Кәсіпорынды басқарудың теориялық негіздері

Жұмысты талдау дегеніміз – нақты көрсеткіштерді нормалармен салыстыру, жетіспеушіліктер мен ауытқуларды анықтау және олардың себебін түсіндіру. Кез-келген ауытқуларды дер кезінде зерттеп талдау керек, өйткені олар кезекті шешімдерді дер кезінде қабылдауға және түзетулерді уақытында енгізуге мүмкіншілік береді. Бұл әрекеттер – нақты нәтижелерді жоспарлық нәтижелерге жақындату – бақылаудың басты және соңғы фазасының негізін құрайды. Бұл жерде жоспарларды түзететін және жаңа норма қайта құру процедурасын ойластырады.

Бақылаудың тиімділігі шешімдердің қаншалықты жылдам және дәлелді қабылданатынына тәуелді.

Бақылау функциясын іске асыру біріншіден, есеп және есеп беру жүйелерін ұйымдастыруға негізделеді. Тиісті бухгалтерлік және қаржылық қызметтер орындары ақпаратты жинап өңдейді, бұл ақпарат бұрынғы жетістіктерді сипаттайды, мақсатттарды белгілеуге қажет тенденцияларды айқындайды, жоспарларды және нормаларды, сонымен қатар нақты мәліметтерді жоспармен салыстыруға т.б. ақпаратты жеткізеді.

Басқарушылық есеп берудің құру принциптері ретінде жауапкершіліктің орталықтары және ”негізгі бақылау нүктелерін”   қолдану принциптерін келтіруге болады. Басқарушылық бақылау функциясын орындау кезінде, қазіргі уақытта белгілі ”ауытқылар бойынша басқару” (menegment by exception) және ”мақсатты басқару” (menegment by objective) принциптері де қолданады.

Жауапкершілікті есептеу концепциясының негізгі ойы қарапайым: әрбір басшы жалпы жұмыстардың белгілі бөлігіне жауап береді. Есеп жүйесі басшы жауап беретін іс-әрекеттердің нәтижелерін өлшеуге мүмкіншілік беруге құралады. Ол үшін жауапкершілікті әрбір басшыға табыстау оңай болу мақсатымен оларға тапсырмалар тәптіштеп орнатылады. Бақылаудың тиімділігі жоғары болсын десек, есеп беру жүйесі жоспарлау жүйесіне сай болу керек.

Бақылау жүйесі тиімді болса басшының назары маңызды мәселелер шешімдерінде болады. Егер қызмет барысы жоспар бойынша жүріп жатса, басшыға ешқандай ақпарат түспеу керек. Ауытқу бойынша басқару принципі басшының назарына әр түрлі ауытқуларды туғызатын жағдайлар ғана түседі. Ауытқу барын белгілейтін бақылау ақпараты басшыларға тез талдау жасап, қажетті шаралар қолдануға итереді. Осының нәтижесінде басшылар маңызды және «тар жерлерге» көңіл бөліп оларды жоюға мүмкіндік алады.

Бақылау ақпараттардың ағымдары келесі принциптерге сәйкес ұйымдастырылады: басқару деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын фирма негізгі стратегиялық нүктелерінен шығатын ақпарат соғұрлым синтезделген және еркін болады. Мұндай құрылым ақпарат көлемін шектеу үшін, яғни бақылау көрсеткіштерін неғұрлым азайтып, сонымен бірге басшыға өзінің басқару деңгейінде бақылауға мүмкіндік беру үшін қажет. Негізгі көрсеткіш ретінде жалпы нәтижеге және жеке бөлімшенің мақсатына елеулі ықпал ететін факторлар алынады.

Бөлімшенің және оның басшыларының жұмысына бақылау мақсаттық әдісіне негізделген. Бұл әдіс бойынша әр бөлімше, әр басшыға өз функциясына сай нақтылы және мақсат қойылады және сан мен сапалы көрсеткіштерінен тұратын жоспар бегітіледі.

Мақсаттардың нақты мазмұны және құралымы функциялар және жауапкершіліктерді үлестірумен, басшылық қаншалықты орталықтандырылады соған тәуелді болады. Мақсатты әдіс бақылауда дәстүрлі тәжірибенің кемшіліктерін жоюға, оның ішінде адамдардың моральдік-психологиялық факторларын елемеуден айырады; ынталандыру факторы ретінде қызмет етеді, өйткені қызметкерлердің өзінің рөлін түсінгендіктен алдына қойылған мақсаттарды орындауға ат салысады /2,82-бет/.

