Кәсіпорын өнімінің өзіндік құнын төмендету жолдары

бірлігі

түскен  түсім

 өзіндік  құны

  Кестеден көріп отырғанымыздай, өнімді өткізу ол кәсіпорынның шығарылған өнімінің ең соңғы кезеңі деп айтсақ болады және ол кәсіпорын үшін өте маңызды. Бұл - өнімді өткізу жұмысының эффектісі, оның цехтарынан түскен табыстарының талдауында және тағы басқа қаржы көрсеткіштерінде байқалады. Яғни, өнімді өткізуден түскен табыс 2004 жылға қарағанда, 2005 жылы 362 648 мың теңге болып, 112 015 мың теңгеге немесе 44,7 %-ға артты.

Ал өткізілген өнімнің өзіндік құны - кәсіпорын  жұмысының қалай жүріп жатқанын сипаттайтын көрсеткіш, яғни бұдан  кәсіпорынның қаржылық жұмысын, өндіріс  жұмысының кеңдігін, шаруашылық субъектілерінің  қаржылық денгейін көруге болады. Жалпы  алғанда, өнімнің өзіндік құны 2005 жылы 2004 жылға қарағанда 104 142 мың теңгеге немесе 56,5 %-ға өсті деп айтсақ болады.

Жиынтық табыстың соммасы 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 7 873 мың теңгеге өсті, яғни 11,9 %-ға. Оны анықтау үшін:

Жиынтық табыс= Өткізілген өнімнен түскен түсім - Өткізілген өнімнің өзіндік құны. (5)

Кезең шығындары  деген көрсеткіш жалпы шығындарды, өнімді өткізуге кеткен шығындарды, пайыз  шығындарын, курстық ерекшелік шығындарын көрсетеді. Осылардың қосындысы  кезең шығындарын береді және оның 2005 жылмен салыстырғанда, 2004 жылы 4 283 мың теңгеге немесе 9,1 %-ға кем болғанын көрсетеді.

Кәсіпорынның  таза табыс соммасына жиынтық  табыс, салық, табыс салығы кіреді. 2005 жылы таза табыс 28,3 %-ға өскен немесе 5 026 мың теңгеге деп айтсақ болады. Бұл көрсеткішті есептеу үшін:

Таза  табыс = Салық салғанға дейінгі табыс  – 30 %. (6)

Сонымен қатар, өндіріс рентабельділігі - кәсіпорын  өндірісінің эффектілігін есептеуде  қолданылатын ең негізгі көрсеткіш  болып табылады. Ол өндірістегі 1 теңгеден алынған пайданы көрсетеді. Өндіріс рентабельділігі 2005 жылы 0,9 %-ға өскен. Оны былай табады:

Өндіріс рентабельділігі = Таза табыс / (Негізгі қордың (орт) жылдық құны + Айнымалы құралдардың (орт) жылдық құны). (7)

Өндіріс қызметінің нәтижелігін көрсететін маңызды  көрсеткіш болып еңбек өнімділігі табылады. Бұл көрсеткіш бір адамның орташа жылдық өндіру көлемін сипаттайды. Ол 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 169,4 мың теңгеге артқан. Оны есептеудің формуласы:

Жұмысшылардың еңбек өнімділігі = Өткізілген өнімнен  түскен түсім / Жұмысшылар саны. (8)

Өндірістегі негізгі  құралдардың орташа жылдық құнына кәсіпорынның орналасқан жері, мекемесін тасымалдайтын  транспорт, көліктері жатады. Бұл  көрсеткіш 2005 жылы 235 948 мың теңгені құрап, 2004 жылға қарағанда 4 261 мың теңгеге өсті.

