Меншікті капитал бағдарламасы мен аудиттеу есебі

Жарғылық капиталдың ерекшелігі – шаруашылықтың басқа  мүліктік көздеріне қарағанда тұрақты  шама болып саналады. Бұл жарғылық капиталдың көлемін арттыру немесе кеміту тек қана шаруашылықтың қызметінің қорытындысының нәтижесіне қарап және құрылтайшыларының құжаттарына сәйкес өзгерістерді еңгізгеннен кейін жүргізілуі мүмкін. Ол қажет болған жағдайда   жаңа құрылтайшыларды қабылдаудың нәтижесінде, құрылтайшылардың қосымша үлестері мен (акционерлік қоғамнан басқа) толықтырылуы мүмкін болса, ал құрылтайшылары шаруашылықтың құрамына шыққан жағдайда, керісінше, кемуі мүмкін.

Аудитор резервтік капиталдың қаржылары мен материалдық көмек  көрсетуге және кәсіпорын персоналына  еңбек ақы мен сый аұы төлеуге  жұмсалатын фактілерге кездесіп қалуы  мүмкін. Сондықтан аудитатор резервтік капиталдың пайдаланылуын баолық орындалған операцияларға талдау жасау жолымен егжей тегжейлі тексеруге тиісті.   Резервтік капиталдың құрылуы міндетті және ерікті сипатта болуы мүмкін. Біріеші жағдайда ол Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, ал екіншеде-кәсіеорынның құрылтай құжаттарында белгіленген тәртіпке немесе оның есеп саясатына сәйкес құрылады.

Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің «Қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсырудың тұжыпымдамалық негізін бекіту туралы» бұйрығының (29.10.2002 ж.) 16 тарауының  66 параграфында Резервтік капиталдың құралуы кәсіпорын (ұйым) мен оның кредиторларын зиянның зардаптарынан қосымша қорғауды қамтамасыз ету үшін заң актілерінде немесе құрылтай құжаттарында қарастырылады.

 

2.2 Меншікті капитал аудитінің бағдарламасы негізінде аудит жүргізудің әдістері

Жоспарлау аудитті өткізудің  бастапқы кезіңі болып табылады.Ол өзіне аудиторлық ұйымның күтілетін  аудитті өткізу көлемі, графигі мен  мерзімдері көрсететін жалпы жоспарын даярлаумен, сонымен қатар аудиторлық ұйым ұйымның бухгалтерлік есептілігі туралы объективті және негізделген пікір қалыптастыруға қажетті аудиторлық процедураларды жүзеге асыру көлемін, түрін анықтайтын аудиторлық бағдарламаны даярлауды қосады.

Жоспарлау – бұл аудитті  тиімді орындауға және бір мезгілде елеулі кезеңдерінің байқалмай қалу қаупін төмендетуге мүмкіндік беретін процесс.

Аудиторлық жоспарлауды 300 «Жоспарлау» деп аталатын Халықаралық  аудиттің стандарттары реттейді.

Аудитор өзінің қызметін негізгі үш себептер бойынша жоспарлау керек: бұл оған:

• клиент туралы жеткілікті мәліметтер жинау мүкіндігін береді;
• аудитке кеткен шығындарды шектеулі түрде ұстап қалуға көмектеседі;
• клиентпен белгілі-бір түсініспеушіліктен сақтап қалуға көмектеседі.

Аудитор тексеруді басталмас  бұрын, алдын ала жоспарлауды өткізеді. Онда ол клиент туралы жалпы ақпаратты жинайды, аудитті орындау үшін персонал таңдайды және жұмыс жағдайлармен келіседі. Кейін аудиторлық ұйымдар немесе жеке аудиторлар жоспарлау кезінде жалпы аудиторлық тәуекел мен ішкі бақылау жүйесін бағалау керек. Соңында аудитор аудиттің жалпы жоспарын мен бағдарламасын даярлауға кіріседі. Өйткені аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасы қорытынды шығаруға қажетті фактілі материал болып табылады, сонымен қатар экономикалық субъектінің бухгалтерлік есептілігі туралы аудитордың объективті пікір қалыптасуына негіз болып табылады.