Мақсат бойынша басқару әдістерінің негізгі қолдану проблемасы ретінде субъективизмді, мақсаттардың қойылымының дұрыс болмауын, өсу қарқынына негізделген жоспарлау тәжірибесінен арылу болып табылады. Әр түрлі қызметкерлер және бөлімшелер мақсатын салыстыруға болмайтындықтан, сапа жағынан айырмашылығы олардың қызметін дәл  бағалау критерийі ретінде пайдалануға көп кедергі туады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ бөлім Кәсіпорынның стратегиялық дамуы

 

3.1 Стратегия ұғымы  және оның түрлері

 

Нарықтық қатынастар жағдайларында, кәсіпорындардың дербестілігі, өзінің қаржылық-шаруашылық қызметі үшін жауапкершілік тартатын жағдайларда экономикалық жағдайдың тенденцияларын, нарықтық мүмкіндіктеріне және перспективаларын икемделу деңгейін анықтау, өзге бәскелес кәсіпорындардың қаржылық жағдайын бағалаудың объективті қажеттіліктері пайда болады. Кәсіпорындар үшін өзінің ішкі қаржылық стратегиясын қалыптастыру мұқтаждығы туындайды.

Стратегия деп кәсіпорынның оның бәсекелестерімен қатынастарда өмір сүру қабілеті мен күш-қуатын күшейтуге арналған барлық өзара байланысты кешенді қызметін айтамыз. Стратегия – бұл кәсіпорынның алға қойған ұзақ мерзімді мақсаттарына жету жолдарын қарастыратын жоспар болып табылады.

Стратегияның мақсаты – кәсіпорынның жоғарғы рентабельділікті (табыстылықты) қамтамасыз ететін ұзақ мерзімді бәсекелестік артықшылықтарға қол жеткізу. Оның мәні кәсіпорынның ресурстарын бөлу және бағыттау жолына қойылған мақсаттарға жету үшін қажетті іс-шаралардың жалпы үлгісін білдіреді.

Кәсіпорынның экономикалық стратегиясы саласында ірі маман М. Портердің пікірі бойынша, стратегияның түрлерінің біреуін негізге ала отырып, стратегияларды топтастыруға болады: шығындарды басқару, саралау стратегиясы және шоғырландыру.

Шығындарды бақылау стратегиясы – кәсіпорынның мөлшерін және өнімінің көлемін реттеу немесе шығындарды міндетті бақылау жолымен бәсекелестердің шығындарымен салыстыра отырып, өзіндік шығындарын төмендетуге негізделеді, сол арқылы өндірістің жоғарғы тиімділігіне қол жеткізу.

Саралау стратегиясы – бәсекелестің өніміне қарағанда, тұтынушыларының қызығушылығын таныту үшін нарыққа сапалы тауарлар мен қызметтер ұсынуға бағытталады. Саралау стратегиясы бұл сала бойынша орташадан жоғары табыс деңгейіне қол жеткізу үшін сенімді және ұзақ мерзімді стратегия болып табылады.

Шоғырландыру – бұл кәсіпорынның тұтынушылардың белгілі бір тобына, өнім ассортиментінің шектелген бөлігіне және арнайы географиялық нарығына мақсатты түрде бағытталғандығын білдіреді.

Кәсіпорын мен оның сыртқы ортамен қарым-қатынасы, яғни өнімдер мен технологиялардың қалай өндірілетіні, өзінің өнімдерін қайда және кімге жөнелтетінін, бәсекелестерінен қалай басым түсетінін анықтайтын ережелер өнімді нарықтық стратегия деп атайды.

Эволюциялық стратегия жақсарту инновацияларына сүйенеді және мемлекеттік қолдануға байланыссыз ол тек монополияға қарсы шараларды жүргізе отырып, бәсеке үшін тең жағдайларды қамтамасыз етуі керек.