Қор қайтарымдылығы негізгі өндірістік қорларды пайдаланудағы  жалпы көрсеткіш ретінде, кәсіпорынның тиімділігін көрсетеді. Осы көрсеткіш 2004 жылмен салыстырғанда, 2005 жылы 42,6 %-ға өскен. Оны есептеу үшін біз:

Қор қайтарымдылығы = Өнімді өткізуден түскен түсім / Негізгі қордың (орт) жылдық құны. (9)

Ал қор сиымдылығы - қор қайтарымдылық көрсеткішіне кері көрсеткіш болып табылады. Оның қасиеті мынада: оның алымын бірнеше  бөлек цехтар және  құрал–жабдықтар  топтарына бөліп тастауға болады. Бұл өндірістік-техникалық учаскілеріне деген жерді, қор пайдаланудағы жалпы көрсеткішті анықтауға мүмкіндік береді. Қор сиымдылығы 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 0,27 теңгеге кеміген немесе 29,3 %-ға. Осы көрсеткішті есептеу үшін біз:

Қор сиымдылығы = Негізгі  қордың (орт) жылдық құны / Өнімді өткізуден түскен түсім. (10)

Қормен қарулану көрсеткіші 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 5,17 %-ға қысқарған. Осы көрсеткішті  есептеу үшін:

Қормен  қарулану = Негізгі  қордың (орт) жылдық құны / Жұмысшылар саны. (11)

   3–кесте - «Адал» АҚ-ның еңбек өнімділігін сипаттайтын көрсеткіштер 

№КөрсеткіштерӨлшем

бірлігіЖылдарАуытқулар20042005+/-%Өнімді өткізуден түскен түсіммың тг.250633,0362648,0112015,044,7Жұмысшылар саныадам514552387,4Жұмысшылардың еңбек өнімділігімың тг.487,6657,0169,434,7Жұмысшылардың күндік еңбек өнімділігімың тг.1,82,50,738,9Жұмысшылардың сағаттық еңбек өнімділігімың тг.0,20,30,150,0Жалпы жалақы қорымың тг.60586,090756,030170,049,8

Кесте көрсеткіштеріне дәлірек тоқталсақ, 2005 жылы кәсіпорын жұмысшыларының еңбек өнімділігінің күндік мөлшерінің өскенін байқауға болады, яғни ол 38,9 %- ға арқан. Оны анықтау үшін:

Жұмысшылардың күндік еңбек өнімділігі = Жұмысшылардың еңбек  өнімділігі / 265 күн. (12)

Ал жұмысшылардың сағаттық еңбек өнімділігі  2004 жылмен салыстырғанда, 2005 жылы 50,0 %- ға дейін өсті. Оны біз былай табамыз:

Жұмысшылардың сағаттық еңбек өнімділігі = Жұмысшылардың күндік еңбек өнімділігі / 8 сағ. (13)

«Адал» АҚ кәсіпорнының қаржылық жағдайын көп көрсеткіштер арқылы сипаттауға болады, осыған байланысты оларды келесі топтарға бөлуге болады:

Төлем қабілеттілігін сипаттайтын көрсеткіштер:

Толық икемділік  коэффициенті.

Аралық жабу коэффициенті.

Жалпы жабу коэффициенті.

Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын көрсеткіштер:

Өзіндік коэффициенті.

Қарыз құралдарының үлесі.

Өзіндік және қарыз  құралдарының қатынасы.

Іскерлік бәсекелестік көрсеткіштері:

Жалпы айналым  коэффициенті.

Айналым жылдамдығы.

Өзіндік құралдардың  айналымы.

Рентабельділік  көрсеткіштері:

Кәсіпорын мүлігі.

Өзіндік құралдар.

Қысқа және ұзақ мерзімді қаржылар.

Келесі кесте  көрсеткіштеріне сәйкес, кәсіпорын  төлем қабілетті болып есептеледі, егер белгілі бір уақыт ішінде қарыз берушілермен, қысқа мерзімдік  төлемді өзіндік құралдармен  жапса.