Аудиторлық ұйымдар  немесе жеке аудиторлар аудиторлық тексеруді  жоспарлау процессін дұрыс ұйымдастыру, тәуекелді және ішкі бақылауды бағалау, аудиттің жалпы жоспарын және бағдарламасын құру мен даярлау тәртібін қарастыру және оны жетілдіру мәселелермен кездеседі.

  Аудиттік тексеру мақсатында қызмет көрсетуші қаржы-шаруашылық қызметiне  кешендi аудиторлық  тексеру жүргiзу жұмысының көлемiн қамтып бағдарлама негізінде орындаған соң оның бөлімдеріне тоқталып, яғни:

1. Ұйымдық құрылымның  аудитi:

- меншiк иелерiнiң құрылтай  құжаттары, хаттамалар, өкiмдерi;

- бухгалтерлiк және  салықтық есеп мақсатында  қызметтi  жiктеу;

- аффилирленген тұлғаларды  және  олардың серiктестiкке мүдделерiн белгiлеу;

- өкiлеттiктер мен жауапкершiлiкке  негiзделген  лауазымды тұлғаларды  белгiлеу;

-  есеп-салық жүйесiне  қатысты  iс жүргiзудi ұйымдастыру;

- серiктестiктiң қызметiн  меншiк иелерiнiң бақылау нысаны  және оны құжаттамамен қамтамасыз  ету;

2. Айналымнан тыс активтер есебiнiң аудитi:

- материалдық емес активтер;

- негiзгi құрал-жабдықтар;

- инвестициялар.

3. ТМҚ есебiнiң аудитi:

- материалдар;

- аяқталмаған өндiрiс;

- тауарлар.

4. Дебиторлық берешек есебiнiң аудитi:

5. Ақша қаражаты есебiнiң  аудитi.

6. Меншiктi капитал есебiнiң  аудитi.

. Мiндеттемелер есебiнiң  аудитi (кредиторлар, болашақ кезеңдер  кiрiстерi, кредиторлық берешек, жеткiзушiлермен  және мердiгерлермен  есеп айырысулар)

8. Кiрiстi қалыптастыру  аудитi.

9. Шығысты қалыптастыру  аудитi.

10. Салық мiндеттемелерiнiң аудитi.

11. Алынған  деректер  сараптамасы  және жедел ұсынымдар  беру.

12. Тексеру нәтижелерi  бойынша есептi дайындау.

13.  Меншiк иесiмен,  басшымен және есеп қызметiнiң  қызметкерiмен есептi талқылау.

14. «Есеп саясаты және  оны ашып көрсету» № 1 ҚЕХС талаптарына сәйкес есеп саясатын әзiрлеу бойынша құжаттау міндетті. Осы орайда меншiктi капитал есебiнiң аудитiн орындауда кәсіпорын капиталының қозғалысына бақылауды жүзеге асыру үшін аудиторларға ірі қаржылық операциялардың жағдайы жоне олардағы шектеулер туралы білу жеткілікті. Себебі осы есеп түрі бойынша қүжаттардың көлемі үлкен емес, олар стандартталмағаи және бәрі дерлік басшылық тарапынан бақылау мен бекітуді талап етеді. Бұл операциялардың есебін жүргізу кезінде, әдетте, екі жақты бақылау жасаудың және қателерді тексерудің сондай бір кең жүйесі керек емес. Бірінші кезекте капиталдың қозғалысы бойынша операцияларға қаржы талдаушылары талдау жасайды және басшылық бақылау жүргізеді, содан кейін акционерлердің, директорлар кеңесінің жиналыстарында бекітіледі. Кәсіпорын капиталының жағдайы туралы ақпараттар ресми хабарландыруларда, директорлар кеңесі мәжілістерінің хаттамаларында және бағалы қағаздарды сатып-өткізу кезінде жасалынатын басқа да құжаттарда болады.

 

2.3 Аудиттеу есебі мен қорытындысын шығару

Меншікті капиталдың элементтеріне тексеру жүргізу  кезіңде аудиторға жылдың басындағы  және аяғындағы қалдықгарды Бас  кітаптың 5510 "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)", 5520 "Өткен  жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шоттарының мөліметтерімен және бухгалтерлік есептің осы шоттардың кредиттік айналымы көрсетілетін регистрлерімен салыстыра отырып тексеру кезіндегі анықталған кемшіліктерді ашып көрсету аудитордың алдына қойған мақсаты.

