Эксперименталдық топтағы сынақтан өтуші тұлғалардың себептік-қажеттік сферасының өзгешеліктері

2. қайрымдылық организацияларын мадақтау;
3. қартаң адамдарды экономикалық күйзелістен қорғау;

4. қарттарға арналған арнайландырған мекемелерді өмір санасы қамтамасыз ету;
5. қартаң адамды оның тұрғылықты жерінен – отбасында не басқа елде екенін тәуелді толығымен қамтамасыз ету.

Ресейде қазіргі уақытта авторлары ойластырғанның теоретикалық тазалғын аз ойлайтын федералды әлеуметтік проблемалар қабылданған. Өкінішке орай, көптеген әлеуметтік бағдарламаларға декларативтілік, жүйесіздік, ішкі қайшылықтар тән. Сонымен, федералды  бағдарламалар жобаларында «жасы үлкен заман» мына құжатта Ресей тарихында алғаш рет «Қартаң адамдардың  проблемасын саналы деңгейде шешуді» ұсынатынын оқимыз. Бірақ, қартаң адамдар  - әртүрлі әлеуметтік көмектің объектісі емес, шешімі қабылдаушы субъект; қартаң адамдардың көп бөлігі  жалпы әлеуметтік проблемалар сияқты шешілмейтіндер разрядына жатады және әр келесі заманға солай ауысады.

Қартаң адамдардың құрамын зерттеуге әлемде интернат үйлерінде үлкен назар аударылуда. Бұған Отандық зерттеушілердің зерттеулерінің еңбегі арналған. АҚШ-та 70 жылдары «Омбудсмандық ұзақ мерзімді қамқорлық программалары»  жұмыс істейді. Тәжірибе БҰҰ-ның  құрылымының «қартаюшыларға өз отбасыларында өмір сүруге мүмкіндік беруінің» өзектіленген қуаттайды, өйткені қартаң адамдар интернат-үйлерінде қиын ситуацияға түседі. Қоршаған орта жағдайының  тез ауысуы, екінші жағынан ұжымдық өмірге ауысу, қойылған тәртіпке бағыну, тәуелсіздігін жоғалтамын деген қорқынышы. Бұл нервті-психикалық жағдайдың тұрақсыздануын тереңдетеді, көңіл-күйдің түсуіне себеп болады, өз іс-әрекеттерінде денсаулық жағдайын керісінше көрсетеді. Бірдей халат киіп алған, өз бұрыштарынан айырылған қарттар толық деперсонализацияны басынан кешіреді. Интернат  үйінде тұратын қарттар негізінен оларға дұрыс қойылмайтынан тамақтануына, олардың құқықтарының бұзылуына шағымданады.

Қартаң адамдармен әлеуметтік жұмыстың басым бағыты – орта организациясы, оларды игеруге сол арқылы, қартаң адамда үнемі осы ортамен өзара іс-әрекет жолдарының болуы. Таңдау еркіндігі  қорқынышсыздық, еңбегі күнге сенімділік, өзінің және басқаның өміріне жауапкершілік сезімін оятады.

Қартаюшы адамдар үшін қала орталықтарындағы жаяу жүретін зоналар қоршаған ортаның тамаша жаратылысына сәтті мысал – адамдар  таңдалған маршуртты жаяу жүріп өту үшін ғана емес, сондай-ақ олар жаяу жүріс зонасында қоршаған ортаны басқаша қабылдайды. Жаяу жүріс өзіне ұқсайтын адамдарды бақылау мүмкіндігін беріп қана қоймай, өзінің зейінін ғимараттың архитектурасына аударады, қала орталықтарының атмосферасын оның жалпы атмосферасымен салыстырады.

Ресей қалаларында отыратын орындар өте аз. (Әңгіме ресторан және кафе жайында емес). Бұл тек уақыт өткізу емес немесе демалыс емес – бұл бір уақытта қарт  адамдар үшін «қозғалыс әдісі» және автономиялық позициясының демонстрациясы, қаланың тынығу бұрыштарында ғана болмауы керек.

Кейбіреулер адамдары көп көшелер мен алаңдардан қашады, бірақ кейбіреулері үшін бір жерге асығып бара жатқан адамдардың ортасында болу олардың өмірді сезінуін күшейтеді, қосымша эмоционалды заряд береді.

Қаланың тағы бір ынталандырушы элементтері кіші архитектура, ағаштар, жылға және өзендер «достық сезімін тудырады» қауіпсіздік сезімін нығайтады. Әрине, қарт адамдардың мекендейтін жерлері қалалы жерлерге ұқсамайды.

