардың объектісі актив ретінде танылуға тиіс.

Бухгалтерлік  есепке алуға активтерді негізгі құралдар ретінде қабылдау шарттарының бірі – олардың ұзақ уақыт бойы пайдаланылуы, яғни ұтымды пайдаланылу мерзімінің ұзақтығы бір жылдан аса болуы деп есептеледі. Алайда бұл шартқа көзсіз ден қоюға болмайды деп есептеймін. Мұның өзі бұрын өзіне шаруашылық керек жарағын, аспаптарды, жалпы және арнайы мақсаттағы тетіктерді және басқаларын қамтитын бағасы шамалы әрі тез тозатын заттар құрамына есептеліп келген құндылықтарға бухгалтерлік есеп жүргізуді орынсыз қиындатуға әкеліп соғуы мүмкін. Баршаға мәлім, бухгалтерлік есеп жүйесін реформалауға байланысты "бағасы шамалы және құндылықтың тез тозатын заттары" деген ұғым жойылды. Бұл ретте пайдалану мерзімі бір жылдан астам еңбек заттары, құнына қарамастан, негізгі құралдар ретінде танылуға жатқызылады, ал басқа заттар мен еңбек құралдарының құны шығыстарға жатқызылады.

Негізгі құралдар үшін ұзақ пайдалану сипаты елеулі елеулі болып табылады. Негізгі құралдарды пайдалану ұзақтығының сандық бағалануы  пайдалану мерзімінен көрінеді Пайдалану  мерзімі не ұйым объектіні пайдаланудаланудың көзделген  (күтілген) кезеңінде, ұйым осы объектіні пайдалана отырып не өнім мөлшерін шығаруды немесе жұмыстар (қызмет көрсетулер) көлемін атқаруды білдіреді. Негізгі құралдар объектісінің пайдалану мерзімінің уақытша немесе заттай өлшегішін таңдап алу объектінің нақтылы пайдалылығына, яғни экономикалық пайда әкелу қабілетіне байланысты.

Негізгі құралдар ретінде танылған материалдық активтер бастпқы құны бойынша бағаланады.

Негізгі құралдар ұзақ уақыт кезең бойында өндіріс процесінде бола отырып, біртіндеп тоза бастайды. Тозу табиғи және моральдық сипаттамалардан айырылу процесі.

Табиғи тозу негізгі құралдарды пайдаланудың және сыртқы факторлар ықпалының салдары  болып табылады.

Моральдық тозу соның салдарынан активтер ғылым мен техниканың қазіргі талаптарына сәйкес келмейтін процесті айғақтайды.

Негізгі құралдардың  бухгалтерлік есебі : негізгі құралдардың  келіп түсуін, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруын және шығуын, дұрыс құжаттық рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды пайдаланылуын бақылайды; негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, сондай-ақ есептелген амортизация сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор қайтарымын анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістерәнің тиімділігін; негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындардың сенімді есебін; негізгі құралдарды түгендеуді және қайта бағалауды мезгілінде жасауын және олардың нәтижесін есепте көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуін қамтамасыз етуі керек.

Сондықтан оның есебін дұрыс  ұйымдастырмай, ішкі бақылауы мен аудитің дұрыс жүзеге асырмай қадағалау мүмкін емес.

Күтілетін нәтижие  болып негізгі құралдардың есебімен мен аудитін кәсіпорындарда тиімді ұйымдастыру жолдарын және жетілдіру  бағыттарын қарастыру болып табылады.

Негізгі  құралдардың  есебін дұрыс ұйымдастыру үшін ғылыми түрде анықталған негізгі құралдардың жіктелуін, олардың бағалауын, негізгі құралдардың есеп  бірлігін анықтау қажет.

Негізгі құралдарды жіктеу мынадай:

1. Халық шаруашылығы салалар бойынша негізгі құралдар: өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық құрылыс, транспорт т.б.
2. Міндеттеріне қарай негізгі құралдарды жіктеу:

үйлер, ғимараттар, егіс құралдары, машиналар, өндірістік инвентарлар, өнім беретін малдар.

3. Тиістілігіне қарай негізгі құралдар:

- Меншіктік және арендаға алынған.

4. Пайдалануына қарай негізгі құралдар: пайдаланудағы, запастағы, консервациядағы болып бөлінеді.

Негізгі құралдың есебінің негізгі міндеттеріне мыналар  жатады:

1. Құжаттарды дұрыс толтыру, есеп регистрлеріндегі негізгі құралдардың  түсуін, шығуын, қозғалысын уақытында көрсету.
2. Негізгі құралдардың тозуын есепте дұрыс көрсетіп, есептеу.
3. Негізгі құралдарды жөндеуге шығындарға, олардың сақталуна және оларды тиімді пайдалануға бақлау жасау.