Содан кейін шаруашылық операцияларының осы шоттарда көрсетілуінің дұрыстығын тексеру керек. Бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспарына сейкес есепті кезең ішіңдегі табыстың (зиянның) жиынтық сомасы 5610 "Жиынтық табыс (зиян)" шотында анықталады. Бұл шоттың кредиті бойынша VI "Табыстар" бөлімі шоттарымен корреспонденциялана отырып, алынған табыстың жиынтық сомасы, ал дебеті бойынша  VII "Шығыстар" бөлімінің шоттарымен корреспонденциялана отырып, шығыстардың жиынтық сомасы көрсетіледі. 5610 "Жиынтық табыс (зиян)" шотының дебеттік және кредиттік айналым сомаларын салыстыру нәтижесінде 5510 "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шотына көшірілетін таза табыстың (зиянның) сомасын анықтайды. Егер есепті кезеңде табыс алынған болса, онда 571 "Жиынтық табыс (зиян)" шоты дебеттеліп, 561 "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шоты кредиттеледі, ал егер де зиян болса, онда керісінше бухгалтерлік жазу орындалады, яғни, 561 "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шоты дебеттеліп, 571 "Жиынтық табыс (зиян)" шоты кредиттеледі.

1. Жоғарыда заң және құрылтай құжаттарына сәйкес есепті жылдың бөлінбеген табысының есебінен резервтік капиталға аударым жаса-лынатындығы айтылған болатын. Есепті жылдың зиянын жабуға бағытталған резервтік капиталдың қаражаттары сомасына 55 "Резервтік капитал" бөлімшесінің тиісті шоттары дебеттеліп, 5510 "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шоты кредиттеледі. Есепті жылдың белінбеген табысының елеулі бөлігі дивиденд және серіктестік қатысушыларына табыс есептеу үшін жұмсалынады, қалған сома 5510 "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шотынан 5520 "Өткен жылдардың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" шотына көшіріледі.
2. Қорыта айтқанда аудиторға бөлінбеген табыстың шамасын (мөлшерін) бағалау қажет. Бұл бөлінбеген табыстың динамикасын Кұру және өзгеру тенденциясын анықтау үшін оны өткен есепті кезеңдермен салыстыру жолымен жұргізіледі. Талдау жасау үшін тек есепті жылдың қорытыңды мәліметтері ғана емес, сондай-ақ өткен кезеңдердің де мәліметтері алынады.

Меншікті капиталдың бухгалтерлік есебінде болуы мүмкін бұрмалаушылықтар болуы құрылтайшылармен есеп айырысу және жарғылық капиталдың кұралуының есебін ұйымдастыру кезінде әртүрлі жіберілген қателер немесе әдейі бұрмалаушылықтар туындайды. Солардың ішіңдегі негізгілері:

• жарғылық капиталға салынған материалдық құндылықтардың, материалдық емес активтердің құнын өсіру нәтижесінде жарғылық капиталды негізсіз көбейту;
• құрылтайшылардың жарғылық капиталға өз үлестерін салмауы немесе толық салмауы (қоспауы);
• өзгерістердің акционерлер тізімдемесіне өз уақытында енгізілмеуі;
• құрылтайшылардың шығуы мен жаңаларының қабылдануының өз уақытында ресімделмеуі;
• артықшьшығы бар акциялар бойынша дивидендтің төленбеуі;
• акционерлік қоғамдар үшін ірі мәмілелердің дұрыс рәсімделмеуі;
• жарғылық капиталдағы үлесінің құрылтайшыға қайтарылуының дұрыс рәсімделмеуі;
• орындалған қаржы-шаруашьшық операциялары бойынша растаушы құжаттардың жоқ болуы;
• қажетті негіздеулерсіз құжаттардағы жазулардың түзетілуі;
• түп нұсқаның немесе заңдық құжаттарға сәйкес куәлаңдырылған көшірмелердің жоқ болуы;
• лицензиясыз қызмет жасау бойынша анықтай отырып меншікті капиталды пайдалану бойынша бұрмалаушылықтарды қосымша анықтауға мүмкіндік беретін баланстың жақын баптары төмендегі шоттар болуы мүмкін екендігін, атап айтқанда   ақшаның төленуін сипаттаушы шоттар,   негізгі құралдардың, инвестициялардың шоттары,   бағамдық айырмашылықтардың есебі бойынша шоттар, көз жеткізе отырып қорытынды жасауы керек.

