Басқадай кредиторлық қарыздар есебі

      Жабдықтаушылар  және қызмет көрсетішілермен  есеп айырысулар есебі жөніндегі журналда ай аяғында «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» деп аталатын шот бойынша талданған қалдықтар көрсетіледі. Талдамалық есептің құрылымы жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі қалдықтар туралы мағлұматтар алуды қамтамасыз ету үшін және есеп айырысуды жедел бақылау үшін мына топтардан қалыптасады:

• құны төленген, бірақ іс жүзінде алынбаған материалдық қорлар, көрсетілген қызметтер, орындалған жұмыс бойынша есеп айырысудан;
• фактураланбай қалған жабдықтар бойынша есеп айырысудан;
• мерзімінде төленбеген есеп айырысудан.

      Жабдықтаушылармен  және мердігерлермен есеп айырысулар  есебі бойынша мынадай шоттар  корреспонденциясы беріледі.

      Кәсіпорынның  басқа заңды немесе жеке тұлғалардан  сатып алынған тауарлық-материалдық қорлар үшін акцептелген шот-фактурасына:

      Д-т:  «Материалдар немесе «Тауарлар» - деп аталатын шоттардың тиістісі,

      К-т:  «Жабдықтаушы мердігерлермен есеп  айырысу» деп аталатын шот. 

      Ал бұл  тауарлар үшін есептелген қосалқы  күн салығы сомасына.

      Д-т:  «Қосылған құнға салынған салық»  деп аталатын шоты,

      К-т:  «Жабдықтаушы мердігерлермен есеп  айырысу» деп аталатын шоты  түріндегі екі жақты жазу жазылады.

      Жабдықтаушылардың  шот-фактурасының қай шоттан төленгеніне  қарай: 

      Д-т:  «Жабдықтаушы мердігерлермен есеп айырысу» деп аталатын шот,

      К-т:  «Ақшалар» деп аталатын шоты  түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

      Шот-фактура  бойынша кәсіпорынның жабдықтаушыларға  тауарларды сатып алу барысында  төленген қосылған құнға салынған  салықтың сомасы ұйымның тауарларды сату барысында есептелінгоен бюджетке төленетін қосылған құнға салынған салықтың сомасынан шегерілгенде:

      Д-т:  «Қосылған құнға салынған салық»  деп аталатын шот,

      К-т:  «Орны толтырылатын қосылған  құнға салынған салық» деп аталатын шот түріндегі жазуы жазылады. 

 

Дебиторлық қарыздар бойынша есеп айырысуды ұйымдастыру

Кредиторлық қарыздар бойынша  есеп айырысуды ұйымдастыру

 

3. «ШЫМКЕНТ  ҚҰС» ЖШС КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР  ҚОЗҒАЛЫСЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫН ҰСЫНУ

3 .1. Кредиторлық  қарыздар айналымдылығын талдау.

 

    Талдау жүргізу үшін қарыз қаражаттарының әрбір баптарының есеп беретін көрсеткіштерін топтық қорытындылармен сәйкестендіру қажет, олардың базистік көрсеткіштерден ауытқуларын анықтап, қатысты өлшемдердің өзгерістерін көрсету керек. Біздің кәсіпорын есепті жылы ұзақ мерзімді ғана емес, қысқа мерзімді несиелерді де қатыстырмаған (тартпаған). Басқа сөзбен айтқанда, қатыстырылған (қарыз) капитал кредиторлық борыштан тұрады, яғни ағымдағы міндеттемелер кредиторлық борышқа тең, ал оның көлемі жыл соңына 8081 мың теңге, жыл басында 4294 мың теңге болған, яғни 3787 мың теңгеге, немесе 1,9 есеге өскен. Оның құрамында сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар тез өсіп кеткен. Егер жылдың басында оның мөлшері 1018 мың теңге болған болса, жыл аяғында 6391 мың теңге құраған, яғни 6,3 есе көбейген, нәтижесінде есепті жылы баланстың осы бабының үлес салмағы 23,7%-дан 79,1%-ға өскен. Бұдан кейін талдаушы оны дебиторлық борышпен салыстырып талдауы керек.

