Эксперименталдық топтағы сынақтан өтуші тұлғалардың себептік-қажеттік сферасының өзгешеліктері

Ресейде  қартаюдың белсенді ұзартуына байланысты алғашқы еңбектер ХҮІІІ ғасырда пайда болған. Мәселен, орыс дәрігеріИ.Фишердің «Қартаю, оның деңгейлерімен аурулары туралы» атты кітабын айтуға болады.

Ғылыми геронтологияның негізін  салушы И.И.Мечников болып табылады. Геронтологияның, қазіргі ұғымы ХХ ғасырдың  ортасында қалыптасты. Геронтологияның тапсырмаларының бірі – орта әсеріне, өмір салтына, еңбегіне, әлеуметтік қатынастарына және өзара  қарым-қатынасына байланысты қартаюдың ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.

Қазіргі кезде геронтологияны қарт адамдар ауруын зерттейтін медицина облысы, әлеуметтік геронтология, яғни оның өмір салтымен, ұзақтығын зерттейтін геронтология бөлімі бөліп қарайды.

Жас ерекшелік психологиясы мәселесі бойынша әдебиеттерге талдау қартаю ұғымының анықтамасы «мәңгі мәселе»  қатарына қосты. Қазір қартаюды қалай түсіну, оның алғашқы белгілері қандай, қартаю жасы дегеніміз не? Және оның шекаралары қандай? деген  сұрақтарға пікір-таластар жүргізілуде. Анықтамаға қиындық тудыратын қартаю – ұзақ, жастық процесс және оның орта жас пен аралығында шекара болмайды. Жалпы алғанда қартаю – жеке процесс, кей адамдарда ол ерте басталады, ал кейбіреулерінде кеш басталады.

Қоғамның әртүрлі тарихи кезеңдерінде және әртүрлі мәдениеттерінде қартаю мынадай жолмен анықталады: Пифагор – 60 жас, Қытай ғалымдары – 70 жас, ХХ ғасырдағы ағылшын физиологтары – 50 жастан жоғары, неміс физиологі М.Рубнер – 50 жас қарттық, 70 жасты қадірлі қарттық деп санаған.

Ю.Б.Гварнавский бүкіл қарттық кезеңді жеке топтарға бөлуді ұсынады: егде жас – 50-65; қарттық жас - 65-тен жоғары.

Ғылымда жас ерекшелік кезеңнің келесідей сызбасы қабылданған:

• егде жас  еркектер үшін 60-74 әйелдер үшін 55-74 жас.
• қарттық кезең, әйелдер мен еркектер үшін 75-90 жас.
• ұзақ жасаушылар әйелдер мен еркектер үшін 90- жас және одан әрі жоғары жас.

Сондай-ақ, зейнеткерлік жасты мемлекет жасайды. Зейнеткерлік жасты анықтауда хронологиялық жас кезеңі, яғни өмір сүрген жылдардың санын есепке алмайды, бірақ жұмыс атқарған жылардарына қарай анықтайды.

Функциялық жас кезең – жас ерекшелік динамикасының физиологиялық функциясында көрініс береді, генетикалық компонентінен, өмір салтымен жүре пайда болған ауруларымен, стресстік жағдайларымен, физикалық-психикалық және интеллектуальды белсенділікпен анықталады.

Психологиялық кезең – көрсеткіштер тобы. Психиканың жас ерекшелік өлшемдерімен сипатталады.

Биологиялық кезең – жастық структура және ағза функциясының деңгейлерінің көрсеткіші.

Осы кезге дейін қартаюдың себептері мен қарттық инвоинернің бірінші элементтері қандай деген сұраққа жауап жоқ.

Қартаюдың себебіне ең көп ескі және оның ғылыми  түсініктеме, ол Аристотельдің «De juventute te  senectute» еңбегінде жазылған. Арситотельдің  ойынша, қартаю индивидуальды өмірдің басында әртүрлілік иесіне берілетін,  «туылғаннан бастап берілетін жылудың» біртіндеп азаюымен түсіндірілді. Сондай-ақ, Аристотель адам өмірін  кезеңдерге бөлуге тырысады, сол арқылы биожас есебінің негізін салды. Біріші бөлім – juventus (жастық),  virilitas (кемелдену), senium (қартаю), Гиппократтың «De diaeta» шығармасында «табиғи ыстықтықты» жоғалту туралы ой бар.

