Кәсіпорын өнімінің өзіндік құнын төмендету жолдары

     Тозу  болса, жеке қорлар мен жалға берілген қорларға саналады. Сонымен қатар, қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарына және медициналық көмек көрсететін кәсіпорындарына тегін берілетін жайлардың құнына саналады.

     Басқа да шығындарға әр түрлі және сансыз жұмсалған шығындар жатады.

     Өткен 10 жыл ішінде шығындардың құрамындағы  осы және басқа да  шығындар деңгейі  қатты өсіп кетті. Экономиканың барлық секторларында да қатты өсіп, еңбек  ақының бөлігінен (ауыл шаруашылығынан басқа) асып кетті. Ал саудада ол тұрақты болып қалған. Басқа шығындардың негізін салықтар, алымдар, төлемдер, сақтандырудың міндетті төлемдері, қоршаған ортаны ластайтын заттарды шығарып тастау, сонымен қоса резервтік және басқа да міндетті қорларды аудару құрайды. Маңызды бөлігі - несие пайызын төлеу, байланыссыз қызметтерін төлеу, басқа да ұйымдарға өрттік және түзету қызметтерін көрсеткені үшін, өнімнің сертификаты үшін, кепілдемелік жөндеу жұмыстары үшін және басқа да қызмет көрсетулердегі шығындар құрайды. Сонымен бірге, басқа да шығындарға жұмысшылардың ойлап шығару жұмыстары мен жаңашаландыру ұсыныстары үшін сыйлықтар беру, іс-сапарға кеткен шығындар және де негізгі қорлардың объектісін жалға алғаны үшін кеткен шығындар, материалды емес активтер бойынша амортизация, жөндеу жұмыстарына есептеулер (егер ондай кәсіпорында жүргізілсе) жатады.

     1996 жылдан бастап басқа да шығындардағы  өнімді сатумен байланысты жұмсалған  шығындардың жеке элементтерін - мүлікті сақтандырудағы төлемдерді, басқа категориядағы жұмысшылардың  өмірі мен денсаулықтарын сақтандыру шығындарын алып тастауға рұқсат беріледі.

     Бухгалтерлік  есептердің №7 стандарттарына сай, «тауарлы-материалды қорлардың есебі» өнімнің өзіндік  құнына кіреді:

1. Шығарылатын өнім сапасына және өндіріс шығындарына бақылаудағы өндірісті ұйымдастырумен және технологиямен байланысты тікелей өнім өндіруге қатысты шығындар. Сонымен қатар, эксплуатация процесінде белгіленген кемшілікті жою және өнімді бақылау кепілдігі;
2. Табиғат шикізаттарын пайдалануға байланысты шығындар;
3. Өндірісті дайындау және меңгеру шығындары;
4. Өндірістік процесс кезінде жасалатын эксплуатациялық ерекшеліктерін және өнімнің сапасын жақсарту, оның сенімділігін көтеру, сонымен қатар өндірісті ұйымдастыру және технологияларды жетілдірудегі капиталдық емес шығындар;
5. Өндірісті рационализациялау және ойлап табумен байланысты шығындар;
6. Өндірістік процесте қызмет көрсету шығындары (өндірісті еңбек затымен және еңбек күшімен қамтамасыз ету, негізгі өндірістік қорды жұмыс жағдайында ұстау, санитарлық–гигиеналық талаптарды орындауды қамтамасыз ету);
7. Өндірістік цехтардағы қауіпсіздік технологиясына байланысты және еңбек жағдайын жақсы қамтамасыз етуші шығындар;
8. Табиғатты қорғаудағы қорды эксплуатациялау мен қолда ұстау шығындары және тағы басқа ағымдағы табиғат қорғау шығындары;
9. Вахталық әдіспен жұмысты орындауға байланысты қосымша шығындар;
10. Өндірісте жұмыс істеген уақытқа, еңбек туралы заңында қарастырылған, төленген және қосымша, кезекті демалыс, қолданылмаған кезекті демалыстың орнын толтыру ретінде және басқа да төлем түрлері;
11. Зейнетақы қорына аударымдар, өндірістік жұмысшылардың сақтандыруға кеткен шығындарынан жұмыспен қамтылған жарғылық мемлекеттік қорға, денсаулықты сақтау және әлеуметтік қорға ықпалы;
12. Маркетингтік, дилерлік, брокерлік, валюталық қор биржасының, жеке тауарлық қызметтің бағасы;
13. Ақауларға байланысты жоғалтулар;
14. Кепілдік уақытты қолданылған өнімнің кепілдік қызмет етуі және кепілдік жөндеуге кеткен шығындар;
15. Ішкі өндірістік есептерге байланысты жұмыс істемеу, үзілуден болған жоғалтулар;
16. Өндірісті қайта ұйымдастырудағы жұмыскерлерді босатумен және жұмыскерлерді қысқартумен байланысты төлемдер;
17. Әлеуметтік салаға шығындар және тағы басқа.

