«Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС-нің қаржылық жағдайын талдау мен аудиті

 

Кестеде көрсеткендей ұзақ мерзімді активтер есеп беру кезінде 56496 мың теңгеге төмендеді. Бұл  көрсеткішке  негізгі құралдардың және  материалдық  емес активтердің   төмендеуді әсер еткен. Ұзақ мерзімді  активтердегі үлес  салмағының көр мөлшері негізгі құралдар 4225181 мың теңгеге, 99,9 пайызға ие болып. Жыл аяғында  4168763 мың  теңге  56418 мың теңгеге төмендеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Активтердің айналымдылығын талдау

 

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат айналымының жылдамдығымен көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау, кәсіпорынның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғандығын анықтауға мүмкіндік беретін, әр түрлі қаржылық айналымдылық коэффициенттердеің дегейі мен қозғалысын зерттейді.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайы активтерге салынғын қаражаттың қаншалықты тез нақты ақшаға айналуына тікелей тәуелді болады.

Жоғарыда айтып өткендей, кейбір актив түрлері әр түрлі айналым жылдамдығына, яғни олардың ақша қалпына көшу жылдамдығына ие болады. Қаражаттың айналымды болуының ұзақтығы ішкі және сыртқы сипаттағы бірқатар әр бағыттағы себептердің жиынтық әсерімен анықталады. Бірінші қатарға кәсіпорынның әрекет өрісін (өндірістік, делделдық, жабдықтау-өткізу және басқа), салғын (мысалы, кондитер фабрикасы мен станок жасау зауытының айналымдылығы әр түрлі болатындығы еш күмән тудырмайды), ауқымын (көп жағдайда шағын кәсіпорындарда, үлкендеріне қарағанда қаражат айналымдылығы айтарлықтай жоғары клееді – бұл шағын бизнестің бір артықшылығы деуге болады) және тағы басқаларын жатқызуға болады. Елдегі экономикалық жағдаймен оған байланысты шаруашылықты жүргізу шарттары да кәсіпорынның активтерінің айналымдылығына аз әсер етпейді. Сөйтіп, елдегі өтіп жатқан инфляциялық процестер, кәсіпорындардың басым көпшілігінің жабдықтаушылармен, сатып алушылармен реттелген шаруашылық байланысының болмауы шамадан тыс қор жинақтауға әкеліп соқтырады да, бұл қаражат айналымын айтарлықтай бәлсендетеді.

Қаржаттың айналымда болу кезеңі, едәуір дәрежеде кәсіпорынның ішкі жағдайымен бірінші кезекте, оның активтерін басқару стратегиясының тиімділігімен (немесе жоқтығы) анықталатындығын айта кету керек.

Шынында да, қолданылған бағас аясаты, құрылған құрылымы, пайдаланылған тауарлы-материалды қорларды бағалау әдістемесіне байланысты кәсіпорын өз қаражатының айналымының ұзақтығына көп немесе аз әсер ету еркіндігіне ие болады.

Іскерлік белсендіоік коэффициентінің кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін үлкен маңызы бар, өйткені қаражаттың айналым жылдамдығы кәсіпорынның төлем қабілетіне тікелей әсер етеді. Оған қосымша, басқадай бірдей жағдайда қаражаттың айналым жылдамдығының өсуі кәсіпорынның өндірістік-техникалық күшінің артқаныны көрстетеді.

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің көрсеткіштеріне мына коэффициенттер жатады:

1. Капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті. Ол жылына қанша рет айналу мен толық циклі болатындығын және активтердің әрбір ақша бірлігі сатылған өнімнің қанша ақша бірлігін әкелгенін көрсетеді. Бұл көрсеткіш мына формула бойынша анықталады:

 

КОА = ДN

AK

 

Мұнда,  КОА – капиталдың жалпы айналымдылықкоэффициенті;

ДN  - өнім сатудан ( жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс (саудадан түскен ақша);

AK – жиынтық капитал (кезеңдегі орташа баланс валютасы).