Гиппократ пен Аристотельдің ойлары қартаю кезіндегі жылдың бөлімді жас кездегі жылу бөлінуге қарағанда баяу өтеді дегенге негізделген.

Гален одан ары барады. Оның ойынша қартаю тәннің ылғалдығын азайтуын табатын «табиғи ыстықтан» анықталады. Гален қарт  адамдары қалпының көлемі азаяды, нәтижелерінде өмірді ұстап тұратын негізгі жылу кетеді. Бұл ой ХҮІІІ ғасырға дейін үстемділік құрды. Дірігер А де Лауренсон қартаю шырын мен «табиғи ыстықтың» үздіксіз 4 соғысты көрсетеді деп жазды. «Майшам майды қалай керек етсе тән де ылғалды солай керек етеді. Ылғалдық тән тамақтанғанда ғана қалпына келеді, бірақ бұл қалпына келу  әрқашан толық болмайды,біздің тәніміздің органикалық заттары тамақпен сұйық болады. Организм құрғақ және салқын болады және соңында өмір өшеді. ХҮІІІ ғасырда «табиғи ыстық» деген ескі термин  «өмірлік күш (энергиямен)»» алмастырылды. Ағылшын дәрігері Э.Дарвин атақты биологтың ағасы «өмірлік түршігудің жүдеуіне әкелетін витамитикалық болжам жасады», бұл жерде қартаю клеткалардың ауыстырылмайтындай болуын құрауы ретінде растайды. Орта ғасырларда өмірді жеті кезеңге бөлген.

ХХ ғасырда «өмірлік күш» спецификалық жоғалту теориясы қалды. Одан кейін бір болжам екіншісімен алмасып отырды. Қартаюдың себептері былайша қарастырылды. Ситоплазмадағы алмасушы  процестердің баяу төмендеуі (Рубнер), қандай да бір өмірлік ферментті таусылды. (ОТТО НОЧИЛИ) белгілі бір химиялық заттарды жоғалту (леп), организмнің интокациясы организмнің және потологиялық фагосцитоез (Мечников), организмнің  химиялық  құрамының сұйықтығының  өзгеруі (Каррель), Регенероцияға қабілеттінің әлсіреуі (Минот, РобертРессле) және тағы басқа.

Қартаюдың себебін анықтауға қанша  ұмтылғанына қарамастан, оны күнге дейін ұзақ жасау проблемасын шешетін түзу теориялық жоқ. Келесі бөлімдерде қартаюдың себебінің қазіргі заманға ұсыныстары сипатталады.

І тарау. 2. Қартаң адамдардың проблемалары.

 Соңғы дамыған онжылдықта  дамыған елдерде бақыланып келе  жатқан тенденциялардың бірі  – тұрғылықты жердегі қартаң  адамдардың санының абсолютті  өсуі.

Тұрғылықты жердің жалпы санында балалар мен жастар санының үлесі азайып, қартаң кісілердің санының үлесі өсу процесі айнымай жүріп жатыр.

БҰҰ-ның мәліметтері бойынша, 1950 жылы әлемде 200млн. шамасында 60 және одан жоғары жастағы адамдар болса, 1975 жылға дейін олардың саны 550 млн-ға өскен. Болжам бойынша, 2025 жылы 60-тан жоғары жастағылар саны 1 млрд. 100млн. адамға 5 есе өседі, ол кезде планета тұрғындарының саны 3 есе өседі.

Тұрғындардың қартаюының басты себебі – туылудың азаюы, медицина прогресінің арқасында жасы үлкен адамдар топтарының өмір сүруінің жалғасуының көбеюі, тұрғындардың өмір деңгейінің көтерілуі. Экономикалық бірігіп қызмет істейтін және дамушы елдерде орташа  есеппен ерлердің өмір сүру ұзақтығы 30 жыл ішінде 6 жылға, әйелдерде – 6,5 жылға өскен. Ал ресейде соңғы 10 жылда өмір сүру ұзақтығының төмендегені байқалады.

