Эксперименталдық топтағы сынақтан өтуші тұлғалардың себептік-қажеттік сферасының өзгешеліктері

Сұхбат  барысында егде  адамдардың  73%-ы  қазіргі  уақытта  кем  араласатынына  өкініш  білдерген,  бірақ  жалпы  араласуға  қанағаттанады. Олардың 15%-ы басқа  адамдармен ара қатынастарына көңілдері толады, ал          12%-ы сол қатынас жетіспейді деп есептейді.

5. Кәрілікке  деген көзқарас  орын алған  пікірлерде В тобындағылардың  27,5%-ы  кәрілікті  жақындары туралы қамқорлық, 17,5%-ы  сырқаттар деп санайды. Сынақтан  өтушілердің  20%-ның   жауаптарында  өлімнен  қорқыныш бар, ал 25%-ы  кәрілікті  жұмыстан  демалу деп есептейді.

Бейімделуі орта  деңгейдегі  егде  адамдар өз  өмірлерінің  жақсы кезеңі ретінде  балалық  шақты (30%), оқу  жылдары (30%), жастық шақты (27,5%) және қазіргі уақытты (12,5%) атап көрсетеді.

С тобы бейімделуі төмен деңгейлер

1. Болашақ туралы айтылған жауаптарда  өзгерулерді  күтпеу - 30% («Болашақта менің  өмірім өзгермейді»)  қиыншылықтарды күту 22,5% («Болашақта менің өмірім қиындай түседі»),  тұрмыстық проблемалар – 17,5% жиі кездеседі. Денсаулық туралы ойлар 15% сынақтан  өтушілердің  жауаптарында   орын алған. «Жетістіктерді күту»  категориясы  бейімделуі  төмен  деңгейдегі  сынақтан  өтушілердің  жауаптарында кездеспейді.

2. Өткен  өмірлерін  бағалай  отырып  С тобындағылардың  40%-ы  қолдана  келген  жұмыстарын  істемегендігі  туралы айтады. («Өз өміріме  қарай  отырып, мен оны жақсырақ және  көңілдірек өткізуіме боларын ойлаймын»). Олардың  30%-ы  жетістіктерге  қарағанда  сәтсіздіктердің көп болғанын («Өткен өмірге  қарай олтырып, көп  сәтсіздіктердің болғанын ойлаймын»), 15%-ы  өздерінің өткен  уақыттағы  мақсаттары мен  ұмтылыстарының  қате  болғандығын, 10% ойларын жартылай іске  асырғандығын атап көрсетеді. Тек 5% ғана   өздерінің  мақсаттарына  жеткендіктері туралы жазады.

3. Зейнеткерлікке  шығуға  қатысты  пікірлерді талдау кезінде  егде  адамдардың  60%-ы бұл жағдайды  ауыр  өткізгендігін 30%-ы   жайбырақат  өткізгендігін  және 10%-ы  қуанғандығын көрсетеді. Сұхбат  кезінде С тобындағы  сынақтан өтушілер  үшін пассивтік  қызығушылықтар (теледидер көру, тоқу,            оқу )сипатты  екендігі анықталады, ал көбісі  өздерінің  сүйікті  жұмысы  жоқ екендігін атаған. Демек,  қызығушылықтың  болмауы зейнеткерлікке  шығу  процессін  қиындатады, өйткені  еңбектің орны компенсацияланбайды.

4. Туыстар мен қатынасқа байланысты  пікірлерінде  сынақтан  өтушілердің 50%-ы жақындарынан  қолдау күтеді, ал 30%-ы жалғыз қалудан қорқады. Жауаптарың 20%-ы  туысқандарға  қамқорлық көрсете біледі.

