Кәсіпорын өнімінің өзіндік құнын төмендету жолдары

      Өнім  бірлігінің  өзіндік құнын  есептеуге  мысал  ретінде  ТОО «АСЕЛЬ»  фирмасының  бір  батон  өндірісіне  жіберілетін  шығындарды  есептеуі қарастырылады:

Тікелей  шығындар

      1.Шикізат   және  материалдар

      Нанның  бірлігін  өндіруге  қажетті шикізат пен материалдардың  калькуляциясы кезінде онымен  байланысты  шығындардың барлығы есепке  алынады; мүмкін  болатын жоғалтулар мен бүлінулер, сонымен   қатар   сәйкес  көліктік  дайындау  шығындары. 
 

      

Атауы	Саны	Бағасы	Сомасы
Ұн	0,400 кг	27 тенге/кг	10,80 тенге
Ашытқы	0,010 кг	150 тенге/кг	1,5 тенге
Тұз	0,010 кг	20 тенге/кг	0,2 тенге
Витаминдер	0,005 кг	300 тенге/кг	1,50 тенге
Барлық  шығын			14,00 тенге

       

      2.Тікелей   еңбек

      Тікелей  еңбекті  калькуляциялау  үшін  еңбекақы  туралы  есепті  қарастыру  керек:

      а) Фирмада  6  жұмысшы  бар  делік, олар   өндіріс  процесіне  тікелей  қатысады  және  тариф бойынша  жалақы  алады,  қажетті  й сайынғы 5000  тенге  сомасындағы  аударымды  қосқанда:

      6 жұмысшы х 5 000 тенге/жұм.орны  = 30 000 тенге/айына

      б) Еңбекақыға  жылдық  шығын  сомасы есептелінеді:

30 000 тенге х 12 ай = 360 000 тенге/жыл

      с) Жұмыс  уақытының  жылдық  қоры есептелінеді:

47 апта  х 41 сағат х 6 жұмысшы = 11 562 сағат

      д) Тікелей  еңбектің  бір сағаттық  бағасы  есептілінеді:

360 000 тенге/ 11 562 сағат = 31,14 тенге-сағат

      е) Нанның  бір  батон  өндірсіне  қажетті  уақыт  0,1 сағат  болса,  өнім  бірлігіне  кеткен  тікелей  еңбек  бағасын  аламыз:

0,1 сағат  х 31,14 тенге/сағат = 1,868 тенге = 3,1 тенге

      Енді  өнім  бірлігіне  тікелей  шығынды  есептеуге  болады:

      Материалдық  шығындар                                             14,0 тенге

      Тікелей  еңбек                                                                3,1  тенге

            Тікелей шығыдардың  барлығы / өнім бірлігіне       17,1 тенге

Жанама  шығындар

      Бұл  шығындардан  басқа  фирманың  шығындары  болады, оларға: құал-жабдықты     алуға,    пайдануға   және    жөндеуге    шығындар,   өндіріс 

алаңының  арендасы,  канцеляриялық  шығындар,  коммерциялық  шығындар  және  т.б.

      Келер  жылдағы  шығындар  келесідей  дерлік:

      Ғимарат  арендасы                                     120 000

      Құрал-жабдық амортизацияы                   10  000                            

  Құрал-жабдықты  пайдалану                     5   000

      Басқада персонал еңбекаысы                    15  000

      Коммерциялық  шығындар                        6  000

      Банк  несиесіне  кредиттер                        35  000

      Жанама  шығындардың  барлығы            191 000

      Инфляция   кезінде  тікелей  және  жанама  шығындарды  инфляция  пайызына  көбейту  қажет.  Егер  инфляция   жылына  15 %  болса, онда:

      өнім  бірлігіне тікелей  шығындар  17,1 х 115% =19,67 тенгені құрайды

      жанама  шығындар 119 000 х 115%  = 219 650 тенге

      Шығындар  соммасы  өнімді  өткізу бағасына  қосылу  жолымен  өткерлуі тиіс.  Өнімнің  бір  түрлі  өндірісі  жағдайында өткерілу  өте  оңай  жүреді, бұл  кезде  мүмкін  болатын  шығын сомасы  мүмкін  болатын  өнім  өндірісіне бөлінеді. Жоспарланған  кезеңдегі өнім  өндірісі   құрал-жабдықтың еңбек өнімділігі,  жеткізілетін  шикізат көлемі,  өткізу  нарығы және т.б.  сияқты  көптеген  көрсеткіштердің есебін  бағалаумен  жүзеге  асырылады.