 

Жиынтық капиталдың кезеңдегі орташа шамасының жалпы айналымдылық коэффициенті іскерлік белсенділігі туралы жан-жақты түсінік береді. Сатудыан түскен табыстың баланс валютасының (барлық, капиталдың) орташа шамасына қатынасымен есептелетіп ол, кәсіпорынның барлық капиталының айналым санын көрсетеді және олардың жұмылдыру көздеріне байланыссыз, барлық ресурстарды кәсіпорынның пайдалану тиімдігімен сипаттайды. Бұл көрсеткіш салаға байланысты ауытқып отырады және өндіріс процесінде ерекшеліктерді қамтып көрсетеді.

Түрлі кәсіпорындарға немесе бір кәсіпорынға әр жылдардағы жалпы айналымдылық коэффициентін салыстырғанда, активтердің орташа жылдық сомасын бағалауда біркелкілі қамтамасыз етілгендігін тексеру қажет. Одан басқа, бұл көрсеткіш бірдей жағдайда кәсіпорынның негізгі құралдары көбірек тозған сайын жоғарылай береді. Белгіленген жағдайлар, капиталдың жалпы айналымдылық коэфиициентін талдау қажетті түзетулерді ескере отырып жүргізуді керек етеді.

Капиталдың жалпы айналымдылғы коэффициент = 155644/ 11899518 = 0,8 жыл басында;

2345052/ 5364227 = 0,4 жыл аяғында

Көрсеткіш кәсіпорынның жалпы капиталын (басқа ресурстарды) пайдалану тиімділігінің төмендегенін көрстетеді. Егер өткен жылы, кәсіпорында активтердің әрбір ақша бірлігі 80 тиын келтірсе, есеп беру жылында ол 4 тиынға кемиді. Нәтижесінде кәсіпорынның барлық мүмкіншіліктерін пайланып, өнімді сатудлан түскен табыс оүріндегі жалпы тиімділігі өткен жылмен салыстырғанда арттыруға

 мүмкіндік береді. Осы екі фактордың жиынтық әсері бізге сатылған өнім көлеміндегі жалпы ауытқуды береді.

2. Негізгі құралдардың айналымдылығы

Бұл көрсеткіш қайтарымдылығын көрсетеді, яғни кәсіпорынның кезеңдегі өндірістік қорларына пайдаланудың тиімділігін сипаттайды. Ол саудадан түскен табысты (ақшаны) қалдық құны бойынша кезеңдегі негізгі құралдардың орташа шамасымен бөлу арқылы есептейді.

Қор қайтарымдылығы коэффициентінің артуына негізгі құралдардың үлес салмағының салыстырмалы жоғары болмауы немесе олардың техникалық деңгейінің жоғарылығы есебінен қол жеткізуге болады. Алайда бұл жерде жалпы заңдылық былайша болады: коэффициент жоғары болған сайын, есеп беру кезіндегі шығындар азая түседі. Коэффициенттің төмен болуы өнімі сатудан түсетін табыстың жетімсіздігін не болмаса осы активтер түрлеріне тым жоғары деңгейде қаржы бөлінгендігін көрсетеді.

Бұл көрсеткіш төменде жан-жақты қаралады, өйткені ол көбінесе кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайды.

3. Меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті

Ол мына формула бойынша қаралады:

 

КОС= ДN

         СK

 

Мұнда,  КОС – меншікті капиталдың айналымдылық коэффицент;

ДN  - өнім сатудан ( жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс;

СK – баланс бойынша меншікті капиталдың кезеңдегі орташа шамасы.

 