5. «Басқаларды қабылдау» шкаласы  арқылы алынған нәтижелерді талдау  кезінде С тобындағылардың 60%-ы  басқаларды қабылдаудың  төмен  деңгейіне  ал 40%-ы орта деңгейіне  ие екендігі анықталды, яғни бұл  топтағы адамдар басқалармен қызу қатынас жасамайды және өздерін  қоршаған адамдарға  достық сезімдері  бола бермейді. Сұхбат  нәтижелерін  талдау бейімделуі  төмен  деңгейлердегі  адамдардың  70%-ы қоршаған адамдармен  қатынастарына  көңілдері  толмағандығын көрсетеді, немесе 30%-ы  қанағаттанғандығын, бірақ қатынас шеңберінің  таралғандығын  белгілейді. Кәрілікке  өздерінің  анықтамаларын бере отырып, С тобының  адамдарының  40%-ы кәрілікті  ауыр жүк, 20%-ы  өлімнен қорқыныш, 30%-ы сырқаттар деп  есептейді. Бейімделуі төмен деңгейлердегі егде адамдар өмірінің  жақсы кезеңі ретінде балалық шақты (40%), жастық шақты (40%) және тек 10% ғана қазіргі уақытты есептейді.

Себептік-қажеттілік шеңберіндегі  ерекшеліктерін салыстырмалы  талдау  елеулі  өзгешеліктерді  анықтауға мүмкіндік береді.

1. А тобындағылардың  болашақ туралы  пікірлерінде  жетістіктерді күту жиі кездеседі (29%), В тобындағыларда ол көрсеткіш (9%), ал С тобындағыларда 0%. В тобында  жауаптардың 20%-ы тұрмыстық  проблемаларға  байланысты, ал А тобында 4% болады.
2. Өткен өмір туралы  пікірлерде А тобындағылардың 54%-ы  өз ойларын іске асырғандығын  көрсетеді. В тобында бұл көрсеткіш 15%. Ал С тобында 5%. С тобындағылар А тобы (0%) және В тобындағылармен (6%)  салыстырғанда сәтсіздіктердің  жетістіктерден  басым болғандығын атап көрсетеді. Сонымен бірге олар (46%) В тобындағыларға қарағанда (1%) қолынан  келген  жұмыстарды  жасай  алмағандықтары туралы жиі  жазады. В тобындағылардың 38%-ы өз ойларын жартылай іске  асырғандықтарын атап көрсетеді, ал С тобындағылардың сол көрсеткіші (10%).
3. Зейнеткерлікке  шығуға  байланысты пікірлерде  С тобындағылардың 60%, А тобындағылардың 25%, В тобындағылардың 25% қобалжығандарын атайды.
4. Туыстарға қатынасты баяндалған А тобының 75%, С тобының 20%  жақындарына  қамқорлық жасауды ойлаған.

       С тобындағы  егде адамдар (30%) А тобындағыларға (0%) қарағанда жалғыз қалудан жиі  қорқады.

5. Кәрілікті  тұжырым  жасау  ретінде А тобының 17%, В тобының 2,5% қабылдаған. С тобындағылрадың бұл көрсеткіші 0%. А тобының 25% кәрілікті  өмірдің  бір кезеңі, ал 17% еңбектен демалу деп есептейді. С тобындағылардың бұл көрсеткіштері 0%-ға тең.
6. С тобының 40%-ы кәрілікті ауыр жүк деп біледі, ал А тобында бұл көрсеткіш 0%, В тобында 10% болады.

        Жақындарға қамқорлық ретінде кәрілікті  анықтау С тобында сирек (10%) болады, ал А тобында және В тобында орта болады.

7. «Басқаларды қабылдау»  шкаласы бойынша елеулі айырмашылықтар анықталады. А тобындағылар жиірік (58%) басқаларда қабылдаудың жоғары деңгейіне ие, ал С тобында (0%) және В тобында (10%). А тобындағы көрсеткіш ????15бет

Басқаларды  қабылдаудың төмен деңгейі С тобындағылардың 60%-на тән. В тобында 12,5%, А тобында 0%.

Сонымен, бейімделуі жоғары деңгейдегі  егде адамдар еңбектен кейінгі кезеңде болашаққа сенімділеу қарайды, өткенді оң бағалайды және басқаларды қабылдаудың жоғары деңгейіне ие.