Дағдарыстық жағдайларда өміншеңдік стратегиясы жиі қолданылады. Оның мақсаты – кәсіпорынның, аймақтың, саланың негізгі потенциалын сақтай отырып, нашарлаған конъюнктураға бейімдеу. Бұл жағдайда өндірістен сұранысы жоқ, ескірген өнімдер алынып тасталады, иноовациялық және инвестициялық қызмет ауқымы төмендейді, жаңа нарықтарға бейімделу, қызметкерлерді қайта дайындау және оны қысқарты жүргізіледі. Ұйымның сыртқы ортасы мен ішкі резервтерін зерттей отырып, кәсіпорынның басшылығы алдына стратегиялық баламаны талдау мәселесін қояды. Стратегиялық баламаның келесідей түрлері белгілі: өсу, шектелген өсу, қысқарты және осы үш стратегияның үйлесімділігі.

Шектелген өсу стратегиясы кемеліне жеткен кәсіпорындарды қолданылады.

Өсу стратегиясы алдыңғы кезең көрсеткіштерінің деңгейін тұрақты түрде көтеріп отыруын білдіреді. Ол тез өзгеріп тұратын технологиялы, серпінді түрде дамушы кәсіпорындарда қолданылады. Өсу стратегиясының ішкі және сыртқы түрлері болуы мүмкін: ішкі өсу тауарлар мен қызмет көрсетулер мен тауар ассортиментің кеңейту жолымен жүргізіледі; сыртқы өсу компаниялардың бірігуімен байланысты болады.

Қойылған мақсаттар қол жеткізілген деңгейлерден төмен болған жағдайда кәсіпорын басшылығы қысқарту стратегиясын қолданады. Қысқарту стратегиясының келесідей түрлері белгілі: кәсіпорынның таратылуы (ұйымның материалдық қорлары мен активтерін толығымен сату), қызметтің кейбір түрлерін қысқарту.

Барлық баламалардың үйлесімдік стратегиясын бірнеше салаларда белсенді қызмет атқаратын ірі кәсіпорындар қолданады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.2 Кәсіпорынның дамуын басқару стратегисы

 

Кәсіпорынды стратегиялық басқарудың басты мақсаты – оған жоғары рентебельділікті (табыстылықты) қамтамасыз ететін бәсекелестік артықшылықтарға қол жеткізу.

Кәсіпорынды басқару стратегиясы нарықта мүмкін болатын өзгерістерді есепке ала отырып, оның дамуының ұзақ мерзімді мақсаттары мен табыстылықтың өсу факторларын анықтауды білдіреді. Басқару стратегиясында кәсіпорын дамуының ұзақ мерзімді міндеттері, сондай-ақ оны жүзеге асыруға қажетті қаражаттар мен ресурстар көрініс табады. Сондай-ақ, кәсіпорынның сыртқы жағдайлары мен потенциалды мүмкіндіктерін табу, оны жүзеге асырудың жағдайларын, жаңа өнімге, технологияға өту, басқару жүйесін, шаруашылық саясатын жүргізу шараларын ойластыру қажет. Стратегиялық басқарудың міндеті корпорацияны нарықтық жағдайлардың мүмкін болатын өзгерістеріне дайындау, кездейсоқ факторлардың қолайсыз әсерінен қорғау. Ол мүмкін болатын өзгерістерге икемді құрал болуы қажет.

Басқару стратегиясын жасау және оны жүзеге асыру келесі реттерден тұрады:

• сыртқы орта дамуының перспективті бағыттарын бағалау (нарықтың, ғылыми-техникалық прогрестің, жалпы экономикалық жағдайдың, бәсекелестіктің және т.б.);
• сыртқы ортаның дамуында олардың қолайлы және теріс бағыттарын табу;
• кәсіпорынның потенциалды мүмкіндіктерін және оның дамуының перспективті бағыттарын анықтау;
• кәсіпорын дамуының ұзақ мерзімді міндеттерін жасау;
• іс-әрекеттер бағдарламасы мен оны жүргізу қаражаттарын анықтау.

Нарық конъюнктурасының тұрақсыздық жағдайларында басқару стратегиясы кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін тұрақтандыруға ықпал етеді. Кәсіпорын табысының тұрақтылығы және оның жетістігі стратегиялық шешімдердің сапасына тікелей байланысты.

