Танысу тәжірибесінің есебі

        Тауарлы-материалдық қорлар есебі №2 «Босалқылар» ХҚЕС талаптарына сәйкес жүргізіледі. Қорлар есебін жүргізудегі негізгі мәселе актив ретінде танылуға жататын және тиісті түсімдерді танығанға дейінгі келесі кезеңдерге көшірілетін шығындардың шамасын анықтау болып табылады.

 Тауарлы-материалдық қорларды есепке алудың негізгі міндеттері мыналар:  
   1) қорлардың уақтылы және толықтай кірістелуіне, олардың сақталу жеріндегі және қозғалысының барлық сатыларындағы сақталуына бақылау жасау;  
   2) қорлардың қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды уақтылы және толықтай құжаттау;

   3) көлік-әзірлеу шығындары (ауытқуы) мен әзірленген қорлардың нақты өзіндік құнын уақтылы және дұрыс анықтау;

   4) көлік-әзірлеу шығындарын айналым шығындарына біркелкі және дұрыс есептен шығарылуын бақылау;

  5) қойма қорларының жағдайына бақылау жасау;

  6) ішкі ресурстарды ұтқыр қолдану мақсатында субъектіге керек емес материалдық қорларды анықтау және сату;

  7) сақталатын жерлердегі қорлардың қалдықтары мен қозғалысы жайлы дәл мәліметтерді алу.

 Материалдық қорлардың барлық түрлерінің есебі 1300 - "Қорлар" бөлімшесінің негізгі, активтік, инвентарлық шоттарында жүргізіледі.

1310-"Шикізаттар  мен материалдар" шоты;

1320-"Дайын  өнім";

1330-"Тауарлар";  
1340-"Аяқталмаған өндіріс".

Материалдық құндылықтарды  дұрыс есепке алу үшін материалдардың әзірленген номенклатурасы болу керек.

       Материалдар номенклатурасы - бұл атауы мен тиісті деректемелері (сорты, мөлшері) көрсетілген материалдың әрбір түріне номенклатуралық нөмір белгіленіп, дәл және тұрақты өлшем бірлігі белгіленеді. Бұған қоса, номенклатурада материалдардың ағымдағы есепте ескерілетін бағасы қойылады.  
Номенклатуралық тізім - номенклатура - бағалық деп, ал онда көрсетілген бағалар - есептік деп аталады.

Тағайындалған нөмірін, өлшем  бірлігі мен бағасын тауарлы-материалдық  қорлардың қалдығы мен қозғалысы  ескерілетін барлық құжаттар мен тіркелімдерге қояды. Бухгалтерлік есепте қорлардың құнын бағалау өте маңызды, себебі сатылған тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны мен есептік кезеңдегі табыс, қорлардың құнын бағалауға тәуелді. Сонымен қатар, баланста көрсетілген қорлар құны ағымдағы қорлар соммасына байланысты. Бағалау тәсілдері шаруашылық субъектінің есеп саясатында орнатылады.  
Ұлттық тәжірибеде кәсіпорындарға қорларды бағалаудың барлық түрлерін қолдануға рұқсат берілген.

Тауарлы – материалдық  қорлар төмендегідей әдістер негізінде бағаланады:  
   1. Арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі.

   2. Орташа өзіндік құнды есептеу әдісі.

   3. ФИФО әдісі.

   4. ЛИФО әдісі.

   5. НИФО әдісі.

   6. Қалыпты баға (стандартты).

Өндіріске жіберілген материалдардың құнын анықтауда № 2 «Қорлар» ХҚЕС ұсынған бағалау тәсілдерін қолдануға болады:

    - арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі ;

    - орташа өзіндік құнды есептеу әдісі;

   - ФИФО әдісі.

 Халықаралық қаржылық есептілік стандартында ЛИФО әдісі баламалы болып танылады.  
Қорларды бағалау тәсілдерінің әрқайсысының өзінің артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Тауарлы – материалдық қорларды бағалаудың дұрыс әдісін таңдау кәсіпорынның таза табысын да, тұтас табысын да , қаржылық жағдайына да мәнді әсер етуі мүмкін. Сондықтан оларды таңдағанда салыстырмалы қағиданы ұстаған жөн. Бір әдістен екінші бір әдіске көшер алдында, яғни екіншісінің біріншісінен басымдылығымен қатар мына жағдайларды да ескеру керек:  
      - шаруашылық жүргізуші субьектінің есептік саясатына өзгерістерді енгізу;  
     - бір әдістен екіншісіне көшуді, есепті жылдың басынан бастап енгізу;  
дер кезінде тауарлы – материалдық қорлар қалдықтарына да және өткен жылдардың тартылмаған табысына да түзетулерді енгізу  
         Арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі әдетте бірімен – бірі алмастыруға болмайтын немесе кәсіпорында ерекше тәртіпке пайдаланылатын (асыл металдардың, асыл тастардың т.б) нақтылы бір материалдық қорлардың басын есептеуге арналған. Бұл әдіс жұмсалған материалдармен істелген жұмыстардың нақты өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді. Сондай - ақ бұл арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі сатылып алынғанына немесе кәсіпорынның өзінде өндірілгенінен қарамастан арнаулы жоспарлауға арналған материалдардың өзіндік құнын есептеуге арналған. Бұл әдіс топтар бойынша қорлардың есебін дәлме – дәл ұйымдастыруға мүмкіндік болған жағдайларда қолданылады. Тауарлары – материалдық қорларын сатып алу нақты тапсырысты орындау үшін жүргізілгендіктен кәсіпорын қаржылық нәтижесіне ықпал ете алмайды, өйткені оның қандай болатының шын мәнінде алдын – ала белгіленіп қойған.

        Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске алынған әрбір материалдық қорлардың бағасы олардың материалдық қорлардың кіріске алынғандағы шоты бойынша бағасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда жүргізіледі. Материалдық қорлар тобының орташа өзіндік құны ұйымдағы материалдарының есепті айдың басындағы қалған қалдығының құнымен ай бойы кіріске алынған материалдар құнының қосындысына, материалдардың ай басындағы сандарының қалдығы мен ай бойы кіріске алынған тиісті материалдардың сандарының қосындысына бөлу арқылы анықталады.  
       ФИФО әдісі – есептен шығарылған материалдық қорларды, олардың алғашқы кезекте кіріске алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып табылады. Бұл әдіс қағидасы бойынша материалдық қорлар бірінші кезекте кіріске алынған шығыс етіледі деп есептеледі. Яғни барлық келіп кіріске алынған материалдар бірінен соң бірі кіріске алынғандығы кезегі бойынша шығыс етіледі. Бұл жағдайда ай соңында кәсіпорынның қоймасында қалған материалдардың өзіндік құны соңғы кіріске алынған материалдардың бағасымен бағаланады. ФИФО әдісінің артықшылығы болып табылатын факты инфляция кезінде таза табыстың мүмкін болатын деңгейінен неғұрлым жоғарғысын береді. Бұл мынаған байланысты: инфляция кезеңінде компаниялар өз өнімдерін өткізу бағаларын көтереді, бұл ретте қорлар бағалардың өсуі кезіне дейін сатып алынуы ықтимал. Тиісінше бағаның төмендеу кезеңінде таза табыстың шамасы ең төменгі болса, мұнын өзі осы әдістің кемшілігі болса керек.  
      ЛИФО әдісі – шаруашылық ұйымдарда ең соңғы кезекте кіріске алынған материалдар тобы бірінші болып шығыс етіледі, немесе жұмсалды деген қағидаға негізделген, яғни алғашқы жұмысалынатын немесе шығыс етілетін материалдар шаруашылық ұйымда ең соңғы кіріске алынған материалдардың тиісті өзіндік құны бойынша бағаланады. Ал ай соңында шаруашылық ұйымда қалған материалдар алғашқы кіріске алынған материалдардың өзіндік құны бойынша бағаланады. ЛИФО әдісінің ФИФО әдісінен айырмашылығы солдефляциялық үрдістер кезінде таза табыстың неғұрлым жоғары деңгейінен әкеледі. Бұл әдістің кемшілігі сол еспті кезең соңындағы қорлар құны нақты мәнінен алшақтау болады. НИФО әдісі материалдарды «келесі болып түсті – бірінші болып шығысқа кетті» бағасы бойынша есептен шығаруды көздейді. Бұл әдісте жіберу құны мен кіріс құнын теңдестіру үшін түзетулер жасау қажет.

        Қалыпты баға (нормативті құн) бағалау тәсілін қолдануда өндіріске жіберілген материалдар, олардың қалыпты бағасы бойынша бағаланады. Шынайы және нормативті баға арасындағы айырма жеке шотта жиналады.

            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                     6.Дебиторлық берешек есебі

 
       Дебиторлық берешек деп көрсетілген қызмет, жабдықтаушыларға тауарлар және қызмет көрсетулері және тағыда басқалар үшін алдын ала төлем жүргізу

нәтижесінде туындаған  банк әртптестерінің қарызын айтады.