Қартаң адамдардың әлеуметтік-демографиялық категориясымен, олардың проблемаларының анализін әлеуметтік жұмыс теоретиктері мен практиктері әртүрлі көзқарас арқылы анықтайды – хронологиялық, социологиялық, биологиялық, психологиялық, функционалдық және тағы басқа. Қартаң адамдардың жиынтығы айтарлықтай ерекшеліктері мен сипатталады, онда 60-тан 100 жасқа дейінгі адамдар жатады геронтологтар тұрғындардың осы бөлігін «жастар» және «қарттар» (немесе «тереңдер») кәрілер деп бөлуді ұсынады, осыған ұқсас Францияда «үшінші», «төртінші» жас деген түсініктер бар. «Үшіншіден», «төртіншіден» шекараға өту жасы 75-80 жаста шекара сыртын жеңіп шыққаны болып есептеледі. «Жас» кәрілер «қарт» кәрілерге қарғанда басқа проблемалар сезімді мүмкін, «қарт» кәрілерге қарағанда – мысалы, еңбекпен айналысу, жанұяда басты болу, үй міндеттерінің бөлінуі және тағы басқа.

Бүкіл дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының классификациясына сай қартаң адамдарға 60-тан 77 жасқа дейінгілер, қарттарға 75- тен 89 жастағылар, ұзақ өмір сүрушілерге 90 жастағы және одан үлкен жастағылар жатады.

БҰҰ және халықаралық еңбек организация құжаттарына сәйкес қартаң кісілердің 60 жастағы және одан да үлкендер. Дәл осы берілгендер, ереже бойынша, көптеген дамыған елдерде зейнетке шығу жасы  65 жас болса, тәжірибе жетекші болады (Ресейде зейнетке шығу жасы әйелдермен ерлерге 60 және 55 жас).

Қартаң адамдарға- дені сауға жататындар,мықты қарттар, ауру ауыртпалығы түскен әртүрлі әлеуметтік қабаттардан шыққан және әртүрлі білім деңгейін квалификация және әртүрлі қызығушылықтар игерген адамдар жатады. Олардың көбі қартайғанда зейнетақы ала отырып жұмыс істемейді.

Бүкіл әлемде қартаң адамдар арасында ерлерге қарағанда әйелдер әлде қайда көп. Бүкілресейлік тұрғындардың 1989 жыл санағы бойынша 60-64 жас арасындағы 1000 әйелге 633 ерден келген, 35-69 жастағы әйелдерге 455 ер, ал 80 және одан үлкен жастағыларға 236 ер сәйкес келген. Он жыл өткен соң бұл тенденция өзгермеген.

Сонымен, үлкен жастағы топтарға әйелдер саны көп. Мұндай үлкен айырмашылық ерлердің ерте  қайтыс болатынымен, әйелдердің ұзақ уақыт өмір сүретіндігімен түсіндіріледі. Ресейде, екінші дүниежүзілік соғыстан зардап шеккен, бұл диаспоранының соншалықты үлкен   өлшемге жеткен әскери  өлімдер, сондай-ақ ерлердің табиғи емес себептермен өту деңгейлерінің  жоғарғылығы зерттелінуде.

Қартаң адамдардың өмірлерінің әлеуметтік шарттары ең алдымен олардың денсаулық жағдайымен анықталады. Денсаулық жағдайының көрсеткіштері сапасында өзіндік бағалу кеңінен қолданылады. Қартаю процесі жеке топтар мен индивидтерде бірдей бола бермейді. Өзіндік бағалаулары қатты ерекшеленеді.

Денсаулықтың жағдайымен тағы бір көрсеткіші – белсенді өмір қызметтілігі қартаң адамдарда хронологиялық аурулар күшінде төмендейді, естудің, көрудің нашарлауы, ортопедикалық проблемалар бар болады.

Қартаң адамдардың ауру деңгейі , жастарға қарағанда 6 есе жоғары.

Ресейде бір қартаң адамға 2-ден 4 ауруға дейін келеді, ал қартаң адамдарда емдеу, жастарды емдеуге қарағанда 1,5 – 1,7 есе жоғары. Жасерекшелік қажеттіліктері кәрілерге ұзақ  уақыт қарағандағы шығынды көбейтеді, бұл фактіге ерекше назар аудару керек.

Денсаулықпен таласа алатын жалғыз проблема – материалдық жағдай. Қартаң адамдар өздерінің материалдық жағдайларымен, инфекция деңгейіне, медициналық көмектің жоғары тұратынына қиналады. 1998 жылы әлеуметтік-экономикалық кризис нәтижесінде  зейнетақыны көбейту мәселесі өзекті болды. Симокованың мәліметтері бойынша зейнеткерлердің әрбір бесінші жанұясы киім мен аяқ киім алуға келгенде қиындық сезіледі екен. Дәл осы топтарға ашты-тоқты өмір сүрушілер  жатады. Көптеген қартаң адамдар материалдық түсініктерімен жұмыс істеуді жалғастырады. Өткізілген әлеуметтік зерттеуге сәйкес,  зейнектерлердің 60%-ы  жұмыс істегісі келеді екен. Қартаң адамдардың  үй жағдайында тұратындардың және қарттар үйінде айтарлықтай әртүрлілік байқалады.