Стратегиялық басқару ісінде корпорация табысын көбейтетін барлық факторларды жинақтау қажет. Корпорация табысының өсуіне әсер ететін факторлардың қатарына мыналар жатады:

• маркетингтік зерттеулерді енгізу;
• өнімдердің жаңа түрлерін жасау және оның сапасын өсіру;
• кәсіпорынды басқару жүйесін жетілдіру;
• еңбек ресурстарын тарту саясаты;
• кәсіпорынның қаржылық саясаты.

Бұл бағыттардың барлығын басқарудың стратегиялық міндеттерін жасау және жүргізу есепке алынуы қажет. Осылайша, стратегиялық басқару ішкі және сыртқы жағдайларды тұрақты түрде талдап, олардың өзгерістерін бақылап отыруды білдіреді.

Кәсіпорынның даму стратегиясын жасау және оны енгізу бойынша жұмыстардың барлық кешенін келесідей ірі блоктарға бөлуге болады:

• саланың инвестициялық тартымдылығын талдау, оның даму болжамын жасау, ішкі және сыртқы нарықтарда сұраныс пен ұсыныс конъюнктурасында сұраныс өзгерістерін болжау;
• салада кәсіпорынның бәсекелестік позициясын талдау;
• келешек кәсіпорын бейнесін қалыптастыру;
• стратегияны ендіру бойынша жұмыстар кешенін анықтау.

Саланың инвестициялық тартымдылығын талдау кәсіпорын дамуының стратегиясын жасаудың маңызды  құрамдас бөлігі болып табылады. Оның мақсаты келесі сұрақтарға жауаптар алу:

• салада бәсекелестіктің интенсивтілік деңгейіне негізгі бәсекелес күштердің әсер етуінің дәрежесі қандай;
• оның құрылымында болатын өзгерістер не туындатады және бұл фактордың келешекте әсері қандай болады;
• қандай факторлар бәсекелес күресте жетістік немесе қолайсыздықты анықтайды;
• талданып отырған сала тартымды ма және табыстың жоғары деңгейін қамтамасыз ету бойынша оның перспективалары қандай?

Осы сұрақтарға жауаптар табу кәсіпорынның даму базасын құрады. Саланың тартымдылығы, оны сапалы және терең талдау, банктермен, потенциалды инвесторлармен келісім-шарттар жүргізуде  маңызды негіз болып табылады, себебі бос ресурстардың иелеріне өз салымдарының оңтайлы болуы үшін бағыттарын анықтау өте қажет.

Перспективті жоспарлау жүйесінің тұтқасы ретінде кәсіпорынның стратегиясын жасау қарастырылады. Келешектің  бейнесі нақты болуы қажет. Оны жобалау кезінде саланың даму бағытын, сұраныс және ұсыныс конъюнктурасының  өзгерісін, шаруашылық құрылымының күшті және әлсіз жақтарын, ішкі және сыртқы ортаға әсер ететін мүмкіндіктер мен қауіптер және басқа да көптеген факторларды есепке алу қажет.

Бұл істе маңызды болып стратегиялық мақсатты ойлау кезеңі табылады. Онда келешектің сапалы нақты бейнесі және дамудың ұзақ мерзімді бағыттарының тізімі қалыптасады және ол келесідей бағыттардан тұрады:

• өндіріс және айналым шығындарының төмендеуі;
• ішкі және сыртқы нарықтарда үлестің өсуі;
• кәсіпорынның капиталдау (акциялардың нарықтық құнының) процесінің өсуі;
• кәсіпорынның инвестциялық тартымдылығының деңгейінің өсуі.

Стратегиялық бағыттар кешенді сипатта болады және арнайы бағдарламалардың негізінде жүргізіледі

 

 

 

3.3 Кәсіпорынның  даму стратегиясының

негізгі бағыттары

 

«ҚазТрансОйл» АҚ қазіргі таңда монополиялық компаниялардың қызметтеріне қойылатын баға қалыптасуының халықаралық принциптеріне сәйкес тарифтік саясат қолданады. Аталған принциптер объективті түрде қажет шығындарды, салықтық төлемдерді толық өтеуді, табыстылықтың тиімді мөлшеріне қол жеткізуді қажет етеді. Сонымен қатар, өзінің ұзақ мерзімді дамуын қамтамасыз ету үшін компания стратегиялық жоспарлау жұмыстарын жүзеге асыруда. Компанияның стратегиялық жоспарлары келесідей мақсаттар мен міндеттерді көздеп отыр: