Дәрілік өсімдіктерге тарихи және әдеби шолулар

 

 

ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕР БОЙЫНША  ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР

 

 

Қазіргі кездегі дәрілік  өсімдіктердің ресурс жағдайы және оларды тиімді пайдалану мәселері.

 

Дәрілік шикізаттың көп мөлшердегі бөлігін табиғаттан жинастыру жолы арқылы алады. Дірілік өсімдіктердің  шикізат қорын дайындау кезінде  жеке түрлер бойынша берілген әдістемелік  ұсыныстарды, қолданылатын өсімдіктер барлығына дерлік құрастырылған  нұсқаулықты сақтаған жөн. Бір жерде  өскен өсімдік түрлерінің шикізат  қорын қайтадан жинастыру тек 2-3 жыл өткеннен кейін ғана жүргізу  қажет, себебі өсімдіктің әрбір популяциясы  кезеңдік қайта жинастырудан кейін  өзін өзі қалпына келтіру қабілетін  сақтай алу қажет. Жинау орнын, өнімді қопаларды дұрыс таңдаумен бірге, шикізаттың өзін жинау бойынша ережені  мұқият сақтаған жөн. Өсімдіктің негізгі  бөліктері бойынша жинау мен  кептіру жөніндегі жалпы қсыныстарды  айта кетейік.

 

Бүршігін жинау. Қабығын  жинау. Жапырағын жинау. Гүлдерін жинау. Жер үсті мүшелерін – шөбін  жинау. Жемісін (өсімдіктің тұқымы мен  жемісі) әбден піскен кезде жинайды. Түйнегін, тамырын, тамырсабағын күзде  жинайды. Улы өсімдіктердің тамырын  жазда гүлдей кезінде жинайды. Суық сумен жуып алып кептіреді, тез кебу үшін ірілерін бөледі, кепкен тамырларды дорбада (қапта) сақтайды, сақтау мерзімі 3 жыл.

 

 

2. Сапалы өсімдіктер шикізатын  алу. Шикізат қорын тиімді пайдалану  Ресурстық ізденудің қорытынды  кезеңі болып жоғары сапалы  өсімдіктердің шикізат қорын  алу. Өсімдіктердің шикізат қоры, бұл – жеке, сол қалпында немесе фито дәрі-дәрмектерін алу үшін қолданылатын дайын өнім. Өсімдіктердің шикізатын алу үшін тәсілдер. ГОСТ сәйкес дайын шикізатқа осы заттарды сақтауға қатысты, шикізаттың ылғалдық мөлшері, түсі, иісі, механикалық құрамы және т.с.с. нормативтік-техникалық талаптар қойылады. Шикізат қорын тиімді пайдалану. Жабайы өсетін дәрілік өсімдіктерді тиімді қолдануды ойластыру кезіндегі естен шығармайтын ең бір маңызды сәт ол – олардан шикізат қорын дайындағаннан кейін қайта қалпына келу қабілеттері мен осы үрдістің жылдамдығын зерттеу болып табылады.

 

Екі кезеңде жүзеге асырылады.

 

3. Өсімдіктердің экологиялық  жағдайларға байланысты экологиялық  нысандары. Экологиялық факторлар.  Өсімдіктердіңң тіршілік нысандары  Өсімдіктердің әр түрлі факторларға  байланысты экологияоық топтар. Жарыққа, ылғалдылыққа, топыраққа  байланысты экологиялық топтар. Галофиттер, гигрофиттер, гидрофиттер,  мезофиттер, ксерофиттер, мезоксерофиттер,  т.б. Өсімдіктердің тіршілік формалары.  Раункиердің классификациясы. Фанерофиттер, криптофиттер, гемикриптофиттер, террофиттерр, т.б. Экологиялық факторлар. Биотикалық  факторлар. Абиотикалық факторлар

 

4. Әр түрлі ауруларды  емдеу кезінде дәрілік өсімдіктерді  қолдану. Жүрек-тамыр жүйесіне  әсер ететін өсімдіктер. Адам  ағзасына әсер етуіне байланысты  дәрілік өсімдіктердің топтары:  жүрек-тамыр жүйесіне әсер ететіндер,  жарақатты жазатындар және тері  ауруларына қарсы пайдаланылатындары, зәр айдайтынар, өт айдайтындар,  бауыр мен бүйректегі тасты  ерітетіндер, қақырық түсіретіндер, паразит құрттарды түсіретіндер

 

ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕРДІҢ БИОЛОГИЯ, СИСТЕМАТИКА ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ

 

5. Дәрілік өсімдіктердің  биологиялық және экологиялық  сипаттамасы. Табиғи және мәдени  тағамдық (азықтық) өсімдіктер

 

Табиғатта өсетін көкөністі, дәруменді, крахмалтүзуші, дәмдеуіш, жемісті-жидекті  өсімдіктер. (Крестгүлділер, Шатыргүлділер, Қарақұмық, Алабота, Раушангүлділер, Үшқат (шылбы, бөріжидк), Қызылжидек, Вереск, т.б. тұқымдастары). Азықтық өсімдіктердің  тағамдық рациондағы адам үшін маңызы. Табиғатта өсетін көкөністі, дәруменді, крахмалтүзуші, дәмдеуіш, жемісті-жидекті  өсімдіктер. (Крестгүлділер, Шатыргүлділер, Қарақұмық, Алабота, Раушангүлділер, Үшқат (шылбы, бөріжидк), Қызылжидек, Вереск, т.б. тұқымдастары). Мәдени азықтық өсімдіктер және олардың медициналық маңызы. Мальва, Орхидные, Жолжелкен, Яснотка, Лалагүлділер, Қарақұмық, Раушангүлділер тұқымдастарының дәрілік өсімдіктері  Шатыргүлділер, Күрделігүлділер, Вереск, Итшомырттылар, Қырықбуындылар, Аралия, Толстянка тұқымдастарының дәрілік  өсімдіктері. Улы өсімдіктер. Сарғалдақтар, Бұршақ, Крестгүлділер, Мак, Норичниковые, Паслен тұқымдастарының жалпы сипаттамасы  және улы түрлерінің сипаттамалары (морфологиялық сипаттама, географиялық таралуы және мекен ортасы, химиялық құрамы, биологиялық және медициналық  маңызы).

 

ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРДЫҢ  ТАҚЫРЫПТАРЫ:

 

Өсімдіктрдің жер үсті вегетативті мүшелерінің морфологиясы.

 

Өсімдіктердің жер асты мүшелерінің  морфологиясы. Өзгерген жер асты мүшелер.

 

Өсімдіктердің гүлдері мен  гүл шоғырларының морфологиясы

 

Өсімдіктердің тұқымдары  мен жемістерінің морфологиясы

 

Өсімдіктердің тіршілік формаларын анықтау

 

Өсімдіктердің экологиялық  топтарын анықтау

 

Дәрілік өсімдіктің систематикалық орны мен түрін анықтау. Экологиялық  жағынан сипаттама беру.

 

Табиғатта өсетін көкөністі, дәруменді, крахмалтүзуші, дәмдеуіш, жемісті-жидекті  өсімдіктер. (Крестгүлділер, Шатыргүлділер, Қарақұмық, Алабота, тұқымдастары).

 

Табиғатта өсетін көкөністі, дәруменді, крахмалтүзуші, дәмдеуіш, жемісті-жидекті  өсімдіктер (Раушангүлділер, Үшқат (шылбы, бөріжидк), Қызылжидек тұқымдастары)

 

Мальва, Орхидные, Жолжелкен, тұқымдастарының дәрілік өсімдіктері.

 

Яснотка, Лалагүлділер, Қарақұмық, Раушангүлділер тұқымдастарының дәрілік  өсімдіктері.

 

Шатыргүлділер, Күрделігүлділер, Вереск тұқымдастарының дәрілік  өсімдіктері,

 

Итшомырттылар, Қырықбуындылар, Аралия, Толстянка тұқымдастарының  дәрілік өсімдіктері

 

Улы өсмдіктер. Сарғалдақтар, Бұршақ, тұқымдастары.

 

 

ӘДЕБИЕТ:

 

Негізгі әдебиет:

 

Қажымұратов М. Қазақстанда  кездесетін пайдалы өсімдіктер. Алматы, 1975

 

Қожабеков М. Дәрілік өсімдіктер. Алматы, 1975

 

Қожабеков М., Қожабекова Г. Дәрілік өсімдіктер. – 2-ші толықт. өңд. қайта басылуы. Алматы, 1982

 

Іскендіров Ә. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері/ Алматы, 1982

 

Әметов Ә.Ә., Ботаника, 2000.

 

Қосымша әдебиет:

 

Флора Казахстана. В 9-ти томах, А., 1956-1966

 

Жуковский П.М. Ботаника. М., 1982.

 

Ордабеков С., Тәжбенов С. Денім  сау болсын десеңіз...Алматы, 1982

 

Әлімқұлова Р.Ә., Тәртенова  М.А. Өсімдік – табиғат қазынасы. Алматы, 1984ж.

 

Жақыпова Н.У. Өсімдіктер систематикасының практикалық жұмыстары. Алматы, 1989.

 

Мырзағалиева А.Б. Геоботаника  электрондық оқулық, 2007ж., Өскемен

 

Мәкенова М., Ботаника курсының практикумы, Алматы, 2002.

 

Шәріпханова А.С. Ботаника, Юнита  № 1- Төменгі сатыдағы өсімдіктер систематикасы  электрондық оқулық, 2007 ж. Өскемен.

 

Шәріпханова А.С. «Тұқымды өсімдіктер»  Юнита №3, Өскемен, 2009.

 

Османова М., Лұқпанов Ж. Өсімдік  – жанға шипа, дертке дауа. Алматы, 1992

 

Сафина Л.К., Петров Е.П. Жасыл  аптека. Алматы, 1992Дәрілік өсімдіктер [ 20 бет ]

 

Кіріспе

Қазақстанда да ауылшаруашылығы  өндірісіне зиянды организмдер мен  арамшөптерден келіп жатқан зиян аз емес. Мәселен, 2000 және 2002 жылдары  Орталық Азияда күздік бидай егісін сары тат ауруы жайлап, оның түсімділігін 40-50%-ға дейін төмендетті. 2000, 2002 және 2005 жылдары республиканың солтүстігінде  ауа райы өте ылғалды болып, жаздық бидай егістерінде тат және септориоз  аурулары кең таралды, осының салдарынан фунгицидтер қолданылмаған танаптардың  түсімділігі 20-30%-ға дейін төмен болды. 1998-2000 жылдары олар республиканың  солтүстік аймағында шектен тыс  көбейіп, орасан қауіп тудырғанын көпшілік қауым ұмыта қоймаған шығар. Осы  жылдары бұл зиянкеспен күресу үшін 2-3-тен 8,2 миллион гектарға дейін  шабындықтар мен егіс алқаптарында химиялық препараттар қолданылып, мемлекет бюджетінен 20-22 миллиард теңгеге дейін  қаржы жұмсалды.

Енді арамшөптерге келсек, олардың салдарынан өнім 40-50 %-ға, тіпті  одан да көп кемуі мүмкін. Солтүстік  аймақта астық дақылдары егісінде қара сұлы, сары қалуен, дала шырмауығы, жабайы гүлтәжі, улы кекіре және т.б. жиі кездеседі. Қара сұлы мен тары тектес және қосжарнақты арамшөптер басқан бидай егістері бірнеше миллиондаған гектарға жетеді.

Ауыл және орман шаруашылығында зиянды организмдердің таралуы мен  дамуын және зияндылығын шектеу үшін дүние жүзінде арнайы химиялық препараттар  немесе пестицидтер кеңінен қолданылады. Енді осы жайлы аздаған статистикалық  деректерге зер салсақ. Ресей ғалымы В.А.Захаренконың мәліметіне қарағанда, өткен ғасырдың 60-жылдары жыл  сайын дүние жүзінде 580 млн. доллардың  пестицидтері қолданылса, 70-жылдары  бұл көрсеткіш 4,7 есеге артыпты. 1980 жылы ол 20 есеге көбейсе, 1990 жылы 26 миллиард 400 млн. долларға жеткен. 90- жылдардың  ортасында астық дақылдарының егіс көлемі 428 млн. гектарды құрап, 1 гектарға шаққанда 11,9 доллардың пестицидтері жұмсалыпты. Енді жүзімӨсімдіктер қорғау саласындағы өзекті мәселелер [ 19 бет ]

 

Кіріспе

Қазақстанда да ауылшаруашылығы  өндірісіне зиянды организмдер мен  арамшөптерден келіп жатқан зиян аз емес. Мәселен, 2000 және 2002 жылдары  Орталық Азияда күздік бидай егісін сары тат ауруы жайлап, оның түсімділігін 40-50%-ға дейін төмендетті. 2000, 2002 және 2005 жылдары республиканың солтүстігінде  ауа райы өте ылғалды болып, жаздық бидай егістерінде тат және септориоз  аурулары кең таралды, осының салдарынан фунгицидтер қолданылмаған танаптардың  түсімділігі 20-30%-ға дейін төмен болды. 1998-2000 жылдары олар республиканың солтүстік аймағында шектен тыс көбейіп, орасан қауіп тудырғанын көпшілік қауым ұмыта қоймаған шығар. Осы жылдары бұл зиянкеспен күресу үшін 2-3-тен 8,2 миллион гектарға дейін шабындықтар мен егіс алқаптарында химиялық препараттар қолданылып, мемлекет бюджетінен 20-22 миллиард теңгеге дейін қаржы жұмсалды.

Енді арамшөптерге келсек, олардың салдарынан өнім 40-50 %-ға, тіпті  одан да көп кемуі мүмкін. Солтүстік  аймақта астық дақылдары егісінде қара сұлы, сары қалуен, дала шырмауығы, жабайы гүлтәжі, улы кекіре және т.б. жиі кездеседі. Қара сұлы мен тары тектес және қосжарнақты арамшөптер басқан бидай егістері бірнеше миллиондаған гектарға жетеді.

Ауыл және орман шаруашылығында зиянды организмдердің таралуы мен  дамуын және зияндылығын шектеу үшін дүние жүзінде арнайы химиялық препараттар  немесе пестицидтер кеңінен қолданылады. Енді осы жайлы аздаған статистикалық  деректерге зер салсақ. Ресей ғалымы В.А.Захаренконың мәліметіне қарағанда, өткен ғасырдың 60-жылдары жыл  сайын дүние жүзінде 580 млн. доллардың  пестицидтері қолданылса, 70-жылдары  бұл көрсеткіш 4,7 есеге артыпты. 1980 жылы ол 20 есеге көбейсе, 1990 жылы 26 миллиард 400 млн. долларға жеткен. 90- жылдардың  ортасында астық дақылдарының егіс көлемі 428 млн. гектарды құрап, 1 гектарға шаққанда 11,9 доллардың пестицидтері жұмсалыпты. Енді жүзім мен жеміс-жидек  шаруашылығына келсек, олардың 1 тонна  өнімін өндіруге орта есеппен 4,5 доллардың  пестицидтері жұмсалады екен. Осындай  жағдай