Аудиторлық қорытындыны  жасаудың мерзiмi ақпараттық жүйенi  иеленушi, яғни субьекті басшысы және аудитор арасындағы жасасқан шартпен анықталады.  Аудиторлық қорытынды ұсыныстық сипаттаманы бередi және қаржылық жағдайы бойынша есептілікке өзгерiстер енгiзу туралы шешiм қабылданған кезiнде кәсіпорын басшысымен және (немесе) меншiк иесiмен келісе отырып есепке алынады.

Қаржылық жағдайы туралы ақпаратты дамыту жөнiндегi шешiмдердi қабылдау үшiн негiз болуы - ақпараттық жүйелердi құруға тапсырыс берушi мен  әзiрленушiнiң және үдерiстерiне басқа  да қатысушылар арасындағы дау-жанжалды шешу үшiн соттарда қаралуы мүмкiн.

Аудиторлық қорытынды  өтiнiш бiлдiрушi аудит жүргiзу сәтiнде  жұмыс қағидаттарына және сипаттамаларына  әсер ететiн ақпараттық жүйеге елеулi өзгерiстер енгiзбеген жағдайда ақпараттық жүйенi қолданудың барлық мерзiмiнде  күшi бар.

Сонымен қатар аудиторлық тәуекелділік деңгейі де көрсетіледі. Экономикалық субъект үшін тәуекелдік  -  бұл нарық конъюктурасының  өзгеруі (мысалы, тұтынушылардың өзгерген талғамы), серіктестер тарапынан  тәртіп бұзушылық, сыртқы факторлар  әрекеті.

Аудиторлық төуекелдік кәсіпорынның қаржылық есеп беруіне қатысты дұрыс емес пікірдің қалыптасуында болып табылады.Аудитті жүргізудің жалпы қабылданған әдістері, пайдаланушының күтуі және бизнесті жургізу практикасы аудитордың процедураны "қаржылық есеп беру бойынша пікірі шындықка сәйкес келмейді" деген минималды тәуекелмен білдіретіндей жоспарлауы мен орындауын талап етеді.

Аудиторлык тексеру  кезінде айтылған пікір пайдаланушы  үшін кәсіби стаңдарт сақталды, елеулі мәліметтер жинақталды және осы пікірді  дәлелдеу үшін бағаланды дегенді білдіреді. Егер аудитор өзі үшін аудиторлық тәуекелдіктің кіші деңгейін анықтаса, бүл оның қаржылық есеп беруде елеулі қателіктер жоқ деген үлкен сенімділікке ұмтылатындығын көрсетеді. Нольдік тәуекелдік жүз пайыздық тәуекел абсолютті сенімсіздік абсолютті сенімділікті білдірер еді. Тәуекелдік дәрежесі нольмен бірлік (0-ден 100%-ға дейін) арасыңдағы диапазонда ауытқуы мүмкіи, бірақ осы мәндер не жоғары не төмен болмайды.

Қаржылық есеп беру дәлділігінің толық кепілдігі (нольдік тәуекел) экономикалық тұрғыдан тиімсіз. Сондықтан аудитор қателер мен қателіктер абсолютті түрде жоқ деген кепілдеме бере алмайды. Аудитор клиент бизнесін зерттеп, қаржылық есеп беруді сыртқы пайдаланушылар сенімінің деңгейіне әсер ететін факторлардың әр қайсысының мәнін бағалап, аудит аяқталғаннан кейін клиенттің, бизнестегі қаржылық қорытындысының ықтималдылығын анықтауы керек. Осы факторлар негізінде, аудитор "қаржылық" есеп беруде аудит аяқталғаннан кейін де елеулі қателіктер сақталады деп отырып, тәуекелдік деңгейін субъективті түрде қоя алады.