Порадоке біз қарттарға қанша көп көмектесуге тырыссақ, олардың  эффективті,  профиссионалды  көмек алу мүмкіндігі  соншалықты аздығында, өйткені қарт адамға көмектесу жауапкершілігін өзгеше алу, оның тағдырын қолдан алу екен. Эгоцентризмнің бұл фомасы профессионалды көзқарас бойынша мүмкін емес. Қартаң адам әлеуметтік көмек клиенті болып тұрса да – шешім қабылдаушы субъект.

Мұндай тапсырмалардың шешімінде өзіне-өзі көмектесу тобы маңызды рол атқарады. Әлеуметтік қажеттенушілердің өз бетімен бірігу Ресейде бұрыннан бар.

«Адамдардың өзара көмекке  бейімділігінің  шығу тегінің  алшақтығы сонша, оның бастауы адамның эволюциялық түбірімен  өріліп,  тарихтың құбылмалы кезеңдеріне қарамастан қазіргі уақытқа дейін сақтаған» - деп жазды П.Кропаткин. Өзара көмек тобы – бұл белгілі  бір жерге бауыр басқан, мүшелерінің проблемалары ортақ (бір-біріне айта отыратын қажеттіліктерді) бір-біріне көмектесетін кіші топ. Мұндай топтар бір-біріне жақын тұратын 5-7 адамнан тұрады. Мұндай топтар кейде  спонтанды пайда болады, бірақ көбіне оларды оның болашақ  белсенді мүшесі немесе оларға  тұрмыстық көмек көрсететін әлеуметтік жұмысшы ұйымдастырады. Топтың әр қатысушысы өзінің ресурстарының  дамыта және өзектелендіре отырып көмекті қабылдап қана қоймай, оны жасайды, өмірдің бұрынғы нормаларын толығымен жоққа шығару емес, позитивті өмірге дағдылануға ақырындап үйрету.

Өзара көмек топтарының пайда болу себептері:

1. өзіндік реализация және жеке тұлғаның дамуы;
2. кризисті ситуация немесе қайғы;
3. әлеуметтік жағдайдың нашарлығы, денсаулық жағдайы, мүгедек болуы;
4. аздаған және тағы басқа топтар жататындығы.

Бір қарағанда, өзара көмек терапевті топтарға тән сияқты. Бірақ, толығырақ алғанда оның қызметі азырақ болады, өзара көмек топтары үшін басқа жақтан кәсіби жұмысшының басқарғаны емес, өзін-өзі басқарғаны, өзара көмекке тән.

Сонымен, адам көмектің формасын іздейді, өйткені мемлекеттің көмек тіпті өз уақытында емес, эффективті емес; сонымен қатар, «Тоқ ашқа түсіндіре аламайды» дегендей. Өзін-өзі көмек топтарында иерархиялық структура жоқ, оның  мүшелеріне  олар тастағысы келгенде тастап кетуіне болатын топ өміріне максималды қатысу  қамтамасыз етіледі.

 Алайда, өзіне-өзі көмек топтары  барлық қимылдықтар үшін понопция  емес  және олардың көмегімен  проблемаларының  барлығы   шешілмейді. Дания мамандарының ойынша, мұндай топтар «антипрофессионалды», өзінің мүшелеріне балдақ береді де, олардың  көмегі жеткілксіз шамадан тыс авторитарлы, топтар да құрылымдық туралы келісім шарт жоқ және тағы басқа.

Ресейдегі мұндай топтардың тәжірибесінің аздығы сонша, әзірге  экспертиза мүмкін емес. Алайда, З.А.Янковның  айтуынша, өзара көмек топтары, өзін-өзі басқару органдарында істейтін әлеуметтік жұмысшылар қолдауын керек етеді.

Осы арқылы, автор қартаң адамдар толық өмірге құқылы деген қорытындығы келеді. Және бұл олар егер өздеріне қатысты мәселені шешуде қатысатын болса ғана мүмкін.

І тарау. 3. Қартаң адамдардың өмір санасы әлеуметтік проблема ретінде

Ұзақ жасаудың әлеуметтік-медициналық аспектілері. 1995 жылы мемлекетті думада «Ресей Федерациясында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы», «Ресей Федерациясында тұрғындарға қызмет көрсету негізі туралы» заң қабылдады.

Құжаттармен бірге «Қартаң адамдар мен мүгедектерге қызмет көрсету туралы» федералды заң қабылданды.

Аталған заңдар қарт азаматтар мен мүгедектерге әлеуметтік (соның ішінде медициналық) қызмет көрсетуге мамандандырылған органдар үшін құқылы база болып табылады. Солай бола тұра, Ресей заң қабылдаушы құрылымдарының түсінігінше ең жоғары деңгейде «Қартаң не қарт азамат», «Мүгедекпен қатар тұрады. Әлеуметтік жағдайда  осындай ресми құрылым екі тіпті басқаша тұрғын топтары». «Қартайған азаматтар» тіпті формальді түрде мүгедектермен тең болмайды (барлық қарттар мүгедек емес; барлық мүгедектер кәрі емес; бұл екі категория азаматтарының  қоғамдағы жағдайы да, әлеуметтік маңызы да тіпті және тіпті басқаша). Осыдан келіп бұл заңдардың болуы көптеген ыңғайсыздықтар әкеледі.

Ұзақ жасаушылардың (қартаюшы, қартаң, қарт) әлеуметтік-медициналық  проблемалары ең алдымен, өте - әлеуметтік және өте медициналық болып бөлінеді. Бірақ, бұл нәрсе бойынша бөлу емес, форма бойынша бөлу. Екі проблема да цивилизация мен мәдениет басталып келе жатқанда пайда болды.

Қоғамның қартаюға қатынасының негізгі екі дәстүрі бар. Біріншісі, 30 мың жылдай есептеледі – автор оны Көне Египеттің дәстүрі деп атайды. Қартаю «басқа адамдардың ішінде ең сыйлысы», «қартаң адам құдайларға жақын жалғыз адам», «қарттық – бақытты және бүлкіші шақ» және тағы басқа.

Екінші дәстүрлі 3 мың жылдан есепетеледі – автор оны Спартандық дәстүр деп атайды. Спартада «Кәрі болғанша, үйсіз  ит болғаным жақсы» дейтін болған. Күшсіз (пайдасыз)  қарттарды Спартада жардан лақтырып жіберетін болған, спартандық қарттар өмірдің бұлай аяқталуын табиғи құбылыс деп есептеген.

Осы күнге дейін әртүрлі елдерде қартайған азаматтардан көне египеттік не спартандық моделін көруге болады. Қарттық құбылыс ретінде нені ұсынады? Ең алдымен қартаң адам көптеген хронологиялық ауруларған (орташа 9-13) тұтылады. Олар адам қартая бастағанда пайда болады, 20-30 жаста ауыра бастағанда пайда болады. Патологоанатомдар олардың аурулары чиператониялық ауру болса да, жүректің линиялық не жара аурулары болса да, өздерінің ауруларынан өлмейді (олардың көбі 40-50 жастарында өледі). Көрнекті орыс патологоанотомы И.В. Довыдский барлық хронологиялық аурулардан қартаю белгілерін  көруді ұсынады. Бірақ, бұл қарттарға ерекше әдістемесі керек етер еді. Алайда, қартаң хроникамен  ауыратын  адамдар поликлиникада  кезекке тұруын жалғасытыруда және әрбірі екінші-үшінші орын олардың  бос емес. Көбінесе, әсіресе ақша бөлмесі ауруды  я асырауға, я оның дәрісіне жетпейтін қазіргі Ресейде дәрігерлер оларға «спартандықтарша» қарайды (медиперсональ айлығы біздің елде басқа баяу дамушы елдерге қарағанда төмен).

Қартайған адамның ерекше жағдайы, оның «құдайларға жақындылығымен» тұрады. Қартаң  адамның маңызды жағы, оның біртіндеп өлімге жақындап қалған өлім туралы уайым болатынын  дәлелдеді. Бұл адаммен бірге туатын психологиялық  қорғанышының жасына сай образбен өзгеруі және өз өлімі туралы ес кіретін бағдарламалармен  түсіндіріледі. Психологиялық қорғаныш адамға және жазылмайтын аурумен  аурушыға  өлімнен қашып құтыла алмайтындығы туралы ойларды жеңуге көмектеседі. Автор, әрине, «өлім турады ойлар» психологиялық, патологияның (психотикалық депрессиялар, суицидальды құрылымдар, сандырақ және тағы басқа) симптомы болып табылғанша қатысты.

