Эксперименталдық топтағы сынақтан өтуші тұлғалардың себептік-қажеттік сферасының өзгешеліктері

Бұл ұйымдар ауқымғы  мәселелерді қарастырады. Өз мүшелерін әлеуметтік сақтандыру, оларға тиісті құқықтар мен жеңілдіктер туралы ақпаратты қамту, егде адамдар демалысын ұйымдастыру және мүдделерін мемлекеттік деңгейде шешу, саяси, әлеуметтік және мәдени акцияларға қатысуға жеңілдік көрсету.

«Таймс»газетінің хабарлауынша егде адамдар АҚШ –та санасуға мәжбүр ететін сала күшке айналуда. Олар түрлі саяси және әлеуметтік мәселелерді шешуге белсене қатысуда.

Белгігі американ ғалымы Р.Батлердің айтуынша; «Батыста жүріп жатқан,Ақ шешта төңкеріс» жеке зерттеуді қажет ететін нысан болуда. Бұл феномен нң алдымен өткір әлеуметтік-мәдени мәселе ретінде зерттелуде.

Америкае мамандары К.Манич, Э.Пикеортс, Дж. Мачано егде адамдарға арнадған бес өзекті бағдарлманы көрсетеді: кәсіби-техникалық оқу. Мұнда машинада жазу, бухкгалтерлік іс уақытша еңбек етуде қажет болады. Мәдени қызметте бүкіл өмір мазмұны байытылыдаы. Бұған өнер және көркем қолөнер  қызметтері енеді. Философия, психология және жаратылысы – математика ғылымдарымен айналысу аз таралған. Денсаулыққа байланысты біліммен қарулану қартаю кезінде иенің қажет екендігін көрсетеді. Отбасы  білімін беру ең алдымен өзгерген әлеуметтік және отбасы жағдайларына бейімделуді қажет етеді.

Батыс елдерінде төмен әлеуметтік-экономикалық жағдайларды өзіне-өзі немесе біріне-бірі көмек беру топтары пайда болды. Кәсіби қызметкерлер басқаратын дәстүрлі әлеуметтік қызметтен мұның ерекшелігі – егде адамдардың өз бетінше ұйым құруы. Олардың мақсаты қиын жағдайда бір-біріне түрлі дәрежеде көмек көрсету. АҚШ, Канада және бірқатар Батыс елдерінде мұндай ұйымдар    әсіресе, пансионаттарда, қонақ үйлерде, жатақханаларда бірге өмір сүріп жатқан, қарттар арасында әрекет етеді.

Соңғы жылдарда жоғарғы оқу орындарында егде адамдардың көптеп талаптануы орын алады. Мұндай егде адамдар зейнеткерлік кезеңде білім алады. Олар мансабын жоғралатуды мақсат тұтпайды. Олар өз өмірлерін рухани байытқысы келеді, мұның өзі құнды қызмет болып табылады.

 Қартаюшылардың білім жүйесі  қызметіне қажеттілігінің  арызынабайланысты көптеген елдердің оқу орындарында жаңа «оқушылар» контингенті қалыптасуда. Мәселен, АҚШ-та әрбір үшінші университет қарт адамдар үшін арнайы оқу курстары мен бағдарламаларын түзген. Кейбір мәліметтер бойынша 80 жылдың басында колледждерде 1,6 миллионнан астам қарттар білім алған.

Әртүрлі типологияларды қарастырғанда, бұл классификациялаудың шынайы өмірі «таза күйінде» психологиялық типтері сирек кездесетінін еске алған жөн. Типология бағдарға нақтылы жұмысқа арналған базаға қызмет етеді.

А.Толстой қартайғанда жеке тұлғаның өзгерісі болады және бір адамда сирек кездесетін жан-жақты сана жинағымен ерекшеленді. Сондықтан, қартаюдың әртүрлі типолоиясын қарастыру қажеттілігі пайда болады.

И.Кон өзінің классификациясына мінез-құлық қызметіне тәуелді қартаю типтерін келтіреді.

1-тип – белсенді шығармашылық  қартаю.

2-тип - әлуметтік-психологиялық бейімделу.

3-тип – жанұядағы басты қосымша  күшті табу.

4-тип – олар үшін өмірдің  маңызы денсаулығы болып табылады.

Ал біздің елімізде, Ардагерлер үйі Шымкент қаласына орналасқан санаториялық типтегі емдеу мекемесі болып табылады. Ол негізгі үш блоктан - әкімшілікжәне 2 төсектік  бөлмелері бар. 5 қабаттағы ғимараттардың, тұрмыстық-медициналық қызмет көрсету бөлмелері орналасқан, емдеу блогы мен 200 орындық, асханадан тұрады. Ардагерлер үйі Оңтүстік Қазақстан Облысының әкімшілігінің 1997 жылдың 12 мамырдағы №113 бұйрығымен ашылды. Өз аты айығып тұрғандай мұнда соғыс мүгедектері мен ардагерлері және соған теңестірілгендер, кеңес одағының  батырлары, халық қаһармандары, еңбек ерлері, ардақты аналар, «Алтын алқа»,  «Күміс алқа» белгісін алған қысқа күнде ең қабылдап демалады.

Бір мезгілде200 адам қабылдауға есептелген. Ол негізінен «Шымкент қорғасын зауыты» АҚ  профилокториялық базасында ашылған.

Ардагерлер үйі бірнеше рет орталық және облыстықардагерлер кеңесінің, облыстық еңбек және  халықты әлеуметтік қорғау департаменті, республикалық «Отан» партиясының, облыстық кәсіподақ кеңесінің құрмет громаталарымен және дипломмен марапатталу.

Ардагерлер үйіне 1997 жылдан бері Н. Есмағамбетова басшылық етіп келеді.Қарттар мен мүгедектерге күтім жасау тұрмыстық, медициналық қызметкөрсету әлеуметтік еңбек арқылы бейімдеу және тұрақты тұру үшін қарттар мен мүгедектерге арналған интернат-үйі Шымкент қаласындағы Лермонтов көшесіне орналасқан. 300 орынға арналған, екі орындықтұрғын жайы, бау-бақшасы, медициналық мәдени-көпшілік бөлмелері, тігін шеберханасы, 5026 кітап қоры бар кітапханасы, жаздық бастырмасы, асханасы, көрермен залы, кір жуу машинасы, жылыту қазандығы бар.

Қазіргі таңда интернатта 255 қарт тұрады. Олардың алаңсыз тұруына барлық жағдайлар жасалған. 4 мезгіл тамақ беріледі. 100 адам еңбек теропиясымен айналысады. «Шебер қолдар»  үйірмесі ашылған, спорт жарыстары, ән-би байқаулары, жазушылармен, ақындармен, суретшілермен кездесулер өткізіліп тұрады. Әулиелі рындар мен тарихи жерлерге  саяхаттар ұйымдастырады.

Интернатқарттары арасында сурет салатын, ән шығарып,өлең жазатын,  қолынан өнері тамған қолөнершілері мен әншілер бар. Өлеңдердің еңбектері Бұқаралық Ақпарат Құралдарында, көрмелерде, жарық көріп, насихаттап отырады. Өзінің хор тобы да бар.

Жақсы күтім мен медициналық қызметті ұйымдастыру, әлеуметтік-тұрмыстық және еңбекпен  емдеу жөніндегі шараларды жүзеге асыру  үшін  интернат-үйінде тұратындар бөлімшелер мен бөлімдерге денсаулық жағдайына, жасына, жынысына, кәсібіне, жеке мүшелеріне қарап орналасқан.                                                                                                                                                                                                                   

  ІІ тарау. 3. Егде жастағы психофизиологиясының өзгеруі.

Психологияда өмірдің кеш кезеңінің анықтамасы жоқ.

Ереже бойынша ғалымдар барлық психологиялық және медициналық жағдайы бірдей емес, егде кезең тобына 60-тан 75-ке дейінгі жасты жатқызады. Бұл топқа кіретін адамдар үшін белсенділік деңгейі айтарлықтай жоғары сақталған, ал олар үшін әлеуметтік-психологиялық  бейімделуді және осы арқылы психологиялық өзін жақсы сезінуді бұзу маңызды проблемалардың бірі болып табылады.

Қартаю процесінде байқылайтын психикалық өзгеріс орталық нерв  жүйесіндегі инновация процесімен байланысты.

Қартаюдың  басталуының  жан-жақты  және жалпы  белгісі болып реакция беру уақытының айтарлықтай  ұлғаюы болып табылады. Бұл манадан  көрінеді: күштің азаюында және өмір сүргіштіктің  негізгі  процесінің  қозғалысында, сенсорлық  функцияның көбін жаулап алғандықтан моторикада да, жаңа қабылдауда, есте адамдардың  барлық мінез-құлқында,  өзгермелі  жағдайда бейімделуінен психологиялық өзгерістредің  себептері (Биррен).

Қартаюдың  алғашқы кезі (сыртқы) – бұл хроникалық  аурулармен ауланбайтын орташа процесс. Қартаюдың  екінші кезі (ішкі) – қартаю мидың  функцияларына әсер ететін денсаулықтың патологиялық нашарлауы мен және әртүрлі хроникалық аурауларымен байланысты.

Бұл процестің екеуіне де өмір стилі стресстер моральды-этикалық принциптер әсер етеді.

Қартаю кезіндегі күштің өзгеруі мен психикалық  процестердің  қозғалысы нашар  индивидуальды  мінездің  психикалық қызметінің  өзгеруі негізінде қартаюға гетерохрондық сияқты естің интеллекттің, өмірлік тәжірибенің индивидуальды сананың, тұлғалық сапаның бұзылуы жатады. Бұл жеке мехнизм  компенсациясы мен жасерекшелік өзгерістерін  бейімделудің формалдануына әкеледі.

Қарттық жас – қартаю процесі ашық көрінетін,  онтогенездің  аяқталу кезеңі.

Қазіргі кезде қартаюдың  әртүрлі  анықтамалары бар. Авторлардың  кейбіреулері  қартаюды  клеткалық заттың  физико-химиялық  құрылым өзгерісі  есебінен  реактивті  клеткалардың  біртіндеп  әлсіреуі деп қарайды. Басқаларының ойынша, қартаю ішкі және сыртқы  ортадан  қорғанудың мінез-құлықтың  физиологиялық,  биохимиялық  төмендеуі. Сондай-ақ, қартаюды  өмір сүруінің және қорғанудың  төмендеуіне  әкелетін мінез-құлық пен организмнің  есейген сайын өзгеруі.

Қартаю – бұзушы процесс. Ол организмнің адаптациялық  мүмкіндіктерінің  азаюына  әкеледі. Қартаюшы  организмның  адаптациясының  төмендеуінің  себебі барлық  функциялдардың  жүйесінің  әлсіреу – нервтік, эндокриндік, иммундық, тыныс алушы, ас қорытушы және тағы басқа.

Қартаю процесі организмге  аталған  жасерекшелік өзгерістерге әкелетін, генетикалық проблемаланған  процесс. Геронтогенез  кезеңінде  біртіндеп организмдерінің  әсіресе, ішкі тітіркендіргіш  процесі әлсірейді. Ең көп сақталғаны тамақ рефлексімен салыстырғанда қорғану шартты рефлекс екен. Қартаю кезеңінде барлық өзгерістердің индивидуальды мінез-құлық болады.

Жеке  тұлға ретінде  қартайған адамның  мінезінің  қиын және қарама-қайшы болуы биологиялық  құрылымы  және жаңа білімнің  сандық және сапалық өзгерістерімен байланысты. Организм  жаңа шарттарға бейімделді, оның  өмір  сүру қызметін, қартаюын деструктивті (бұзушы, қарама-қайшы) көріністерін  өткізуге мүмкіндік беруін сақтайтын  организмның  әртүрлі  жүйелері  белсене түседі.

 Қартаю - өте қиын процесс. Оның  пайда болуы организм қатарының  барлық деңгейін де бақыланады.

 Ең бірінші, жалпы организмның  бұл деңгейін біз адамдармен қарым-қатынаста визуальды байқаймыз. Қартайғанда адамдардың  шашы сиреп, терісі  әжімделіп және серпілгіштігін жоғалтады, бойы кішірейіп, көру мен есту  нашарлап, дауысы «отырып», қорлыққа болады да, жоғары мидан бөлінгіш жоғалтады, төс клеткаларының  формалары өзгереді.

Психологияда мінез де,  құлық та – ал бұның  бәрі  организмге  жататындықтан  нәтижесіз қарым-қатынаста бақыланатын өзінің  өзгерістері пайда болады. Қызығушылық  біркелкі және уақыт пен ақыл-ой не дене еңбегіне көп күш жұмсалуымен байланысты болады.