 

ІІІ тарау. 2. Экспериментелдық топтардағы  сынақтан өтушілердің эмоционалдық  шеңберінің ерекшеліктері

А тобы  (бейімделудің жоғары деңгейіндегілер)

«Эмоционалдық комфорт» шкаласы арқылы эмоционалдық шеңберді зерттеу кезінде бұл топтағы  сынақтан  өтушілердің 58%-ы жоғары және 42%-ы орта эмоционалдық комфорт деңгейлері анықталды. Демек,  А тобындағы адамдар  сабырлы, байсалды және оптимист. Қорқыныштарды  зерттеу  кезінде сынақтан өтушілердің 42%-ын туыстар  проблемасы толғандырғандығы  белгіленді («Мен өмірде  балалардың бір нәрсесі  ойдағыдай болмай қалды ма деп қорқамын?»). Сынақтан  өтушілердің  25%-ы үлгермеушілік  қорқынышымен, 17%-ы қоғамдық проблемаларды  ойлаумен сипатталады («Мен  нәтижесінде  ауа-райы өзгере ме деп қорқамын?») Теріс эмоцияларды келтіруіші  факторлар зерттеу кезінде қалау мен болмыс  арасындағы сәйкес келместік (33%), туысқандардың проблемалары (25%), өткен өмірді  ойлау (17%) атап көрсетілген. Сонымен бірге басқа да себептер кездеседі - 17% («Ауа райы бұзылған кезде менің көңіл-күйім де төмендейді»). Сұхбат арқылы зейнеткерлікке шығу процесіне эмоционалдық  көзқарасты  зерттеу  барысында бейімделуі жоғары деңгейдегі егде адамдардың  зейнеткерлікке  шыққан соң өмір тәрізді де көптеген оң өзгерсітерді көруі анықталған. Олардың  ішінде туыстармен жиі араласу, достармен жиі болу, көп оқу, демалу, денсаулықты қадағалу және тағы басқа мүмкіндіктері аталды.

В тобы (бейімделудің орта деңгейіндегілер)

«Эмоционалдық  комфорт» шкаласы арқылы эмоционалдық шеңберді  зерттеу кезінде  сынақтан өтуішілердің 75%-да  эмоционалдық комфорттық орта деңгейі  анықталған. Сонымен бірге, 10%-да жоғары және 15%-да төменгі деңгейлер кездеседі.

Қорқыныштарды зерттеу кезінде сынақтан  өтушілердің 45%-ы  туысқандар проблемасы, 17,5%-ы денсаулық проблемасы, 12,5%-ы қоғам проблемалары толғандырғандығы анықталған. Сынақтан өтушілердің 10%-ы артық жүк болу қорқынышы кездеседі. В тобындағы сынақтан өтушілердің 30%-да туыстар проблемасы  теріс эмоцияларды, ал 25%-ы өткен өмірдің  естеліктері теріс эмоцияларды келтіреді («Мен жалғыз қалғанда көңіл-күйім төмендейді»). В тобындағылар  зейнеткерлікке  шығуына байланысты әрі оң, әрі теріс  эмоцияларды  материалдық  қиыншылықтардың пайда болу, араласу шеңберінің  тарылу және жалғыздық сезімінің пайда болу мүмкіндіктеріне байланысты.

С тобы (бейімделудің төменгі деңгейіндегілер)