      Жоспарланған  жылға  өнім  өндірісінің  көлемі 180 000 нан бірлігі дерлік.  Бұл бізге жанама шығын және  бір батон кезеңіндегі шығындар  көлемін   есептеуге мүмкіндік береді:

      219 650 / 180 000 = 1,22 тенге/бірл

Өнім  бірлігінің өзіндік құны

      Енді  нанның  өткізілуінің  толық  өзіндік  құнын  анықтауға  болады:

      Тікелей  шығындар                                        19,67 тенге

      Жанама  шығындар                                        1, 22  тенге

      Өзіндік құн/бірл                                              20,89 тенге

      Жанама  шығындар есебінің білу қажеттілігін ескере отырып, 180 000 бірлік орнынына 50 000 нан бірлігі өткізілі дерлік

Онда  өнім бірлігіне жанама шығындар көлемі мынаны құрайды:

219 650 / 50 000 = 4,393 тенге / бірл = 4,39 тенге/ бірл,

      Бұл өз кезегінде өнім бірлігінің жалпы бағасына әсер етеді:

19,67 + 4,39 = 24,06 тенге / бірл 

      Бұл жағдайда фирма өндіріс қуатын толықтай пайдаланбай отыр, өнімнің  өзіндік  құны  бірінші  жағдайға  қарағанда  көбірек  болып  отыр.

Бұл  өнім  бірлігіне  табыстың  азаюына,  өндірістің  шығындалуына,  сату  бағасының  өсуіне  әкеледі,  әрине  бұл  жағдайлар  өнімді  өткізу  көлеміне  негативті  түрде  әсер  етеді.

      Осы  жерде  тікелей  шығындарды  өнімнің  бағасының  өсуі  немесе  шығындалуға,  кәсіпорынның  бәсеке  қабілетінің  төмендемейтіндей  деңгейде  ұстау  және  бақылау  қажеттілігі  туындайды. 

      Әр  түрлі  бұйымдар  өндіретін  фирмада  жанама  шығындар  әр  түрлі  өнімдер  бойынша  бөлінеді. Бұл  мәселені  шешу  үшін  қандай  да  бір  критерий  қажет.  Осындай  «бөлістіру  кілті» мыналар  болуы  мүмкін:

• өнімді  өндіруге  қажетті  уақыт  мөлшері;
• өнім  өндірісіне  кететін  тікелей  еңбек  мөлшері;
• өнім өндірумен  айналысатын  өндіріс  алаңы;
• Өнім  өндірісіндегі  негізгі  қорлар  бағасы  және  т.б.

      Осы  әдістердің  ішінен  шағын  өндіріс  көбіне  өнімге  кететін  тікелей  еңбек  көлемін  бөлістіру  әдісін  қолданады:

      а)  Тікелей  еңбектің  бір  сағаттық  жанама  шығынын  есептеуде  барлық  жанама  шығындарды  барлық  тікелей  жұмыс  уақытына  бөлінеді:

219 650 / 11 562  =  19,00 тенге / сағат

      б)  Әрбір  өнімге  жанама шығынды  есептеу  үшін, өнім  өндірісіне қажетті  тікелей  уақыт  мөлшерін  жанама  шығындардың  сағаттық  құнына  көбейтеміз;

0,1 х  19,00 тенге/сағат =  1,9 тенге/бірл. 
 

Өнімнің  өзіндік  құнын  азайту  жолдары.  Еңбек  өнімділігін  арттыру. 

      Жоғарыда  аталғандай  еркін  бәсекелестік  жағдайында  кәсіпорын (фирма)  өндірген  өнімге  баға  автоматты  түрде  орнатылады.  Оған  нарықтық  баға  қалыптастыру  заңдары  әсер  етеді. Сонымен  қатар  әрбір  кәсіпкер  максимальді  мүмкін  пайда  алуға  тырысады.  Осы  жерде  Өнім  өндірісі  көлемін  өсіретін,  оның  толықтырылмаған  нарықтағы  қозғалысына  әсер  ететін  факторлардан  басқа,  осы  өнімді  өткізу  және  оның  өндірісіне  шығындарды  төмендету,  өндіріс шығындарын  төмендету  мәселесі  туындайды. 

      Дәстүр  бойынша  шығындарды  азайтудың  маңызды  жолдарының  бірі  болып  өндіріс  процесінде  тұтынылатын  ресурстардың  барлық  түрлерін  тиімді  немесе  эконоиды  пайдалану:  еңбектік  және  материялдық.

      Өзіндік  құнды  азайтуда  еңбек  өнімділігін  арттыру  қажет.  Еңбек  өнімділігі-еңбек  шығынының  тиімділігін  арттыру.  Бұл  өндіріс  процесінде

жұмсалған  қоғамдық  еңбектің  тиімділігі,  нәтижелілігі,  жемістілігі.  Қызметкерлердің  еңбек  өнімділігі  бір  уақыт өлшемі  ішінде  өндірген  өнімнің немесе  орындалған  жұмысының көлемі (мысалы,  1  сағатта 10т өнім  шығарады),  немесе  бір өнімге  кеткен  уақыт (10т өнім  алуға 1  сағат уақыт жұмсады)  немесе  ұлттық  табыс мөлшерімен  есептелінеді.