Меншікті капиталдың айналымдылығы = 155644 / 4206650 = 0,3 жыл аяғында

Бұл көрсеткіш қызметті әр қырынан сипаттайды: коммерциялық көзқараспен қарағанда ол сатудың артықтығын немесе жеткіліксіздігін анықтайды; қаржылық жағынан – салынған меншікті каптталдың айналым жылдамдығын, ал экономикалық тұрғыдан – кәсіпорынның меншік иелері (акционерлер, мемлекет немесе басқадай меншік иелері) көрсетеді. Егер коэффициент өте жоғары болса, салынған капиталдан сату деңгейінің едәуір артқандығын білдіреді, ал бұл несиелік қорлардың артуын, меншік иелеріне қарағанда істе кредиторлардың көбірек қатысуы мүмкін шекке жетуінен туындайды. Бұл жағдайда міндеттемелердің меншікті капиталға қатынасы артады, кредиторлардың қауіпсіздігі төмендейді және табыстың кемуіне байланысты кәсіпорын айтарлықтай қиыншылықтарға кездесуі мүмкін. Керісінше коэффициенттің төмендегі меншікті капиталдың бір белгінің әрекетсіз жатқандығын білдіреді. Бұл тұста коэффициент, меншікті қаражатты осы жағдайда сай келетін табыс көзіне салу қажеттігін көрсетеді.

Біздің кәсіпорында бұл көрсеткіштің деңгейі едәуір төмендеді. Егер меншікті капитал өткен жылы 0,03 бұл кәсіпорынның акционерлерінің қаражатын пайдалану тиімділігінің төмендегенін дәлелдейді.

4. Ағымдағы активтер (мобильдік қаражат) немесе айналым капиталының айналымдылық коэффициенті. Ол өнім сатудан түскен (ақша) табысыныңы (жұмыс қызмет көрсету) ағымдағы активтердің орташа шамасына қатынасымен формула бойынша анықталады:

 

КОТА= ДN

           ТKС

 

Мұнда: КОТА - ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті

ТKС – ағымдағы активтердің орташа шамасы

 

Ағымдағы активтердің (баланс активінің ІІ бөлімі) орташа шамасы формула бойынша анықталады:

 

ТАС= ОН + ОК

    2

 

Мұнда: ТАС – ағымдағы активтердің орташа шамасы;

ОН + ОК – сәйкес жыл басындағы және аяғындағы активтер шамасы.

 

Активтердің орташа шамасының толығырақ есебі активтер жағдайы туралы ай сайынғы мәліметтерді пайдаланған кезде алынатын болады. Сонда активтердің шамасы формуламен белгіленеді.

 

  О1          О1

ТАС= О2 + О3 + ... + О n-1 + 2

    n - 1

Мұнда, О n  айындағы активтер шамасы

Ағымдағы активтер айналымдылығы = 2345052 / 1195433 = 1,96

Ағымдағы активтердің (айналым каптталының) айналымдылық коэффициенті олардың айналым жылдамдығын, яғни зерттелген кезеңдегі барлық айналым қаражатының айналым санын көрсетеді. Ағымдағы активтердің айналымдылығының үдеуі олардың қажеттлігін кемітеді де, кәсіпорындарғахалық шаруашылығының мұқтажы үшін (абсолюттік босату) немесе қосымша өнім өндіруіге (салыстырмалы босату) айналым қаражатының бір бөлігін босатуға мүмкіндік береді.

 

Айналымның жылдамдауы нәтижесінде айналым қаражатының заттық элементтері босайды, шикізат, материалдар, отын қорлары мен аяқталмаған өндірісті істеу аз қажет болады, демек, бұрын осы қорлармен іске салынған ақш ресурстары босап шығады. Босаған ақша ресурстары кәсіпорынның ең өтімді активтерін арттырады, нәтижесінде оның төлем қабілеті бекіп, қаржылық жағдайы жақсарады.

Ағымдағы активтердің айналым жылдамдығы бұл - өзі өндірістік-шаруашылық қывзметтің ұйымдастыру-техникалық деңгейінің кешенді көрсеткіші. Айналым санының артуына айналу уақыты мен өндіріс уақытының қысқаруы есебінен қол жеткізуге болады. Өндіріс уақыты технологиялық процесс пен пайдаланылған техниканың сипатымен байланысты. Оны қысқарту үшін технологияны жетілдіріп, еңбекті механикаландыру және автоматтандыру қажет.

Айналым уақытын қысқартуға мамандану мен бірлесудің дамуы, тікелей шаруашылық аралық байланыстырудың жақсаруы, жүк тасу, өзара есеп айырысу мен құжат айналымын тездетумен қол жеткізуге болады.

Әрбір кәспорын үшін айналымдылық коэффициенті өзіндік сипатта болады, егер ол анықталған болса, онда оның мағынасын қолайлы деңгейде ұстап тұру керек. Оны табу оп-оңай, егер кәсіпорын коэффициенттің осы мағынасына үнемі заемдық капиталды пайдалануға тырысатын болса, онда шығындарды жабу мен қызмет ауқымын кеңейту үшін айналым каптталының айналымдылығының бұл жылдамдығы ақша қаражатын жеткіліксіз мөлшерде туындап отырғанын көрсетеді.

Ал керісінше, егер кәсіпорын тұрақты саут көлемінде немесе оның артуы барысында жеткілікті табыс тапса, онда айналым капиталыныңы айналым жылдамдығы тиімді болғандығы.

Ағымдағы активтердің айналымдылық жылдамдығы, доғарыда келтірілген формула бойынша есептелген оның айналым санымен ғана емес және айналымның ұзақтығымен, айналым қаражатының беку коэффициентімен де сипатталады (немесе айналымдылық айналым коэффициентімен).

Ағымдағы активтердің бір айналымының ұзақтығы мына формуламен анықталады:

ДО = 360 = 360; ДN = 360 x TAC

KOTA        TAC ДN

 

Мұнда: ДО   - бір айналымның күнмен есептелген ұзақтығы;

KOTA – ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті немесе ағымдағы активтердің айналым саны.

360/ 1,96 = 184

Көрсеткіштің бір жылдық мәнін есептегенде кезеңнің ұзақтығы 360 күн, бір тоқсанға – 90 күн, бір айға – 30 күн құрайды. Талдау бойынша, осымен 2-тоқсан, 4-күн құрады.

Айналым қаражатын бекіту коэффициентінің формуласын мына түрде көрсетеді:

KO3 =   TAC

              ДN

 

Мұнда KO3 = айналым қаражатын бекіту коэффициенті.

 

TAC - ағымдағы активтердің орташа шамасы.

 

ДN - өнім сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс.

Айналым қаражатын бекіту коэффициент = 7702476 / 2345052 = 3,3 Сатудан түскен табыстың (ақшаның) жалпы шамасы емес, керісінше аталған элементтің айналымы сипаттайды (өндірістік қорлар үшін олардың өндіріске жұмсалуы аяқталмаған  өндіріс үшін даяр бұйым шығару, қоймадағы даяр өнімдердің қалдығы үшін өнімді жөнелту, жөнелтілген тауарлар мен есептесудегі қаражат үшін есептесу шотына ақшаның түсуі, ақша қаражатының қалдығы үшін талдау жасалған кезіндегі ақша қаражатының айгалымы).

Сонымен, ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті кәісіпорынның барлық мобилдік қаражатының айналым жылдамдығын көрсетеді. Оның өсуі материалдық айналым қаражатының айналымдылық коэффициентінің артуымен үлесте ол жағымды, ал егер соңғысы азайча онда жағымсыз.

5. Материалдың  айналым қаражатының айналымдылық  коэффициенті кәсіпорыннңы талдау кезіндегі шығындары мен қорларының айналым санын кеөрсетеді, яғни олардың сатылу жылдамдығын сипаттайды. Толықтай алғанда бұл коэффициенттің мәні жоғары болған сайын, осы аз өтімді бапта соғырлым азырақ қаражат байланады, кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақтанып, айналым капиталында көбірек өтімді құрылым болады. Және керісінше, басқадай жағдайда тауардың шамадан тыс жиналып қорлануы, кәсіпорынның іскерлік белсенділігіне кері әсер тигізеді. Коэффмициенті есептеу формула бойынша жүргізіледі, онда алымындпа сатудан (ақша) түскен табыс, ал бөлімінде – кезеңдегі шығындар мен материалдық - өндірістік  қорлардың құнының орташа шамасы.

 

Өндірістік қорлар (материалдар) оларды дайындау (сатып алу) ҚҰНЫ БОЙЫНША ЕСЕПТЕЛЕТІНДІКТЕН, қорлардың айналымдылық коэффициентін есептеу үшін сатудан түскен табыс емес, сатылған өнімнің өзіндік құны пайдаланылады.