     Өндірістік-шаруашылық қызметті және баға қалыптастыруды басқару үшін тек қана кәсіпорынның, оның бөлімшелерінің және өнім түріне кеткен шығындарын біліп қана қоймай, сонымен қатар оның өнім бірлігіне, яғни өндірістік құнын калькуляциялауды білу қажет.

   Калькуляциялау  дегеніміз - өнімнің жеке түрінің өзіндік құны мен жалпы өндіріс шығындарының ішінен бір дана өнімнің немесе жартылай фабрикаттың өзіндік құнын анықтаудың есебі.    

  Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдерін шығаратын кәсіпорындарды дамыту бағыттары

     Қазіргі кездегі Қазақстанның даму үрдісі көрсетіліп отырғанындай, отандық өндеуші өнеркәсіп  өнімдерінің бәсекелік қабілеттілігін  арттыруда, яғни ұзақ мерзімде импорт алмастыру саясатын экспортқа бағыттау саясатымен ұштастыру қажет. Өйткені, ұзақ мерзімде тек ішкі нарықта ғана бәсекеге жарамды өнім сыртқы нарық талаптарына тез икемделе алмайды.

     Тиісінше, отандақ өндірісті мемлекеттік қолдау қадамдары халық шаруашылығының негізгі салаларының қызметіне тікелей қатысты халық шаруашылығының басқа да салаларымен біртұтас жүйе ретінде жүргізуді міндеттейді. Өйткені, өндірісті шикізатпен, материалдармен, басқа да өндірістік ресурстармен жабдықтаушы ауыл шаруашылығының, сапа талаптарына сәйкестігін бақылайтын стандарттау және сертификаттау жүйесінің, өндірісті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етуші машина жасау саласының, қайта дайындау өндірістерінің тиімді ықпалынсыз бұл саланың тұрақты дамуы мүмкін емес. Бұл үрдісті қазіргі экономикада кластерлік даму деп атап жүр. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтің соңғы жолдауының бірінде (18 ақпан, 2005 жыл) бұл мәселе жан-жақты сипатталып, бейнеленген болатын. Аталған қағиданы белгілі ғалымдар да өз зерттеулерінде кеңінен дәлелдеп берді.

     Мәселен, американдық ғалым-экономист М.Портер өз еңбегінде «бәсекеге қабілетті салалардың кластері» деген атаумен өзара байланысты бірнеше салалардың жүйесін құрудың тиімділігін сипаттаған:

     «Кластерлердің қалыптасуы өндірістердің  бір-бірімен байланысын арттыруға,  өзара көмекті жетілдіруге алып  келеді. Бір саладағы белсенді бәсеке кластердің басқа салаларына да таралады, ғылыми жетістіктерді енгізуге ынталандырады. Ақпараттармен еркін алмасу және жаңалықтардың тез таралуы сияқты ерекшеліктер қалыптасады.

     Кластер түрлі кедергілерді шешуге, нарықтағы  икемділікті арттыруға, бәсекелестердің  шабуылын тойтаруға қажетті тиімді құрал бола алады».

   Сондықтан да, өңдеуші өнеркәсіп өндірісін  мемлекеттік қолдаудың маңызды тетігі - кластерлік жүйені дамытуға ықпал ететін осы салалардың жұмысын тұрақтандыруға бағытталуы керек. Мәселен, ауыл шаруашылығындағы ахуалға (майлы дақылдардың егістік көлемі, өнімділігі, ауа райының ықпалы), ондағы түрлі өзгерістерге (жерге меншіктік қатынастар, ауыл шаруашылығы ұйымдарының құрылымы, жерге қатысты мемлекеттік саясат) тікелей тәуелді тамақ өнеркәсібінің бұл саласын мемлекеттің арнайы саясатынсыз жоғары бәсекеге қабілетті етіп қалыптастыруы қиын.

      Сүт өндірісінің экономикалық қауіпсіздігі өнеркәсіптің басқа да салаларының дамуымен тікелей байланысты жүргізіледі. Себебі, станоктарды машина жасау саласы жасаса, шикізатпен ауыл шаруашылығы қамтамасыз етеді, сала үшін мамандарды университеттер дайындайды және тағы басқа. Осы ретте әлемдік тәжірибеге тағы да назар аударамыз.