Кейбір бағалаулар бойынша қарттар үйінде тұратындардың 56%-ының психикасында хронологиялық  тежелулер болса, 16%-ы  психикалық аурулардан  зардап шегеді. Үй жағдайында өмір сүретіндердің  5-6%-ы қартайғандағы ақыл әлсіздігімен  ауырады, стационарлық мекемелерде  олардың үлесі әлде қайда жоғары. Сонымен бірге, қартаң адамдарға арналған интернат үйлерінде психиатр, психолог, әлеуметтік педагог әлеуметтік жұмыспен тегін қызмет көрсетеді.

Қазіргі қартаю туралы теориялар қартаң адамдармен әлеуметтік жұмыс организациясында маңызды рөл атқарады, не тәжірибені, информацияны  және бақылау нәтижелерін  түсіндіріп береді және аздап қорытады, болашақты көруге мүмкіндік береді. Олар әлеуметтік жұмысшыға ең алдымен өзінің бақылауын реттеуге ұйымдастыру үшін қажет. Сол немесе  басқа теорияны таңдау маман  жинайтын информцияның, сондай-ақ клиентпен интервью ұйымдасытратын әдістердің көлемі мен сипатын анықтайды. Теория маманға «дистанцияны сақтауға» ситуацияны әділ бағалауға,  клиенттің дискомфорттылық  психологиялық себебі, сондай-ақ проблеманы шешудің табиғи жолы. Әдейі таңдап алынған теория - әлеуметтік жұмысшы өзінің иллюзиясының, сенімі-нанымының және сипаттамасының  тұтқынына  түспейтінің кепілі.

Сол немесе басқа теорияны қолдана отырып немесе бірнеше теориетикалық құрылымдарды синтездей отырып, әлеуметтік көмек қызметшісінің мақсатқа бағыттай өзіне берілген миссияны  орындай бастайды – индивидтің, жанұяның, организация топтарының   әлеуметтік функциялауын  тұрақтандырады және түзетеді. Айтпақшы, дәл осы бағыттылығымен әлеуметтік жұмыс достық қатысу немесе туысқандық араласу ерекшеленеді.

Қартаң адамдармен әлеуметтік жұмыс босату, белсенділік, аздық, субькультура, жасерекшелік стратификациясы және тағы басқа теорияларды қолдануда қарастырады.

Босату теориясына сәйкес адамдар өздерімен жастаулардан бөлшектенеді, сонымен бірге, қартаң адамдардың  әлеуметтік рөлдерден босату процесі жүреді – рол деп отырғанымыз, еңбек қызметіне байланысты, сондай-ақ жетекші және жауапты рөлдер. Бұл босату және бөлшектену процесі қартаюшы адамдар жататын әлеуметтік ситуациямен шартты. Оны сондай-ақ, қартаң адамдардағы өзінің мүмкіндіктерінің шектелуіне және жылжып келе жатқан қашып келісуіне дайындығы деп санауға болады.

Әлеуметтік аспектіге, бөлшектену ч теориясына сәйкес олардың атқаратын қызметі қандай да бір кезде олардан жастау, еңбекке продуктивті қабілеттену адамдарға ауысу керек болғандықтан бөлшектену процесімен қашып құтыла алмайды.

Қазаргі кәрілермен әлеуметтік жұмыс БҰҰ 15 жыл бұрын 2001 жылға дейін есептеп жасаған кәрілер әрекетінің жоспарлауымен сәйкес келуі керек. Бұған алғы сөзге әлемнің барлық елдері сапасы оның ұзақтығымен  кем емес  маңызды, қартаюшы адамдар жемісті дені сау, өміріне қанағат әкелетін және қоғамның органикалық бөлігі болып саналатын   өздерінің  отбасыларында тұрғаны дұрыс. Берліген құжаттан шыға отырып барлық ел үкіметтеріне қартаң адамдарға әлеуметтік қолдау облысында келесі шараларды жасау ұсынылады:

1. қарттарға қатысты ұлттық саясатты жасап, сол арқылы заман арасындағы байланысты нығайту;