«Эмоционалдық комфорт»  шкаласы бойынша  нәтижелерді  талдау  сынақтан  өтушілердің 70%-да  осы шкала  бойынша төмен  көрсеткіштерге  ие екендігі  белгіленді. Сынақтан өтушілердің 30%-ның  эмоционалық комфорт  деңгейі  орта болып шықты. Бұл нәтижелер  сынақтан  өтушілердің  қобалжып  жүргендерін  және қоршаған  ортаға  немқұрайлы   қарайтынын  көрсетеді. Қорқыныштарды зерттеу  кезінде  бұл топтағы егде  адамдардың  артықша жүк  болудан (30%), жалғыз қалудан (30%) және  денсаулық  проблемаларынан (20%) қорқатындығы  анықталған. С тобындағылардың  30%-да  өткенді  еске алу, 20% қалаумен  болмыстың  сәйкес келмеуі, 20%-да   туысқандардың  проблемалары, 20%-да сырқаттар теріс  эмоцияларды  келтіреді.  С тобының егде  адамдары  негізінен зейнеткерлікке  шығу  нәтижесінде  теріс  эмоцияларға  тап болады. Бұл эмоциялар  жалғыздық сезіміне,  қоғамға  қажетсіздік  сезіміне  және  отбасындағы   абыройдың  төмендеуіне  байланысты. Топтар  бойынша  эмоционалдық  шеңбер  көрсеткіштерін  салыстырмалы талдау  елеулі айырмашылықтарды  анықтауға мүмкіндік берді.

1. А тобындағылардың 58%-на эмоционалдық комфорттың  жоғары деңгейі тән, ал С тобындағы көрсеткіш 0% және В тобындағы көрсеткіш 10%. Эмоциоландық комфорттың  төмен деңгейі. С тобындағылардың 70%-ы  кездеседі. Ол көрсеткіш В тобында 15%, ал А тобында 0%.
2. А тобында бір нәрсені істеп үлгермеу қорқынышы жиі кездеседі (25%), В тобында 7,5%. А тобындағылардың 42%-ы жақын адамдар туралы ойлау С тобына қарағанда (10%) жиі кездеседі.

Артықша жүк болу қорқынышы С тобындағылардың 30%-да кездеседі. В тобында бұл көрсеткіш, 10%, ал А тобының 17% және В тобында 12,5%, бұл проблемалар қызықтырады. Туыстар үшін қайғыру В тобының 45%-да кездеседі, ал  С тобындағы бұл көрсеткіш 10%.

3. Теріс эмоциялар жалғыздық сезімі арқылы болған кезде С тобының 10%-ын қамтиды, ал А тобында 0%. Қалаумен болмыстың сәйкес келмеуіне байланысты теріс эмоциялар В тобындағылардың 12,5%-ы, ал С тобындағылардың 33%-ы кездеседі. Сонымен,  бейімделуі  жоғары деңгейдегі  егде адамдарға эмоционалдық комфорттың  жоғары деңгейі тән, ал бейімделуі төмен деңгейдегі зейнеткерлерде ол салыстырмалы түрде төмен.

Тұжырымдар

Сонымен, біздің зерттеулер нәтижелері бойынша келесі  тұжырымдарды жасау мүмкін:

І. Егде адамдар еңбектен кейінгі кезеңде бейімделудің әртүрлі дәрежесімен сипатталады. Тұлғалық ерекшеліктер (өзіндік сана-сезім ерекшеліктері, себептік-қажеттік және эмоционалдық шеңберлер ерекшеліктері)  бейімделу процессінің нәтижелегінің  факторы ретінде шығады.

ІІ. Бейімделуі  жоғары деңгейі  адамдар еңбектен кейінгі  кезеңде  өзіндік  бағалаудың  тиімді  деңгейіне (орта және қалаулық сипаттамаларын жоғары бағалайды). Олар өздерінің  өмірі үшін өздерін жауапты санауға бейім.

Бейімделуі төмен деңгейдегі егде адамдар еңбектен кейінгі кезеңде өзіндік бағалаудың  төмен  және орта деңгейлерімен сипатталады, көбінесе олар өздеріне көңілі толмайды. Бұл адамдарда бақылаудың  экстериалдық локусы басым болады.

ІІІ. Бейімделуі жоғары деңгейдегі егде адамдар еңбектен кейінгі кезеңде өткен  уақытта  жетістікке  жеткендерін  бағалай алады. Олардың қызығушылықтары  әртүрлі  болады. Олар басқаларды қаыблдауын  жоғары деңгейіне  ие және өздерінің  ара қатынастарына қанағаттанады.