Ұзақ жасау және психикалық денсаулық әр ұзақ жасаушы (сирек жағдай болмаса) соматикалық хронологиялық аурумен қатар аурады (жүрек түтікшелері, асқазан-ішектік, геникологиялық, урологиялық, тірек-қимыл аппараты ауруларымен және тағы басқа). Егер орталық жүйке жүйесімен байланысты ауруларды былай қойсақта, бұның өзі көптеген қартайған адамдарды «шекарадағы» ауруға  жатқызуға жеткілікті. Осыдан келіп, олар психиатрдың не психтерапевтің   бақылауын не емдеу коррекциясын керек етеді. Психожұмыстың психотерапия – бұл қартаң алдамды өлімге моральды тұрғыда дайындау, бұл жас әзірге психиатрия бөлігі.  Өйткені, тіпті бір-ақ хроникалық аурудың өзі (ол қай кезде пайда болатынын маңызды емес) неврозға ұқсас ауруларға және мінездің ауру деформациясына, тіпті психопатияға дейін әкеледі. Қарттықтың бұл құбылыстарын арнайы бөлім геронтология зерттейді.

Геронтология  мен генетика арасында анық шекараны жасау қиын болғанымен, гериантрия (қарттық кезеңдерінде психикалық ауруларымен айналысатын) проблемалары маңызды орын алады.

Әр қартаң адам оңай өмір сүрмейді. (60 жасқа келіп, ешқандай қайғы, ешқандай стресс сезінбеген адамды елестету қиын). Алайда, ерекше ауыр жағдайда глобальды  әлеуметтік патаклияциалардың бүкіл қатарын басынан кешірген Ресей қартаң адамдары. Адам үшін ең жаманы - өзінің ішкі құндылықтарын, бағыттарын жоғалтудың күйін басынан кешіру. Қартаң адамдар құндылықтарын қайта бағыттауға, яғни капиталистік әлемнің құндылықтарын қабылдай алмайды. Осы арқылы олар өздерінің арттарынан  социопаттардың  үлкен армиясын ұсынады. Қартаң адамның мінез-құлқы қартаю күшіне деформацияланады. Бұл деформациядан соң айтарлықтай қиын процесс болады.Әлеуметтік жұмысшылар  біраз уақытқа дейін тұқымқуалаушылық  арқылы берілген  шешуінің  жақтарын сақтайды. Жас ұлғайған сайын мінездің кәсіби деформациясы пайда болады, басқаша айтқанда, мінездің белгілі жақтарының  акцентуациясы  күмәнданғыштық,  аушланшақтық,  жараланғыштық, қобалжушылық, толқушылық, өкпелегіштік, эмоционалды мобилділік, мінегіштік, долылық, жүдеушілік, тұйықтық, өзінің және айналасындағылардың іс-әрекетін әділетсіз бағалау,  стереотипті  қайталанатын  «жаралайтын  ситуацияларда»  ақыл-ой қабілеттерінің  реактивті  регресі және тағы сол сияқты.

Ал егер қартаң адамға өзінің жақын туыстарын, әсіресе жақын немесе балаларын  жерлеуге тура келген болса, оның психикасы мен мінезі «қалыпты» бола қоймас. Қартайғанда жалғыз қалу проблемсы, сөзсіз  ерекше орын алады. Жалғыз адамдардың психикасының  өзгеруі ешқандай синдромды  сыйымсыз, өйткені өзінің әр жағдайында ол бірігей және комфортты. Сонда да жалғызбасты қарттардың жағдайын «клиникалық», «геронтологиялық» әлеуметтік норма деп айтуға болмайды.

Бұл жерде тағы да қартайған азаматтардың өзінің  әлеуметтік-медициналық ерекшеліктері күйінде  ерекше қатар бөлінетін екі категориясын көрсетуге болады. Біріншіден, бұл қартайған мүгедектер (жас кезінде немесе кемелденген кезеңде мүгедек болып, сонда да жасында жақсы бейімделіп; отбасы бала-шағасы, жұмысы және тағы басқасы бар). Екіншіден, бұл қартайған шағында мүгедек болғандар. Қартаң адамдардың психикасы кәсіби шаблондарға жатпайтын әртүрлі характерологиялық жынысымен, аффективті-эмоционалды ерекшеліктерімен өзіндік болып табылады. Бұл жерде индивидуалды әдістеме керек.

Ұзақ жасаушы және оның жанұясы. Ұзақ жасаушылардың отбасындағы қатынасы қалай құрылатынын түсіну үшін, екі негізгі сәтті қабылдау керек, біреуі – микро-әлеуметтік; екіншісі – индивидуальды-психологиялық не дәл сол медициналық. Бірінші фактор: ұзақ жасаушы жанұя мүшелерінің назарында , яғни оның ядросы («қатты» немесе «жұмсақ» - бұл енді басқа сұрақ), «статусы» (яғни, оның жанұясынан және оның мінез құлқынан тәуелсіз) күшінде. Екінші фактор: ұзақ жасаушы үшін «туған» өте кең ұғым.