Қаржылық тұрақтылық көрсеткіші тартылған капиталдың қорғалған  деңгейін сипаттайды. Нарықтық экономикасы  дамыған елдерде келесі шекті  нормалар белгіленген:

Өзіндік коэффициенті 0,7-ден аз болмауы керек, яғни біздің қарастырып отырған кәсіпорнымыз қаржылық тұрақты деп айтсақ болады. Себебі, 2004 жылы ол көрсеткіш 0,91-ге тең, ал 2005 жылы 0,85-ке тең болып тұр. 

Қарыз құралдарының үлесі 0,3-тен аспау керек. Бұл көрсеткішке  де біз толық қанағаттанарлық  десек болады, өйткені ол 2004 жылы 0,03-ке және 2005 жылы 0,09-ға тең. 

Өзіндік және қарыз  құралдарының қатынасы 0,1-ден көп болмауы керек, біздің мысалымызда ол 2004 жылы 0,03-ке тең, ал 2005 жылы ол 0,11-ге тең.    

   4–кесте  – «Адал» АҚ-ның  қаржылық  жағдайын сипаттайтын көрсеткіштерді  талдау

№КөрсеткіштерӨлшем бірліктеріЖылдарАуытқулар

+/-20042005Өзіндік коэффициенті0,7 <0,910,85- 0,06Қарыз құралдарының үлесі< 0,3 0,030,090,06Өзіндік және қарыз құралдарының қатынасы< 0,10,030,110,08Жалпы айналым

капиталының коэффициенті0,750,980,23Өзіндік құралдардың

айналым коэффициенті0,821,150,33Дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті29,1960,9631,77Дебиторлық қарыздардың

орташа айналым коэффициенті12,50598,7586,2Барлық айналым активтерінің

айналым коэффициенті2,643,200,56Кәсіпорын мүлігінің рентабельділігі%19,7421,081,34Өзіндік құралдардың рентабельділігі%27,7024,07-3,63Жалпы өндірістік

қордың рентабельділігі%27,7130,853,14Баланстық  пайданың нормасымың тг.26,520,5-6Таза түсім нормасымың тг.34,130,3-3,8 

 Кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құн құрылымын талдау 

Жалпы, кәсіпорын  өнімдерінің өзіндік құнын талдау мына көрсеткіштер арқылы жүргізіледі:

Өзіндік құнның құрылымы мен оның өзгерісін талдау;

Жекелеген өнімдердің өзіндік құнын талдау;

Шығындардың жекелеген  элементтерін талдау.

Төмендегі кестеде  «Адал» АҚ шығаратын ауыл шаруашылық өнімдерінің ішінен бір тонна  сүттің өзіндік құнын келтіреміз.

Кәсіпорын өнімдерінің  өзіндік құны 2005 жылы 2004 жылғы деңгейден  біршама жоғарылаған, оның себебі: материалдардың қымбаттауы, отын-энергия бағаларының шарықтауы және персоналдың еңбек ақысының артуына байланысты.  

   5-кесте  – «Адал» АҚ өндіретін бір  тонна сүттің өзіндік құнын  есептеу, тг. 

№Шығын  статьяларыЖылдарАуытқулар2004 жыл2005 жыл+/-%1Негізгі және көмекші материалдар30000,035000,05000,016,72 Отын-энергия шығындары8000,08200,0200,02,53Үстеме шығындар5000,03000,0-2000,0-40,04Персоналдардың еңбек ақысы9000,010000,01000,011,15Еңбек ақыдан аударымдар6000,06800,0800,013,36Өндірістік өзіндік құн58000,063000,05000,08,67Кезең шығындары22000,022000,0--8Толық өзіндік құн80000,085000,05000,06,2

Бір тонна сүттің өзіндік құн құрамында негізгі  материалдар мен көмекші материалдардың шығыны ең көп үлесті алып отыр. 2004 жылы оның мөлшері 30 000 теңге болса, 2005 жылы 35 000 теңге болды, яғни 16,7 %-ға өсті.

Ең төменгі  үлес отын-энергия шығындарының есебінен болған. Тиісінше, оның көрсеткіштері 2004 жылы 8 000 теңге, ал 2005 жылы  8 200 теңгеге, яғни 2,5 %-ға теңесті.