     Әлемдік тәжірибеде экономика салаларын  Қосылған Құн Тізбегі (ҚҚТ) ретінде қарауға негізделген, оның талдау және даму стратегиясы жасалып және кең қолданылып жүр. Бұл әдістің мәні - әр саланы ақырғы өнімге біртіндеп құн қосып отыратын өндірістің бір тізбегі ретінде қарастыруда. Құрылымдық жағынан ҚҚТ-нің екі түрін ажыратады: тік және көлденең.

     Экономикалық  белсенділік ҚҚТ-нің тік құрылымында, әдетте, бір компания шеңберінде жинақталған. Мысалы, бір ғана компания шикізат шығарады, оны өңдейді, қосалқы бөлшектерін шығарады және өнімді жасайды.

     Көлденең  ҚҚТ-де белсенділік бірнеше шаруашылық субъектілері арасында біркелкі бөлінеді: бір компаниялар өнім дизайнымен айналысады, екінші компаниялар жеке бөлшектерін шығарады, үшінші кәсіпорын өнімді жинақтайды.

     Өндірушілер саны басым болған жағдайда тік ҚҚТ, тұтынушылар басым болса, көлденең ҚҚТ қалыптасады. ҚҚТ-не кім ең көп әсер етсе, сол ең көп қосымша құн алады.

     Сүт өнеркәсібінде ҚҚТ тұтынушылардың ҚҚТ-нің мысалы ретінде көрінеді. Ол дизайнерлік фирмалардан, көтерме сатушылардан, жеке дүкендерден, өңдеушілерден, мал және өсімдік шаруашылығынан тұрады. Осы тізбекте дизайнерлік фирмалар ерекше маңызға ие, не шығару керектігін анықтап, басқаларына қарағанда артық қосымша құн алады.

     Кейбір  елдерде тұрғылықты халықтың табысының  өсуі, өндірушілерге экологиялық  және басқа да талаптардың күшеюі қосымша құндардың орналасуына  үлкен әсер етеді. Мысалы, Гонконгтегі еңбек ақының елеулі өскеніне және соған байланысты елдің киім, аяқ киім жасаудағы бәсекелестік артықшылығын жоғалтқанына қарамастан, мемлекет ҚҚТ-нен шығып қалған жоқ. Оның себебі, Гонконг компанияларының АҚШ-қа киім мен аяқ киім жеткізуде квота алатын байланыстары мен жеткілікті тәжірибесі бар екендігінде. Егер АҚШ өкіметі квоталарды алып тастаса, Қытай компаниялары жеткізілімдермен тікелей өздері айналысуы мүмкін.

     Мемлекет  ҚҚТ-не кіретін барлық элементтерді кешенді қолдауы керек. Мемлекеттің  жоспарлау және бағыттау функциясы  осындай болады. Осы ретте, салалардың бір-біріне тізбектесіп дамуын кластерлер түрінде көрсеткен американдық экономист М. Портердің еңбектеріне соқпай кетуге болмайды. Ол өз зерттеуінде: "Кластерлер немесе өнеркәсіптік топтар – белгілі бір салада қызмет ететін, бір-бірін толықтыратын, қызмет жалпылығымен ерекшеленетін, географиялық көрші, өзара байланысты компаниялардың және солармен байланысты ұйымдардың тобы", – деп көрсетеді.

     Кластерлердің географиялық масштабы бір қаладан  елге және көрші мемлекетке таралуы  мүмкін. Кластерлер өз күрделілігіне, тереңдігіне байланысты түрлі нысанда болуы мүмкін. Бірақ, көп жағдайда дайын өнім шығаратын компанияларды, сервистік компанияларды, арнайы өндіріс факторларын, машиналарды, қосалқы бөлшектерді шығаратын ұйымдарды, қаржы институттарын қамтиды. Кластерді анықтауды ірі компаниядан бастаған жөн, сосын сол компаниямен тік және көлденең байланысқан тізбекті анықтауға болады. Қорытынды қадамда, сол кластер мүшелеріне жанама әсер ететін мемлекеттік немесе заңдылық құрылымдары табылады. Салада кластердің қалыптасуының ұлттық экономика үшін стратегиялық маңызы бар, кластер ішкі өсуге бастау береді, саланы іліп алып, барлық тізбекті дағдарыстан тартып шығаруға болады. Кластерлер концепциясы саясаттың көп салаларында экономика қажеттіліктері шеңберінен шығатын ойлаудың ерекше нысанының дамуын қамтамасыз етеді. 5-суретте кластерлер мен экономикалық саясаттың өзара байланысы көрсетілген.

   Кластерлер  түсінігіне негізделген бағыт ғылым  мен технологияны, білім мен профессионалдық  дайындауды экспорт пен шетелдік инвестицияларды тартуға арналады. 
 
 
 
 
 
 

    3-сурет – Кластерлер және экономикалық саясат 

   Кластерлер, әдетте, дамыған экономика жағдайында анығырақ көрінеді. Дамушы экономикада өнеркәсіптік кәсіпорындардың көбісі жергілікті базада немесе жергілікті нарыққа қызмет көрсететін шетелдік компаниялардың еншілесі түрінде болады. Экспорттық салалар ресурстық және еңбек шығындарын артық пайдалануға бет бұрады. Дамушы экономикадағы кластерлер асығыс жүргізіледі де, шетелдік өндірушілерден келетін сервис пен технологияға, қосалқы бөлшектерге арқа сүйейді.

     Кластерлерді  ромб қырлары бейнесінде елестетуге болады, сондықтан оның барлық қырлары да тең деп түсіну керек. Кластерлер бәсекелік күреске үш тәсілмен әсер етеді:

     Біріншіден, кластерге кіретін фирмалар мен салалардың өнімділігін арттыру;

   Екіншіден, инновацияға қабілеттілігін арттыру;

   Үшіншіден, жаңа бизнесті ынталандыру.

   Кластер шекарасы салалық жіктеудің стандартты жүйесіне бағынбайды.

     Қазақстанда да кластерлік дамуды қолдап жүрген экономист-ғалымдар, авторлар бар. "Мемлекеттің бір-бірімен байланысты, бір-бірін толықтыратын салаларды реттеуі Қазақстан Республикасында тамақ өнеркәсібінің кластерін қалыптастырады. Кластердің қалыптасуы саланың, экономиканың бәсеке қабілеттілігінің негізі болады", - деп жазады қазақстандық экономист-зерттеуші С. Б. Ахметжанова.

     Біз "Қазақстанның 2003-2015 жылдарға индустриалды-инновациялық даму Стратегиясындағы" ҚҚТ құрудың  және М. Портердің кластерлерді қалыптастырудың теориясындағы бастамалар әр түрлі терминдермен жазылғанымен, түйіні бір деп есептейміз. Екі әдебиет көзінде де, бір ілмек арқылы бүкіл сала тізбегін дамытатын топ құру мағынасы бар. Бұл топқа салааралық ұйымдардың, сервистік компаниялардың, басқа сала кәсіпорындарының кіруі мүмкін.

     Егер  сүт өндірісінде кластерлік даму қалыптасса, кластердің құрамдас элементтері болып: ауылшаруашылығы, машина және құрал-жабдықтар жасау, химия өнеркәсібі, сапаны бақылау жүйесі, білікті мамандар дайындау және қайта дайындау, сервистік ұйымдар (жарнама, консалтинг агенттіктері), жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары Қауымдастығы, дизайнерлік компаниялар, көтерме және жеке сауда желілері табылады.

     Жоғарыда  айтылған ҚҚТ кластер туралы пікірлерден, сүт өндірісінде дәл қазір ҚҚТ құрудың қажеттігі бар деп есептейміз. Сүт өндірісінде неге ҚҚТ құру керек, неге оны кластер деп атамайды? деген сұрақ туындауы мүмкін. Бұл жерде біз кластерді теориялық негіз ретінде аламыз. Ал «Қазақстанның 2003-2015 жылдарға индустриалды-инновациялық даму Стратегиясы» өмірге енгізіліп отырған қолданбалы құжат болғандықтан, осы Стратегиядан көп ауытқымай, "Сүт өндірісіндегі ҚҚТ-і ретінде" қалғанын қалаймыз.

     Сүт өндірісінің ҚҚТ-не кіруі мүмкін салалар мен ұйымдардың қазіргі  жағдайларын қарастырайық.

   Дағдарысты  басынан өткізген ауылшаруашылық кешенінде  соңғы жылдары даму беталысы байқалады. Елдің жиынтық ішкі өнімінде ауылшаруашылық өндірісінің үлесі 8,5 % (2004 жылы 8,1 %, 2005 жылы 8,7 %) шамасында және  2003 жылдан бастап ауылшаруашылығының жиынтық өнімінің өндіріс көлемі 13,6 %-ға артып отырғаны анықталып отыр.