        1) жеке немесе заңды тұлғалармен өзара шаруашылық қатынастардың нәтижесінде олардан кәсіпорынға (ұйымға‚ мекемеге) тиесілі борыштардың сомасы. Дебиторлық берешекте тұрған қаражат кәсіпорынның шаруашылық айналымына қатыспайды‚ сондықтан айтарлықтай сомада берешектің болуы оның қаржы жағдайына салқынын тигізеді‚ оны өндіріп алу мерзімін қысқарту шараларын қолдану қажет. Дебиторлық берешектің уақтылы өндіріп алынуы кәсіпорынның қаржы жағдайын жақсартудың аса маңызды құралдарының бірі. Түрлері: қалыпты (заңды) дебиторлық берешек – шартта белгіленген мерзімде кредитордың (сатып алушының) айналымынан қаражат алу; мерзімі өткен дебиторлық берешек – шартта белгіленген мерзімнен тыс төлем тәртібін бұзу жолымен айналым қаражатын алу; үмітсіз (неғайбыл) дебиторлық берешек – соттың өндіріп алудан бас тартуы немесе борышқордың төлем төлеуге қабілетсіздігі мүмкін емес деп танылған борыш. Үмітсіз дебиторлық берешек жағдайында берешек сомасы мен құжаттар бақылау үшін теңгерімде 3 жыл бойына (қуыну талабының ескіруі) және теңгерімнен тысқары шотта 5 жыл бойына есепке алынуға тиіс. Қуыну мерзімі өткеннен кейін дебиторлық берешек залалға жатқызылады;

       2) несиеге тауар, материал жеткізуге, қызметтер көрсетуге немесе бөліп-бөліп төлеуге байланысты алынуға тиесілі шоттар. Кең таралған түрлері: сатып алушылар мен тапсырыскерлердің өздеріне босатылған тауарлар, материалдар, көрсетілген қызметтер үшін берешегі; орындалған, бірақ ақысы уақытылы төленбеген жұмыстар үшін берешек; ұйым өз қызметкерлеріне берген несиенің осы мақсаттар үшін алынған несиеден асып түсуі. Дебиторлық берешек ұйымның айналысынан қаражатты алаңдатады, оның қаржы жағдайын нашарлатады. Оны уақтылы өндіріп алу – ұйым бухгалтериясының аса маңызды міндеті. Талап ету мерзімі өткеннен кейін дебиторлық берешек залалға жатқызылып, есептен шығарылуға тиіс.

         Дебиторлық берешек – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің қандай да бір кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар үшін ақша төлеу бойынша  міндеттемелері. Ол ағымдағы және ағымдағы емес болып бөлінеді.

         Бухгалтерлік есепті кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлағалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде  алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары –1200 дебиторлық борыштар (алынуға тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып  екіге бөлінеді. Бұл борыштардың есебі «Алынуға тиісті шоттар» бөлімінің шоттарында есептелінеді.  Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін) дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі.

Олардың қатарына жататындар:

• Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген) төлем;
• Тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
• Вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
• Негізгі ұйымдар  мен еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған  дебиторлық борыштар;
• Ұйымның лауазымды адамдарыны (тұлғаларанының) дебиторлық борышы;
• Басқадай дебиторлық борыштаре саудалық және саудалық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді.

Есеп айырысуды  бақылаудың ықпалды тәсілі дебиторлық және кредиторлық берешектрдің,кірістер құжаттарды тіркеудің дұрыстығына  функционалдық аудитті уақтылы  өткізу,тіркелген құжаттарды төленген құжаттармен салыстыру болып  табылады. Бұл тұрғыдан қарағанда, кірістік ордерлер бойынша алынған ақшаны сіңіріп кетуді жеңілдететін жағдайларды анықтау қажет. Кассалық ордерлерді төлегенде және төлеушінің қолына қжат беруді тіркеудің жоқтығы немесе шоттардың төленбеуін атап өту маңызды.

Келісімшартың міндеттемелерін орындау мен дебиторлық берешектің щынайылығын тексеру	Жабдықтау келісімшарттар, шарттарды, жабдықтаушыларды,шот- фактураларды, нарядтарды, тапсырыс -тарды тіркеу журналдары
Дебиторлық  берешек есебі, жабдық- тауды және оларға төлеуді бақылау функцияларын орындауды талдау	Есеп,аудит және ішкі бақылау  стандарттары , нұсқаулықтар, бұйрық —  тар, өкімдер,бастапқы құжаттар, 1210 1220 1230 1240 1250 шоттар
Мәлеметтерді  жинау мен Дебиторлық берешек  түрлері, көлемі және мерзімдер бойынша	Сатып алушылармен, есеп беретін адамдармен,банк қызметкерлерімен және басқа дебиторлармен есептесу -лерді түгендеу материалдары
Дебиторлық  берешектің жағдайын дебиторлармен  есеп айырысуды түгендеу, өткізу жолымен  тексеру	Бас кітап,10 журнал-ордер,1290«күмәнді талаптар бойынша резерв -тер»аналитикалық есептің  1200бөлікшесінің 1210 «сатып алушылармен тапсырысшылардың кысқа мерзімді дебеторлық берешегі»шотары бойынша мәлеметтерді банк бас шысының дебиторлық берешекті есетен шығаруға арналған бұйрық
Дебиторлық берешектің жаратылысы мен көлемін талдау және төлемеу себептерін анықтау
Күмәнді талаптар бойынша резервті жасаудың негізділігі  мен оларды пайдаланудың дұрыстығын тексеру
Дебиторлық  берешекті уақытылы өтеудің заңдылығы  мен шынайылы -ғын талдау	1журнал-ордер,сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудыңесебі жөніндегі тізімде –ме,1210шоттары бойынша аналити- калық есеп мәліметтері
Сатып алушылармен,тапсырыс беру-шілермен,есеп айырысуды атқару -дың,вексельмен төлегендегі опера -цияларды көрсетудің дұрыстығын тексеру	Контрегенттермен  шарттар, төлем тапсырмалары, банк көшірмелері, анықтамалық -нормативтік ақпарат
Есептеулерді  реттеу мен дебиторлық берешекті  азайту жөніндегі ұсыныс -тар жасау, резервтердің, бсқарудың жағдайын бағалау	Талдамалы есепесулер және олардан шығатын тұжырымдар мен аудитордың ДБ басқаруды жетілдіру жөніндегі ұсыныстар
Баланс көрсеткіштерінің дебеторлық берешек есепшоттары  бойынша.бас кітаптыңмәліметтерімен сәйкестігін тексеру	Баланс 1210 1290 1220 1230 1240 1610 1270 бас кітап шоттары бойынша
Дебиторлық  берешектің  синтетикалық есебін жүргізудің дұрыстығын  тексеру	Жоғарыда көрсетілген  шоттар жөніндегі бас кітап11 7 8 ЖО берілген аванс,контрагенттермен есеп айырысу есебі бойынша тізімдер,

 

 

 

 

 

 

                                     7. Ақшалай қаражаттар есебі

     Ақша қаражатын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір шаруашылық жүргізуші субъектінің кассасы болады.

      Кассир – материалдық жауапты адам. Ол касса операцияларын жүргізу тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалынады. Егер еңбек ақы мен басқа да төлемдерді беру үшін субъекті басшысының жазбаша бұйрығы бойынша басқа адамдар тартылатын болса, онда бұлардың материалдық толық жеке дара жауапкершілігі туралы олармен де шарттар жасалынады.

Кассадағы операциялар есебі  – «Кассадағы ұлттық валютадағы ақша қаражаттары» бөлімшесінің активті  жинақтаушы шоттарында:

1010 – «Кассадағы ұлттық  валюта түріндегі қолма-қол ақша»

1020 – «Кассадағы шетел валютасындағы ақша қаражаттары» шоттарында жүргізіледі.

       «Кассадағы ұлттық валютадағы ақша қаражаттарының» есебі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі бекіткен кассалық операцияларды жүргізу тәртібіне сәйкес жүргізіледі.

Кассаға ақша қабылдау кассаның кіріс ордерлері бойынша жүзеге асырылады, оған бас бухгалтер мен кассир қол қояды. Кассаға ақша салған жеке немесе заңды тұлғаларға бас бухгалтер мен кассир қол қойған ақшаны қабылдағаны туралы түбіртек (квитанция) (ордердің қиынды бөлігі) беріледі. Төлемдерге ақшаны қабылдаған кезде кассир «Төлем таңбаларын анықтау тәртібін» басшылыққа алуға міндетті. Кассаға қабылданған теңге сомасы жазумен жазылып, тиын сандармен (цифрмен) жазылады. Толтырылған кассалық кіріс ордері қосымшада келтіріліп отыр.

        Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерлерімен немесе басшы мен бас бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген төлем тізімдемелерімен ақша беруге жазылған өтінішпен, шоттармен және басқа да құжаттармен рәсімделеді. Жекелеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша берген кассир алушының төлқұжатын немесе жеке басының куәлігін көрсетуді талап етеді. Оның атауы мен нөмірін, оны кімнің және қашан бергенін ордерде көрсетеді. Алушы касса ордеріне қол қояды және алған сомасын: теңгені жазумен, тиынды сандармен көрсетеді. Толтырылған кассалық шығыс ордері қосымшада көрсетілген.

       Жазылған касса ордерлері немесе олардың орнына жүретін құжаттар кіріс және шығыс касса құжаттарын тіркеу журналында тіркеледі, ол кіріс және шығыс касса құжаттарына жеке-жеке ашылады. Онда мыналар көрсетіледі: кіріс және шығыс ордерінің толтырылған күні мен нөмері, кассаға түскен және жұмсалған ақшалардың (жалақы, сыйлықтар, стипендиялар, іс-сапарға төленген және басқа да шығыстар) нысаналы  мақсаты көрсетіледі, егер ақша қаражаттарын нысаналы мақсаты туралы директерді машинограмма түрінде алатын болса, кіріс және шығыс құжаттарын тіркеу журналында тек құжаттың толтырған күні, номері мен сомасы көрсетіледі.