Дебиторлық және кредиторлық  борыштың қатынасы негізінен 2:1 болуы  керек деп ұсынылған (25). Егер кредиторлық  борыш дебиторлықпен борышпен қамтамасыз теілмеген болса, онда бұндай жағдайды жағымсыз деп айтуға болады, себебі ол өзіндік қаражаттың әлдебір өтімді бөлігінің  ақшаға айналуын бәсеңдетуі мүмкін. Егер кәсіпорынның коммерциялық несиесі дамыған болса, онда дебиторлық борышы қатты өсіп кетуі мүмкін.

Біздің кәсіпорнымызда кредиторлық борыш жыл басында  дебиторлық борыштан 3,7 (4294:1165), жыл соңында 4,8 есе көп болады. Мұндай кредиторлық борыштың дебиторлық борышпен өте төмен дәрежеде қамтамасыз етілуі, дебиторлармен де кредиторлармен де арақатынасы тиімсіз болуы да олардың өзара қарыздарын төлемеуінен болады. Кредиторлық борыштың өсіп кетуі қаржылық жағдайы нашарлатпайды, себебі кәсіпорын бұл борышты зерттеліп жатқан уақытта қатыстырылған қаражат көздері ретінде пайдаланып жатыр деп айтуға болар еді. Бірақ тауар, жұмыс және қызметтер үшін ғана емес, бюджет пен еңбекақы бойынша есеп айырысуда да үлкен кредиторлық борыштың болуы кәсіпорынның жұмысы мен жалпы оның қаржылық жағдайын тиімсіз жағынан сипаттайды.

Талдаушының келесі маңызды  жұмысы – кәсіпорынның қаржылық жағдайын, оның қаржылық тұрақтылығы дәрежесі бойынша топтауға мүмкіндік беретін  абсолютті көрсеткіштерін зерттеу.

Қаржылық тұрақтылықтың  абсолютті көрсеткіштері – тауарлы-материалдық  қорлардың, олардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілу дәрежесін көрсететін көрсеткіштер.

Тауарлы-материалдық  қорлардың қалыптасу көздерін сипаттайтын  үш негізгі көрсеткіш анықталады:

1. Меншікті айналым капиталының бар болуы (М_а.к.). Бұл көрсеткіш меншікті капитал мен (баланс пассивінің І бөлімі) ұзақ мерзімді активтердің (баланс активінің І бөлімі) арасындағы айырма ретінде анықталады. Ол меншікті айналым қаражаттарын сипаттайды. Алдыңғы кезеңмен салыстырғанда оның көбеюі кәсіпорынның қызметінің болашақтағы дамуын көрсетеді. Құрылысына қарай меншікті айналым капиталының бар болуын былай жазуға болады:

М_а.к.=М_к – Ұ_а = І_б ІІ – І_бА.

Мұндағы: І_б ІІ – баланс пассивінің І бөлімі;

                  М_к – меншікті капитал;

       І_бА – баланс активінің І бөлімі;

       Ұ_а – ұзақ мерзімді актив.

М_ак көрсеткіш бірқатар маңызды талдау коэффициенттерін есептеп табу үшін пайдаланылады: кәсіпорынның ағымдағы активтерін жабу коэффициенті (бұл көрсеткіштің нормативті мәні 0,1-ден төмен болмау керек), тауарлы-материалдық қорларды жабу коэффициенті (бұл көрсеткіштің нормативті мәні – 0,6-дан төмен емес) және т.б.

2. Тауарлы-материалдық қорлардың меншікті және ұзақ мерзімді қарыздың қалыптасу көздерінің бар болуы (М_ак/ұз).

Бұл көрсеткіш алдындағы  көрсеткішті, яғни меншікті айналым  капиталының ұзақ мерзімді міндеттемелер  сомасына қосу жолымен мына формуламен анықталады:

М_ак/ұз=М_ак+Ұ

=М_ак+ІІ_бП.

Мұндағы: Ұ - ұзақ мерзімді міндеттемелер;

        М_ак – меншікті айналым капиталы;

        ІІ_бП – баланс пассивінің ІІ бөлімі.

3. Тауарлы-материалдық қорлардың негізгі қалыптасу көздерінің жалпы мөлшері алдыңғы көрсеткішті қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар сомасына қосу жолымен, мына формула арқылы анықталады:

НК= М_ак/ұз + Қ_нқ.

Мұндағы: НК – негізгі  көздер;

        Қ_нқ – қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар.

Тауарлы-материалдық  қордың бар болуының үш көрсеткішіне тауарлы-материалдық қорлар мен шығындардың олардың қалыптасу, көздерімен қамтамасыз етілуінің үш көрсеткіші сәйкес келеді.

1. Меншікті айналым  капиталының (М_а.к) артықтығы (+) немесе жетіспеушілігі (-)

±М_ак=М_ак – ҚШ.

Мұндағы: ҚШ – тауарлы-материалдық  қорлар мен шығындар.

2. Тауарлы-материалдық  қорлардың меншікті және ұзақ  мерзімді қалыптасу көздерінің  артықтығы (+) немесе жетіспеушілігі (-) (М_ак/ұз):

±М_ак/ұз=М_ак/ұз – ҚШ.

3. Қорлардың негізгі  қалыптасу көздерінің (НК) жалпы  мөлшерінің артықтығы (+) немесе  жетіспеушілігі (-):

±НК = НК – КШ.

Тауарлы-материалдық  қорлардың, олардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілуінің үш көрсеткішін  есептеу кәсіпорынның қаржылық жағдайын оның тұрақтылық дәрежесі бойынша келесі төрт типке бөлуге мүмкіндік береді:       

       1) қаржылық жағдайдың абсолютті тұрақтылығы;

       2) қаржылық  жағдайдың қалыпты тұрақтылығы;

       3) тұрақсыз  қаржылық жағдайы;

       4) дағдарысты (қауіпті) қаржылық жағдайы.

Қаржылық жағдайдың  абсолютті тұрақтылығы мына теңсіздікпен сипатталатын уақытта қалыптасады.

ҚШ<М_ак немесе М_ак>ҚШ

     Бұл теңсіздік  тауарлы – материалдық  қорлар  меншікті айналым капиталымен  жабылатынын көрсетеді,яғни кәсіпорын  сыртқы кредиторлардан тәуелсіз  болады.Мұндай жағдай өте сирек  кездеседі.Оның устіне бұл жағдай  ең дұрыс деп қарастырылмауы мумкін,себебі әкімшілік негізгі қызмет үшін қаражаттың сыртқы көздерін пайдалана алмайды,пайдаланғысы келмейді немесе пайдалануға мүмкіндігі жоқ.

         Қаржылық жағдайдың қалыпты тұрақтылығы  мына теңсіздікпен сипатталады.

М_ак\ұз<ҚШ<НК

Бұл келтірілген қатынас тиімді жұмыс істеп тұрған кәсіпорын тауарлы-материалдық қорларды жабу үшін әр түрлі ‘қалыпты’-меншікті және қатыстырылған қаражат көздерін пайдаланып жатқан жағдайға сәйкес келеді.

Тұрақсыз қаржылық және қалыптасқан жағдай келесі теңсізздікпен сипатталады:

ҚШ>НК немесе НК<ҚШ

Бұл қатынас кәсіпорын  өзінің тауарлы-материалдық қорларының бір бөлігін жабу үшін “қалыпты”  емес болып,яғни негізделмеген болып  саналатын қосымша жабу көздерін тартуға баруына тура келетін  жағдайға сәйкес келеді.

   Қортындылай келгенде несиелік қарызды талдай отырып,қарызды талап етпейтін несие берушілерді анықтаймыз.Егер шағым ұзақтығы мерзімі өтіп кетсе, онда несиелік қарыз сомасын шығынға жазу қажет.

   Кәсіпорында   ұзақ мерзімді қарыз болса  (банк несиелері,зайымдар) онда ұзақ мерзімді несиелік қарыздың ағымдағы бөлігін алу қажет, яғни 2008 ж жабуға тиісті соманы.

Ұзақ мерзімді несиелік қарыздың ағымдағы бөлігінің сомасы  қысқа мерзімді несиелік қарыз болып  табылады.

  ДТ- 3010 .2 «Ұзақ мерзімді  несие»

  КТ- 3010 1. «Ұзақ мерзімді несиенің ағымдағы бөлігі»

ҰҚЕС №2 –нің 24 бөліміне бөліміне және ХҚЕС  23 бөліміне сәйкес, несиеге есептелген пайыздар кезеңнің шығындарына жатады немесе квалификацияланған актив бағсына капитализацияланады. 

 

ЖШС «Шымкент- құс» мекемесінің дебиторлық және кредиторлық қарыздар көрсеткіштерін талдау.

 

Көрсеткіштер	2006	2007	Ауытқу	%
Дебиторлық  қарыз	65688	15969	49719	411,3
Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз
Ұзақ  мерзімдідебиторлық қарыз.	—	—	—	—
Кредиторлық қарыз	115596	168343	52747	145,6
Қысқа мерзімді кредиторлық  қарыз.
Ұзақ мерзімді кредиторлық  қарыз	—	—	—	—
Баланстық үлесі	792492/ 65688*100     8%	213650 / 15969*100 7%	-  1%	1%
Дебиторлық қарыз
Кредиторлық қарыз	792492 / 168343*100 21,2 %	115596 \213650*100 54,1 %	32,9 %	32,9%

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. «ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп туралы заңы.»
2. ХҚЕС  № 1,2.
3. «Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесін бекіту туралы заң». № 221. 22.06.07ж.
4. //«Қаржылық менеджмент» № 1,№2. 21-28, 8- 15 беттер 01.01.2008 ж.
5. //«Библиотека бухгалтера» №11,№12  2007 ж 5-18,14-19,28-31 беттер.        В.К.Радостовец,Т.Ғ.Ғабдуллин,В.В.Радостовец,ОШмид
6. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп», Алматы-2003
7. С.Т. Міржақыпова «Банктегі бухгалтерлік есеп», Алматы Экономика 2004
8. Әдіғали Әбдіманапов «Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері», Алматы – 2001
9. В.Л. Назарова «Бухгалтерлік есеп», Алматы Экономика 2005
10. Кеулімжанов «Қаржылық есеп»  Алматы 2006 ж  216- 230 беттер,342-350 беттер.
11. Тасмағанбетов «Қаржылық есебі»  Алматы 2004 ж  156- 178 беттер.
12. Д.О.Абленов «Аудит негіздері» Алматы экономика 2005 ж228-230,247-254 беттер.
13. К.Ш. Дүйсенбаев «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау»
14. // Бухгалтер бюлетень№ 22 маусым, мамыр № 4 – 5, 3 – 4 беттер
15. В.Л. Назарова, М.С. Жапбарханов,Д.А. Фурсов, С.Д Фурсова «Басқару есебі»   Алматы экономика 2005 ж.156-162 беттер.
16. Учет и оценка дебиторской задолженности в соответсвии с международными стандартами. Дәулетбекова А.Д., Түлешова Г.К., Исабаева Г.З. // Бизнес класс 2004 №3 стр.2
17. Дебиторская и кредиторская задолженность. // Б-КА Бухгалтера и предпринимателя 2000 №5. стр.31
18. Малик А. Учет дебиторской задолженности. // Финансы и права №35  
19. Журиков К. Бух-учет и налоги. 2003 №5