Үстеме шығындар біраз мөлшерде қысқарды. 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 40,0 %-ға кеміді.

Төмендегі 6-кесте  мәліметтеріне сай, өсімдік шаруашылығы  бойынша ең жоғары бағалы өнім соя болып отыр. Оның бір тоннаға өзіндік құны 20 000 теңге, бірақ өндіру мөлшері өте аз – 80 тонна. Ал ең арзан өнім болып жасыл жем-шөп табылады, оның құны тоннасына 1 000 теңге. Бидайдың толық өзіндік құны ең көп – 15,8 млн. тг.

Мал шаруашылығы  цехы бойынша сүт өндірісінің өзіндік құны жоғары әрі көп мөлшерде. Оның тоннасына өзіндік құны 85 000 теңге, ал өндіру мөлшері 353,6 млн. тг.  

   6-кесте  – «Адал» АҚ-ның өзіндік құн  бойынша ауыл шаруашылық өнімдерін  өндірудің жиынтығын есептеу 

№Ауыл шаруашылық өнімдерінің  атауыМөлшері, тоннаБір тонна өнімнің өзіндік құны, тг.Өнімнің толық өзіндік құны, млн. тг.1Бидай1970,08000,015,82Арпа490,07000,03,43Тұқымға арналған жүгері 3000,03200,09,64Сұлу200,07000,01,45Қант қызылшасы (жемдік)2110,02000,04,26Шөп3500,02100,07,47Сенаж3500,01300,04,68Силос11200,01300,014,69Жасыл жем–шөп13980,01000,014,010Соя80,020000,01,611Көптеген шөп тұқымдары10,0100000,01,012Өсімдік шаруашылығы  цехы бойынша барлығы--77,613Ет  барлығы320,080000,025,614Сүт4160,085000,0353,615Тағы басқалар--7,516Мал шаруашылық

цехы  бойынша--386,717Қайта өңдеу өнімдері--213,218Дайын сүт өнімдері--109,019Барлығы--786,5

Сонымен қатар, қайта өңдеу өнімдері мен дайын сүт өнімдерінің өзіндік құны көрсетілген. Олар - қайта өңдеу өнімдеріне 213,2 млн. тг., ал дайын сүт өнімдеріне 109 млн. тг.

Сонымен, барлық өндіру цехтарына байланысты өнімдердің толық өзіндік құндары 786,5 млн. тг. құрайды.

Бухгалтерлік  стандарттың жаңа талаптарына сай, әкімшілік, өткізу және коммерциялық шығындар өзіндік құн құрамына кірмейді. Оларды кезең шығындары деп атайды. Кәсіпорынның баға саясатын қалыптастырғанда, кезең шығындарының мөлшерін бақылау негізгі шарттың біріне жатады.

7-кесте мәліметтерінен 2005 жылы кәсіпорынның кезең шығындары 2004 жылғы деңгейден 9,1 %-ға артқанын байқаймыз. Соның ішінде жалпы және әкімшілік шығындар 23,5 %-ға, өткізу шығындары 9,1 %-ға өссе, керісінше пайызды төлеу бойынша шығындар 21,4 %-ға төмендеген. 

   7-кесте – «Адал» АҚ-ның кезең шығындарын сипаттайтын көрсеткіштер 

№Көрсеткіштер2004 жыл2005 жылАуытқуы, %мың тг.%мың тг.%1Кезең шығындары,

соның ішінде:47033,0100,051316,0100,09,12Жалпы  және әкімшілік шығындар17000,036,121000,040,923,53Өткізу шығындары22000,046,824000,046,89,14Пайыз бойынша шығындар8033,017,16316,012,3-21,4

Әрбір шығын  элементінің жалпы кезең шығындарындағы үлес салмағына келетін болсақ, онда 2005 жылы жалпы және әкімшілік шығындардың  үлесі 40,9 % мөлшерінде, өткізу шығындары 46,8 % мөлшерінде және пайызды төлеу бойынша шығындар шамамен 12,3 % мөлшерінде қалып отыр.