Бейімделуі төмен деңгейдегі  зейнеткерлер еңбектен кейінгі кезеңде болашақтың проблемалар мен  қиыншылықтарды күтеді немесе еш нәрсені күтпейді. Олар өткенді бағалай отырып қолдан келгенді  жасай алмағандығын атап көрсетеді. Бұл топ үшін пассивтік  мүдделер немесе сүйікті  жұмыстың  болмауы тән. Олар туыстарымен қатынас жасаған кезде оларды қолдау күтеді және жалғыздықтан қорқады.  Олардың қатынас жасауға көңілдері толмайды.

ІҮ. Бейімділуі жоғары деңгейдегі егде адамдар эмоционалдық комфорттың  жоғары деңгейіне  ие, яғни  олар  байсалды, сабырлы және оптимист. Оларды  туыстардың  және  қоғамның проблемалары  толғандырады. Бұл топтағы зейнеткерлердің  негізгі  қорқынышы өз жоспарларын іске асыра алмауда немесе  үлгермеуде жатыр.

Зейнеткерлікке  шығу  процесіне  деген  эмоционалдық  көзқарас оларда  байсалды болады, себебі  олар зейнеткерлікке  шыққан  соң өмірдегі  көптеген  оң  өзгерістерді көре алады. Бейімделуі  төмен  деңгейдегі  зейнеткерлер еңбектен кейінгі  кезеңде  эмоционалдық  комфорттың  төмен  деңгейінде  қалып қояды, яғни олар  үрейленеді,  қобалжиды немесе қоршаған ортаға  немқұрайлы сезімде болады. Олар бәрінен де артықша жүк болудан,  жалғыздықтан және  денсаулық проблемаларынан сескенеді.

Ү. Зейнеткерлікке шығу  алдындағы және  зейнеткерлік жастағы егде адамдарды психологиялық қолдаушы арнайы  ұйым қажет, сонымен бірге  бейімделу  кезінде  қиыншылықтарға тап  болған зейнеткерлерге  психологиялық  жәрдем  көрсету  керек. Психологтың  жұмысы бейімделу  факторы болған тұлғалық ерекшеліктеріне сүйенуі мүмкін.

Адам  өмірінің  еңбектен  кейінгі  кезеңдегі  бейімділіксіз  профилактика  жасау бойынша жұмыстар.

Зерттеу  нәтижелері  бейімделуі төмен  деңгейдегі  егде  адамдардың тобымен  психологиялық  жұмыс жүргізу  қажеттілігін  көрсетті. Жұмыс бейімсіздік  профилактика жасауға  бағытталуы керек. Зейнеткерлікке  шыққан соң егде адамдарда  жаңа  құндылықтарды,  рольдерді, дағыдыларды игеру қажеттілігі пайда болады. Өмір тәрізді  өзгерген  және  қызметтің  еңбектік формасы тоқталған кезде олар қоршаған ортамен байланыстарын,  жарамдылықтарын және  өмірге  деген  қызығушылықтарын  мүмкіндік  барынша  ұзақ қолдап отыруы қажет.

Профилактикалық  жұмыс екі кезеңде  ұйымдастырылуы мүмкін:

І. Зейнеткерлікке шығуға дайындық.

ІІ. Еңбектен кейінгі кезеңде егде адамдармен жұмыс істеу. Әрбір кезеңде өзінің  мақсаттары мен оларды іске асыру тәсілдері болады.

І кезең

Дайындық кезеңі  зейнеткерлікке  шығудан алдын басталады.

Мақсат. Егде адамдардың зейнеткерлікке  шығу үшін оларды залалсыз және физикалық-психологиялық денсаулығын сақтаған  хәлда сол кезеңге  өтуі мынада жатыр: адам бастапқы кезде өмір тәрізі мен  статусының  өзгеру процесін  ойдан  өткізеді, яғни ол  шынайы  сол  уақытқа  дейін  стресстік  жағдайлар мен бейімделуге  дайын  тұруы қажет, соған үлгеруі керек.

Әлеуметтік-психологиялық жұмыстың негізгі формалары:

1. Әлеуметтік-психологиялық ағартушылық: