Дәрілік өсімдіктерге тарихи және әдеби шолулар

Зерттеудің міндеті.Өндірісте  жоғары сапалы, мол өнімді түкті  эрва

- аймақтық топырақ –  климат жағдайларынескере отырып  өсімдікті

- дақылдың биологиялық  ерекшеліктері мен аймақтың ауа-райын  басты

- тамыр құрамында биологиялық  әсерлі заттардың мол кезінде

- өнімді алғашқы өңдеу  жұмыстарында шикізат сапасын  төмендетпеу

- шикізатты қолайлы жағдайларда  сақтап, тамыр құрамындағы әсерлі

- өсімдікті өсірудің экономикалық  тиімділігін анықтау; 

Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Алғаш рет дәрілік түкті эрва

Жұмыстың практикалық  құндылығы. Ауылшаруашылық өндірісінде  дәрілік түкті эрваны

Осы уақытқа дейін шет  елдік шикізат өндірушілерге  тәуелді

Кесте 1 - Түкті эрвағаның  морфологиялық сипаттамасы 

Өсу жолы Өсу ұзындығы Жапырақ  ені 

Ұзындығы Көлемі

95,0±2,6

Базальді - 1,6±0,03 3,4±0,2 1,6±0,12

Орташа - 1,7±0,04 3,0±0,14 1,4±0,04

Жоғарғы - 2,0±0,14 2,6±0,2 1,3±0,07

1.4 Дәрілік өсімдік түкті  эрваның сапасын анықтаудағы 

Дәрілік өсімдіктер құрамындағы  биологиялық әсерлі заттардың сапониндер, игілік

Гликозидтер молекулалары қанттан (гликон ) және қантсыз (агликон),

Алкалоидтар – табиғаттағы  күрделі азотты заттар. Бұлар өсімдіктерде

Витаминдер – организм тіршілігіне өте қажетті органикалық  зат.

Өсімдік организміндегі керекті  заттар негізінен осы ферменттердің  күші

Осыған байланысты жалпы  өсімдіктерден әзірленген тағамдарды (салат, шырын

Дәрілік өсімдіктердің құрамындағы  әсерлі заттардың тағы бір тобы

Мысалы, кәдімгі қияр шырынындағы  калий қан қысымын реттеуге,

Дәрілік өсімдік түкті  эрваның құрамындағы әсерлі заттардың

Кесте 2 - Түкті эрваның  даму мен өсу

Мерзім Ұзындығы, см Диаметрі, см

Р1 Р2

30.06 5,8±1,1 6,7±1,8 6,6±1,5

12.07 9,5±1,7 9,2±1,9 6,8±1,2

20.07 15,0±2,2 15,0±2,0 7,5±2,1

2.08 31,0±2,5 31,0±2,8 14,0±2,3

5.09 51,4±2,0 47,7±2,5 42,1±2,1

5.10 95,0±2,6 65,1±2,4 57,8±2,5

1.5 Дәрілік өсімдіктен  дайындалатын қоспаларды дайындау 

Әр түрлі өсімдіктердің  емдік мақсатта жиналған бөліктерін уақтап,

Тыныс органдары ауырғанда  пайдаланатын қоспалар:

1) жалбыздіктен тамырының  екі бөлігі, өгейшөп жапырағының  екі

2) жалбызтікен тамырының  екі бөлігінің, өгейшөп жапырағының  екі

3) жалбызтікеннен тамырының  бір бөлігін, құлқайыр шөбінің  бір

Асқазан ауырғанда пайдаланылатын қоспалар:

1) итшомық қабығының екі  бөлігін, анис дәнінің екі

2) итшомырт қабығының  алты бөлігін, мыңжапырақ жапырағының  екі

3) шаянмойын қабығының  үш бөлігі, қалақай жапырағының  үш

4) итшомырт қабығының  үш бөлігі қалақай жапырағының  екі

5) қалақай жапырағының  үш бөлігі, итшомырт қабығының  үш

6) жанаргүл шөбінің төрт  бөлігі мен мыңжапырақ

7) итшомырт қабығының  үш бөлігі, қалақай жапырағының  үш

8) қандыағаш қабығының  екі бөлігін, анис дәнінің екі

Тамаққа тәбет арт ыратын қоспалар: 1) жусан шөбінің

2) жусан шөбінің екі  бөлігі мыңжапырақ жапырағының  екі

3) жусан шөбінің төрт  бөлігі мен мыңжапырақ жапырағының

4) жусан шөбінің үш  бөлігі мен мыңжапырақ жапырағының

5) жусан шөбінің бес  бөлігі мен мыңжапырақ жапырағының

Тамақ ауруына жасалып  пайдаланылатын қоспалар:

а) емен қабығының алты бөлігі, жұпаргүл шөбінің төрт

б) шалфей жапырағының бір  бөлігі, құлқайыр гүлінің бір

Зәр айдайтын қоспа түрлері:

а) толокнянка жапырағының  үш бөлігі, гүл кекіре гүлінің

б) толкняк жапырағының  төрт бөлігі, құлқайыр гүлінің

в) күлгін эхинацея жапырағының  екі бөлігі, қырық

г) түкті эрва гүлінің  төрт бөлігі, аюбалдырған тамырының

1.6 Патенттік ізденіс анализдері 

(21) 96101126/14

(22) 30.01.96

(46) 27.03.99. Бюл. №9 

(72) Бенчаров Ю.В. 

(71) (73) Бенчаров Юрий Владимирович.

SU 1794454 А1, 1997. SU 1659054 А1, 1988.

(98) 121165, Москва а/я 115,000 “ЮСПИС”. 

(54) Дененің сыртына қолданылатын  фитотерапевтикалық дәрілер. 

Бұл жаңалық, медицина саласында  дененің сыртқы жағын емдеуге

Ресей федерациясындағы ашылған  жаңалықтардың патенттік сипаттамасы 

(21), (22) Тапсырыс : 2002116015/14, 13.06.2002;

(24) Патенттің қолданыла  бастаған мерзімі: 13.06.2002.

(46) Жарияланған мерзімі: 20.11.2003.

(54) Гипотензиялық әсері  бар ингредиенттердің құрылымы.

(57) Реферат: Бұл жаңалық,  гипертония сырқатын емдеу үшін

(71) Тапсырыс беруші Цитология  және генетика институты. СОРАН. 

(72) Жаңалық ашушылар: О.А.  Скворцов т.б. 

(73) Патент иесі: Олег Альбертович  Скворцов.

Жаңалық ашуға деген тапсырыс

(21) (22) Тапсырыс: 2002111420/14,29.04.2002.

(43) Тапсырыстық жарияланған  мерзімі: 20.11.2003.

(54) Қояншық пен құлап  қалатын ұстамалы ауруларға қолданылатын

(57) Бұл дәрінің құрамына  суда жақсы еритін хитозонның

Дәрінің түрі түймедақ – 0,5 г болады.

(71) Тапсырыс беруші: Корсун  Влад Федоровия. 

(21) (22) Тапсырыс: 2001110284/14. 16.04.2001.

(24) Патенттің іске қосылған  мерзімі. 16.04.2001.

(46) Жариялану мерзімі: 20.02.2003.

(71) Тапсырыс беруші Башқұрт  мемлекеттік медицина Университеті.

(72) Жаңалық ашушы –  Никитина Т.И. 

(73) Патент иесі – Никитина  Татьяна Ивановна.

Патенттік құжаттар

Іздену пәндері (зерттеу  объектісі және оның құрамды бөліктері)

Жіктеу индексі Тапсырыс беруші аймақ 7-2 (патент иесі)

1 2 3 4 5

Оңтүстік Қазақстанның таулы  және шөлді аймақтарындағы дәрілік  өсімдіктердің

GAGIVI/30Ab1K

35/78 Лагерь 06109746/14

21.05.96. Дәрілік календула  гүлінен тұнба жасау әдістері 

JP токи кахо 12В4 (11) 473413,5АG1К  35/78

9.06.9/08,9/70

31/045,35/78 60-200383 850910 Дененің  сыртқы жағаны пайдаланылатын, қықырық

ДЕ 41.40.997

5АG1R35/78

Ромашка экстрактын дәрі ретінде  пайдалану үшін дайындау тәсілдері 

РҮ 2142295

GAG7А61К 

35/78 2187320/13С2 

2000.104823/14

29.02.2000 Суық тиюдің алдын  алу үшін, эхинацейдің, зверобойдың,

2 Ғылыми зерттеу бөлім 

2.1 Зерттеу жұмысын жүргізу 

Түкті эрваны және басқада  дәрілік өсімдіктерді жерсіндіру мен

Дәрілік өсімдік тұқымдары  толық піскен кезінде жиналады. Тұқым

1. Экотипалық жинау әдісі  кезінде жиналған тұқымның популяциясы

2. Жалпылай жинау кезінде  ең жақсы дәрілік өсімдік

3. Жекеше жинау кезінде  дәрілік өсімдіктердің жалқы  немесе

Әр өсімдіктің тұқымдары  бөлек жиналады, бөлек егіледі. Әрбір

Жиналған үлгідегі тұқымдар коллекциялық питомниктерге егіліп, топырақтың климат

Дәрілік өсімдік түкті  эрваның тұқымын, сол өсімдіктің негізгі

Дәрілік өсімдік тұқымдары  толық піскен кезінде жиналады. Тұқым

Түкті эрваның өнімділігі

Бір өскіннің орташа салмағы  Сулы күйдегі салмағы Өнімділігі,

Көкті кездегі салмағы  Құрғақ салмағы Көкті кездегі  салмағы

420,0 185,0 268,8 118,9 37,6 16,5

Коллекциялық питомникті жасайтын алаққойды дайындау

Питомникті жасауға топырақ  қабаты жақсы, жер рельесі ыңғайлы

Өсімдікті егуден бұрын алаққойды  жақсылап айдап, жырту қажет.

Жерсіндіру питомниктегі егу техникасы 

Алаққойдағы өсімдіктердің  қалай өскендігін байқау мақсатымен салыстырмалы түрде

Жерсіндіру кезінде біз  әр түрлі өсімдіктің тіршілігін алатын

Көпжылдық дәрілік өсімдіктердің  тұқымдары үш қатар болып егіледі.

Бір жылдық дәрілік өсімдіктердің  питомниктерінде де тұқымдары үш

Экологиялық сынақтың мақсаты  – пайдалы дәрілік өсімдіктердің  топырақ

Өндірістік сынақтан мақсаты  – пайдалы дәрілік шөптердің  өндіріс

Фенологиялық бақылау 

Фенологиялық бақылау  орта қатарда өсіп тұрған 10-15 өсімдікке

Фенологиялық бақылау  көп жылдық дәрілік өсімдіктерге 5-10 күн

Өсу бастамасы, немесе көктемгі бүршік жару кезеңі түкті

Гүлдеу фазасы – тозаңдықтар  ашылып, аталық жіптер жалпылай

Жерсіндіру питомниктердегі  дәрілік өсімдіктерге баға беру мынадай  көрсеткіштерге

Жаңа дәрілік өсімдіктерді осы көрсеткішке қарап, өндіріске  ендіреді.

0С 

18

15

12

9

3

1

мм 

І ІІ

Сурет 1 - Түкті эрваның  климотографиясы 

2.2 Тәжірибе әдістемесі 

Түкті эрваны биологиялық  ерекшеліктеріне байланысты жерсіндіру

Түкті эрва (Aerva lanata) тұқымдасына  жататын, бойының биіктігі

Біздің тәжірибе жұмысымыз  Шымкент қаласының Оңтүстік батысына орналасқан

70

60

50

40

30

20

10

0

10 11 12

Сурет 2 – Түкті эрваның  гүлдену фазасы

Тәжірибе жасауға жерді 10м3 бөліп 3 рет қайталап

Дәрілік өсімдікті егуден бұрын, оның зертханалық өсімін, өсу

2.3 Тәжірибе нәтижесі және  оларды талқылау 

Дәрілік өсімдік түкті  эрваға ауа райының әсері. Оңтүстік

Вегетативті кезіндегі желге  және солтүстік шығыс бағытындағы  желдер

Топырақ құнарлығы: Шаруашылық территориясындағы топырақ жамылғысы  көбінесе сұр

Жер бедері

Ғылыми зерттеу орталығындағы  Тассай ауылының жер бедері

Кесте 3 - Зертханалық дәрілік  өсімдік тұқымдарының шығындылығы 

Дәрілік өсімдіктердің аттары Көрсеткіштері 

Лабораториялық шығымдылығы,

% Өсу энергиясы 

% Өсу жылдамдығы 

(күн есебінде)

Дәрілік актей 

87 79 2,9

Дәрілік Каллендула

81 75 3,1

Иісті Рута

70 62 3,4

Кәдімгі Гитма 

46 33 6,4

Күмәнді Иссоп 

89 81 3,6

Дәрілік шүйгіншөп 

51 46 4,9

Мускат жалбызы 

72 58 6,2

Пустырник пятилопастый 86 78 3,1

Кәдімгі фенхель 

86 79 3,8

Түкті Эрва

85 78 2,9

Үш бөлікті Череда

49 41 5,6

Осы 3-ші – кестедегі өсу  жылдамдығына

Мысалы, кестеден көрініп  тұрғандай, шығымдылықтары 85-89 пайыз  аралығын

Өсу кезеңдерінің жылдамдығына қарай, дәрілік өсімдіктердің жағдайын жасап

Түкті эрваның 1000 дана салмағы  – 0,08г болса,

Оңтүстік – Батыс ғылыми - өндірістік ауыл шаруашылық

4-ші кестеде көрсетілгендей, ең биік дәрілік өсімдік

Түкті Эрва өсімдігі қалың  жапырақты өсімдікке жатады, әрбір

Кесте 4–Орташа биіктігі және дәрілік өсімдіктердің жерсіндіру

1.2 Кесте 

Өсімдік түрі Орташа биіктігі,

см Көлденең аумағы,

см Сабағының саны,

дана Бір сабақтағы  жапырақ саны, дана Бір

n1 n2

Түкті эрва 58-97 64,2 66,3 12-28 36-180 39-310

Дәрілік шүйгіншөп 16-25 33,9 28,2 6-14 -

Дәрілік календула 29-42 18,5 20,4 7-12 5-111 1-3

Мята перечьня 44-60 47,0 35,7 3-7 45-98 3-17

Пурпурлы паперстянка 19-22 24,0 22,0 1 12-93 -

Дәрілік жалбыз 34-50 28,0 24,5 5-16 13-70 -

Дәрілік алтей 127-115 115,0 90,0 7-15 74-90 80-100

Бұл өсімдіктер өзінің сабақтарының көптігімен де көзге түседі,

Жалпы құрғақ шөп күйіндегі  мөлшері 40 ц/га –

Үшінші 3-кестеден дәрілік  өсімдіктердің вегетациялық мерзімдері көрсетілген.

Дала егістік жағдайда бірінші тұқымның өсіп шығуы көктемде,

Күмәнді иссоптың бірен –  саран тұқымдары 8 күннен

Мускатты жалбыздың тұқым  өнуі 14 күннен кейін, ал

Түкті эрваның тұқымын  жәшікке 28 сәуірде ексек, тек

Жалпы жоғарыда зерттеліп  жатқан жерсіндіру питомнигіндегі дәрілік  өсімдіктердің

Кесте 5 - Дәрілік өсімдіктердің  егілу уақыты мен

Өсімдік аттары Зертхана шығымдылығы,

% Егілген 

күні Шығуы 

Басталуы Жаппай Аяқталуы

Кәдімгі финхель 

86 16.04 22.04 27.04 30.04

Күмәнді иссоп 

89 16.04 24.04 29.04 3.05

Дәрілік алтей 

87 18.03 24.03 27.03 3.04

Дәрілік календула 

81 22.05 29.05 2.06 6.06

Жасыл сасықшөп

86 22.05 27.05 1.06 6.06

Дәрілік шүйгіншөп 

51 29.04 12.05 17.05 29.05

Түкті эрва

85 28.04 17.05 23.05 30.05

Мускат жалбызы 

72 29.04 30.04 05.05 09.05

Қорытынды

Қорыта айтқанда адам денмсаулығын қорғау, ауруларға медециналық көмек

Дәрілік препараттардың 40 пайызынан  астамы дәрілік өсімдіктерден

Барлық елдер мен халықтардың  дәрілік заттарды қолдануының көп

Пайдаланылған әдебиеттер

Мамыкова Р.У., Ашурметов  О.А. Морфогенез и анотомические  признаки

Бекбергенов Қ. Ауыл шаруашылық мелиорациясы Алматы “Қайнар” 1994

Вавилов П.П., Гриценко В.В. Растениеводство. Москва. “Колос”, 1979г.

Дүйсенбеков Ә. Суармалы гектарлар. Алматы “Қайнар”, 1987ж.

Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. Москва, “Агропромиздат”, 1985г.

Жаңабаев Қ., Саудабаев  Т., Сейітов И. Өсімдік шаруашылығы

Прозина М.Н. Ботаническая микротехника. – М.: Высшая школа.

Крючев Б.Д. Практикум  по растениводство. Москва “Агропромиздат” 1988г.

Доброхова К.Д., Чудинов В.В. Лекарственные растения Казахстана. –

Ушбаев К.У., Курамысов  И.И., Аксенова В.Ф. Целбные травы.

Цицина С.Н. Лекарственные  растения. Алма –Ата: Наука. 1981.-143с.

Пузырева А.А., Климатическое  районирование Южного Казахстана. Алма- Ата:

Отыншиев Б. дәрілік өсімдіктер негіздері. Алматы “Қайнар”

Оганезов А. Дәрілік өсімдіктер. Алматы “Қайнар” 1982ж.

Оспанов Ө.О., Жаламбеков Е. Құнарлы  жер – құтты

Методические указания по семеноведению интродуциентов. –  М.: Наука.

Нұртаев Ж., Бапаев Б., Сманаов  Н. Суармалы жерді

Сейтов И.С. Егіс тәжірибелерін  жүргізудің методикасы. Алматы “Қайнар”

Сейітов І., Орыспаев Қ. Суармалы егіншілік өнімін арттыру

Сейітов., Саудабаев Ш., Абдрашов. Агрономия негіздері. Алматы “Қайнар”

Тұрғанбаев С.Қ. Дәрілік  өсімдік. Алматы “Қайнар” 1989ж 

Доспехов Б.А. Методика полевого опыта (с основами статической

Тілемісов Ауылшаруашылығы  сөздігі. Алматы “Қайнар”

Хафизов А.Ш Дәрілік өсімдіктер. Алматы “Қайнар” 1989ж.

Автореферат Дисертации на соискание ученной степений кандидата  сельскохозяйственных

Восточное отделение восхнил. Технологическая схема интенсивного воздемивания лекарственной

Адекенов С.М. Современное  состояние и перспективы производство отечественных

Абугалиева И.А. Руководство  обробации селскохозяйственных  культур.

40

 

 

 

ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ

 

 

Пән атауы Дәрілік өсімдіктердің  биологиясы мен экологиясы

КІРІСПЕ

 

 

Адам баласы кейбір өсімдіктерді әр түрлі ауруларды емдеуге пайдалануға  болатындығын алғашқы қауымдық кезеңнен бастап-ақ білген. Одан бірнеше мың  жылдан кейін дәрілік өсімдіктерді емге пайдаланудың мән-жайы халық арасында ауыздан ауызға таралып, кейіннен қағазға  жазыла бастаған. Шумер мемлекетінің емеу туралы ілімі. Вавалондықтар мен  ассириялықтардың жұмыстары. Мысыр  елінің еңбектері.Греция дәрігерлері. Диоскорид еңбектері. Рим дәрігерлері: Үлкен Плиний, т.б. Оңтүстік Батыс  Азия халықтары. Индия фармакологтары. Тибет дәрігерлері, Қытай, Жапон, Монғол елдерінің оқымыстылары. Ресей, Қазақстан  ғалымдары.