Сараңдық, тәуелділік, сыйымдылық, өмір сүруге қабілетсіздік сияқты  кемшіліктер жас кезінде де болып, бірақ алдындағылар оған шыдамды болған болса, енді ол  үлкейіп оған ортасы шыдамсыз болып келеді.

Егде кісінің зейіні өзінің санасы мен  уайымынан қысқарады да, және сол арқылы басқаларды қызықтырғысы келеді.

Еңбектен кейінгі кезеңдегі бейімделудің факторы ретіндегі егде адамдардың тұлғалық (жекелей) ерекшеліктері

Егде жастағы бейімделудің ерекшеліктері

Бейімделу дәрежесін зерттеу үшін К.Роджерс және Р.Даймондтың әлеуметтік-психологиялық бейімделуді диагностикалау әдістемесі қолданылды.

Бейімделудің интегралдық көрсеткішін талдау негізінде сынақтан өтушілердің 3 эксперименталды топтары белгіленді:

1. Бейімделуі жоғары деңгейдегі зейнеткерлер – А тобы.

Бейімделу көрсеткішінің шамасы 66-дан 72 баллға дейін (М=67).

2. Бейімделуі орта деңгейдегі зейнеткерлер – В тобы.

Бейімделу көрсеткішінің шамасы 49-дан 65 баллға дейін (М=56,6).

3. Бейімделуі төмен деңгейдегі зейнеткерлер – С тобы.

Бейімделу көрсеткішінің шамасы 38-ден 48 баллға дейін (М=541,3).

Эксперименталдық топтар арасындағы бейімделу деңгейіндегі айырмашылықтардың шамасы стьюденттің t-критерийі арқылы тексеріледі. P≤0,01 кезінде А және В, В және С, А және С топтары арасындағы айырмашылықтар статистик елеулі болып келеді. Сонымен, егде адамдар еңбектен кейінгі кезеңдегі бейімделудің әртүрлі дәрежесімен сипатталады деген тұжырым жасау мүмкін.

Егде адамдардың көпшілігіне бейімделудің  орта дәрежесі тән (65%). Бейімделуі жоғары дәрежедегі  зейнеткерлер 19%, ал бейімделуі төмен деңгейдегі зейнеткерлердің тобы 16%-ды құрайды.

Еңбектен кейінгі кезеңде бейімделуі әр түрлі дәрежедегі егде адамдардың тұлғалық  (жекелей) ерекшеліктері.

Сынақтан өтуші эксперименталдық топтардық өзіндік сана – сезімінің ерекшеліктері.

А тобы (бейімделудің жоғары деңгейі.

«Өзіндік қабылдау» шкаласы арқылы алынған нәтижелер берілген топтағы сынақтан өтушілердің көпшілігі өзіндік қабылдаудың жоғары және орта  деңгейіне ие екендігін көрсетті (33%). А тобының сынақтан өтушілерінде «Өзіндік қабылдау» шкаласы бойынша төмен көрсеткіштер анықталған жоқ.

Сонымен бейімделуді жоғары деңгейдегі егде адамдар өздерінің қиын жағдайларды жеңу қабілеті  мен өздерінің сыртқы көрінісін жоғары бағалайды және өздерін қызықты тұлға ретінде санайды.

Жыныстық айырмашылықтарды зерттеу кезінде мынадай жәйттер анықталды: бейімделуі жоғары деңгейдегі әйелдер еңбектен кейінгі кезеңде өздеріндегі өзіндік қабылдаудың жоғары және орта деңгейдегі бірдей дәрежеде анықтаған (50% және 50%).

Адамның өзін - өзі көру туралы түсінігін қанық зерттеу үшін «Тұлғалық дифференция» әдістемесі қолданылды. ТД арқылы алынған мәліметтерді интерпретациялау 3 фактор бойынша жүргізілді:

- Бағалау (Б1)

- Күш (К)

- Белсенділік (Б2) .

Стандарттық нормаға сәйкес әрбір фактор бойынша 5 деңгей шығады:

- Өте төмен (7-13 балл)

- Төмен (14-20 балл)

- Орта (21-34 балл)

- Жоғары (35-41 балл)

- Өте жоғары (42-49 балл).

Барлық факторлар бойынша бірде – бір топта өте төмен шамалар анықталған жоқ, сондықтан нәтижелерді интерпретациялау кезінде бұл категория зерттелмеді.