Өндірістік шығындардың  құрылымын талдаған кезде жұмысшы күшіне жұмсалатын шығындарды анықтаудың да өзіндік орны бар. 

   8-кесте  – «Адал» АҚ-ның жұмысшы күшіне жұмсаған шығындарының өзгеру динамикасын сипаттайтын көрсеткіштер 

№Көрсеткіштер2004 жыл2005 жылАуыт-қуы, %мың тг.%мың тг.%1Жұмысшы күшін ұстауға кеткен барлық шығындар69826,0100,096902,0100,038,82Еңбек ақы қоры,

соның ішінде:60586,086,890756,093,749,82.1Кесімді, мерзімді және

басқа да еңбек  ақылар51498,1-77142,6-49,82.2Ынталандырушы 

сипаттағы төлемдер9087,9-13613,4-49,83Еңбек  ақыға кірмейтін төлемдер мен  шығындар9240,013,26146,06,3-33,5

Жоғарыдағы 8-кестеде «Адал» АҚ-ның жұмысшы күшіне жұмсаған шығындарының өзгерісін анықтаймыз. Кәсіпорынның 2005 жылғы жұмысшы күшін ұстауға кеткен шығындары 2004 жылғы көрсеткіштен  38,8 %-ға артып, 96 902 мың тг. теңелді. Осы шығындардың ішінде жұмыскерлердің еңбек ақы қоры 2004 жылы 60 586 мың тг.  құраса, 2005 жылы 90 756 мың тг. теңесті.

Еңбек ақы қорының  құрамындағы кесімді, мерзімді және басқа да төлемдегі еңбек ақылар, ынталандырушы сипаттағы төлемдердің  үлесі 2004 жылы барлық жұмысшы күші шығындарының ішінде 86,8 %-ға, 2005 жылы 93,7 %-ға шамалады. Еңбек ақы құрамына кірмейтін төлемдер мен шығындар 2005 жылы өткен жыл көрсеткішінен 33,5 %-ға кеміді. 

«Адал»  АҚ өндірістік шығындарының қалыптасуын талдау 

Ендігі кезекте, кәсіпорынның өндірістік шығындарының сипатын анықтап, оған талдау жасаймыз.

Жалпы алғанда, әрбір өндіріс өзінің қызмет етуі барысында тиісті шығын жұмсайды және ұтымды баға қалыптастыру арқылы табыс табады. Шығындылықтың төмен  болуы, оның тиімді жұмсалуы баға саясатына  ықпал етеді.

Кәсіпорынның  барлық шығындарын үш топқа бөліп  қарастыруға болады:

Өнім өндіруге және өткізуге жұмсалған шығындар;

Өндірісті кеңейтуге  және жаңартуға жұмсалған шығындар;

Әлеуметтік-мәдени, тұрмыстық және басқа да өндірістен тыс мақсаттарға жұмсалған шығындар.

   Тікелей шығындар - өнімнің өзіндік құнына тікелей кіретін, өнімнің жеке түрлерінің өндірісімен байланысты шығындар болып табылады. Тікелей материалдық шығындардың соммасының өзгеру факторлары жалпы кәсіпорын бойынша әр бұйымның жеке өндірісіне, өнімнің бір бірлігіне кеткен материалдық шығындардың көлеміне және материалдарға кеткен орташа деңгейлі бағаның өзгеруіне себеп болады.

   Келесі  кестеден көріп тұрғанымыздай, өнім өндірісіне тікелей әсер ететін факторлардың ең біріншісі - шикізат. Бұл көрсеткіш  сүт тағамдарының өндірісінде 50 %-дан жоғары орынды алып отыр, ал қалған электр энергиясы мен қораптаманың беделі онша жоғары емес.  

   9–кесте - Өнім өндірісіне кететін  тікелей материалдық шығындардың  соммасына әсер ететін факторлардың  есебі 
 

№

айналым коэффициенті

айналым ұзақтығы