Негізгі құралдар дегеніміз – материалдық және материалдық емес өндірістік салада еңбек құралы ретінде ұзақ мерзімге (бір жылдан жоңғары) қасиетін, қалпын жоймай сақтап пайдаланылатын материалдық активтер.

Негізгі құралдар субъектінің материалды-техникалық жарақтану базасын құраудың негізін  қалыптастырып, қызметіндегі жетекші  бағыттарды іске асыруда маңызды  рөл атқарады.

Негізгі құралдар- материалдық активтер олар:

а) компания немесе тауарлы- материалдық қорларды жабдықтыру және қызмет атқару үшін, басқа компанияларға  жалға беру үшін немесе әкімшілік  мақсаттар үшін қолданылатын;

ә) әрбір кезеңнен  астам уақыт ішінде қолданылуды  болжайды.

Негізгі қаражаттың обьектілері үшін пайдалы қолдану мерзімі белгіленеді,  бұл:

а) компания активтік пайдалану  болжанып, күтілетін (есептік  кезең)

ә) компания активті  пайдаланып, жасауды көздейтін бұйымның саны. Басқаша айтсақ, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық пайдасын алу болжанатын кезең.

Негізгі құралдардың  обьектісі актив ретінде мынандай жағдайларда  пайда алады деп  сендіруге болатын болса:

а) компания активке  байланысты болашақ экономикалық  пайда алды деп сендіруге болатын  болса;

ә) активтің өзіндік құны сенімді бағаланса.

Негізгі құралдар дегеніміз- ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) материалды өндіріс саласында  да,  өндірістік емес салада да еңбек  құралы ретінде іс- әрекет ететін материалдық  активтер ұлттық комиссиясы.

Негізгі құралдар анықтамасында активті еңбек құралы ретінде міндетті түрде пайдалану өлшем тұрғысында көзделмейді. Мұның өзі табиғи тұрғыда шындығында дәл мәнінде еңбек құралы бола алмайтын объектілерді, мысалы, шаруашылық керек-жарағы заттарын немесе көп жылдық екпе ағаштарды неігізгі құралдарға жатқызуға мүмкіндік береді. Негізгі құралдар сондай-ақ жасалған активтермен ғана шектелмейді. Мұның өзі айрықша атамай-ақ бұл активтердің құрамына жерді (жер учаскелерін) енгізуге мүмкіндік береді.

Белгілі бір  ұйымның келешекте активпен байланысты экономикалық пайда алады және сатып алынған актив құны сенімді түрде бағалана алады деп үлкен ықтималдықпен айтуға болғанда негізгі құралдардың объектісі актив ретінде танылуға тиіс.

Бухгалтерлік  есепке алуға активтерді негізгі  құралдар ретінде қабылдау шарттарының бірі – олардың ұзақ уақыт бойы пайдаланылуы, яғни ұтымды пайдаланылу мерзімінің ұзақтығы бір жылдан аса болуы деп есептеледі. Алайда бұл шартқа көзсіз ден қоюға болмайды деп есептеймін. Мұның өзі бұрын өзіне шаруашылық керек жарағын, аспаптарды, жалпы және арнайы мақсаттағы тетіктерді және басқаларын қамтитын бағасы шамалы әрі тез тозатын заттар құрамына есептеліп келген құндылықтарға бухгалтерлік есеп жүргізуді орынсыз қиындатуға әкеліп соғуы мүмкін. Баршаға мәлім, бухгалтерлік есеп жүйесін реформалауға байланысты "бағасы шамалы және құндылықтың тез тозатын заттары" деген ұғым жойылды. Бұл ретте пайдалану мерзімі бір жылдан астам еңбек заттары, құнына қарамастан, негізгі құралдар ретінде танылуға жатқызылады, ал басқа заттар мен еңбек құралдарының құны шығыстарға жатқызылады.

Негізгі құралдар үшін ұзақ пайдалану сипаты елеулі елеулі болып табылады. Негізгі құралдарды пайдалану ұзақтығының сандық бағалануы  пайдалану мерзімінен көрінеді Пайдалану  мерзімі не ұйым объектіні пайдаланудаланудың көзделген  (күтілген) кезеңінде, ұйым осы объектіні пайдалана отырып не өнім мөлшерін шығаруды немесе жұмыстар (қызмет көрсетулер) көлемін атқаруды білдіреді. Негізгі құралдар объектісінің пайдалану мерзімінің уақытша немесе заттай өлшегішін таңдап алу объектінің нақтылы пайдалылығына, яғни экономикалық пайда әкелу қабілетіне байланысты.