Еңбек  өнімділігі=Жиынтық  қоғамдық  өнім /  Жұмыс  атқаратындар  саны

      Кәсіпорын  деңгейінде: 

Еңбек  өнімділігі=Q  (өнімнің  саны)/ Т (уақыт)

      Еңбек  өнімділігін  арттыру  үшін  жұмыс  уақытын  үнемдейтін  факторларға  назар  аударылады.  1)  жұмыс  уақытын  ұтымды  пайдалану;

2)  жұмыста   кездесетін  тиімсіз  үзілістерді   азайту.  Жұмыс  уақытын   ұтымды,  үнемді  пайдалануға   техника   мен  технологияларды   жетілдіріп,  өндірісті,  еңбекті   ұйымдастыруды  жақсарту,  ал  екінші  әдіске - өндірістің  жоспардан  тыс  тоқтап  қалуын  қысқарту,  сөйтіп  үзілістерді   азайту

жолдарымен  қол  жеткізеді.

      Еңбек  өнімділігінің  көрсеткіші  қызметкерлердің  материалдық  жағдайын  жақсартумен  тікелей  байланысты.  Еңбек  өнімділігі  арттқан  сайын  еңбекақы – оған  төленетін  ақы да  өсіп  отыруы  тиіс.  Жалақының  еңбек  өнімділігінің  өсу  қарқынан  кейін  қалуы  немесе  артып  кетуі  дұрыс  емес.  Бұл  қатынас  бұзылса,  ол  еңбек  өнімділігін  арттыруға  деген  материалдық  мүдделілікке  кері  әсер  етеді.

      Осылайша,  өндірістің  шығындар  құрылымындағы  көп  бөлігін  еңбекақыға  шығындар  алады  (   Қазақстан  өнеркәсібінде  13 -14 % ,  дамыған  елдерде – 20 -25 % ). Сондықтанда  шығарылатын  өнімге  еңбек  сыйымдылығын  азайту,  еңбек  өнімділігін  өсіру  мәселелерінде  өндірістің  әкімшілдік  қызметтігі  персоналдың  санын  азайту  орынды  болады.

      Еңбек  өнімділігін  арттыру  оны  ұйымдастыруға  да  көп  көңіл  бөлу  қажет:  жұмыс  орындарын  дайындау,  оның  толықтай  жұмыс  жасауы,  еңбектің  арттыруға  басқада  әдістерді  қолдану.

      Еңбек өнімділігін  арттыру  мақсатында  Кәсіпорындарда  жұмыс  күшінің  бәсеке  қабілеттілігін,  сапасын  жоғарылату  қажеттілігі  мына  факторлармен  анықталады: 

• Өндірістік  ресурс  ретінде  персонал  құнының  өсуі;
• Еңбекті  тиімді  қолдануды және  ұйымдастыруды жаңа  әдістерді талап ететін  бәсекелестер  тарапынын қысым;
• Өндірісті  басқаруда  және  ұйымдастыруда  жаңа  әдістерді  талап  ететін  технологиялық  өзгерістер;
• Өз  жұмысшыларының  потенциалының  өсіміне  кәсіпорын  басшыларының  әлеуметтік  жауапкершілігі;
• Автоматтандырылған  жүйелердің  енгізілуі  және  оларды  басқаратын  жұмысшылардың  квалификациялық  деңгейінің  сәйкестілікті  талап  ету;
• Жұмысшылардың  интелектуалдық  дайындығын  арттырудың  қажеттілігі.

 

Өндіріс  процесінде  қолданылатын  шығындарды  азайту. 

      Өндіріс  процесінде  қолданылатын  шығындардың  мөлшерін  азайту  үшін  үнемі    экономикалық  талдау  жасау  қажеттілігі  туындайды. 

Өндіріс процесінде өнімді өндіруге жұмсалатын шығындар дайындалған өнімнің өзіндік құнының мөлшеріне тікелей әсер ететіндіктен шығындардардың қандай да статьясынан үнемдеу мүмкін болса, өнімнің өзіндік құны да азда болса төмендейді.

      Өнімнің  өзіндік  құнын  азатуды  қамтамасыз  ететін  жалпы  факторларға  мыналар  жатады:

• Шикізат,  материал,  электроэнергия  және  жанармайды  экономдау;
• өндірістің  негізгі  құралдарын  қолдануды  жақсарту;
• ресурсүнемдеуші  жаңа  технологияларды  қолдану;
• өнімді  өткізу  бойынша  шығындарды  азайту;
• кәсіпорынның  тауар  саясатын  қайта  қарастыру;
• жұмысын  тоқтату  және  ақаулардан  жоғалтуларды  азайту;
• сатып  алынатын  материалдардың  оптимальды  көлемін  және  өндіріс  процесінде  өндірілетін  өнім  көлемінің  дұрыстығын  қадағалау  және  бақылау;
• жалпы   заводтық  (жалпы  шаруашылық)   және  цехтық  шығындарды  азайту;