Дәрілік өсімдіктерге тарихи және әдеби шолулар

зерттеу жұмыстары тоқтап қалған. ... бұл ... ... арттыратын технологиялары зауытта жасалынып та қойған еді.

Оңтүстік Қазақстан өзінің табиғи дәрілік өсімдіктерінің көптілігімен

ерекшеленеді. Бұл жердің ... ... ... ... бұл ... ... шөптерді, басқа жерлерден  әкеліп өсіруге жағдай жасайды. Шымкен

қаласында орналасқан ірі  фармацевтикалық ... ... ... ... дәрі – дәрмекті жасай отырып, кең көлемде отандық  дәрі

өндірісіне пайда келтіруде.

1.2 ... ... ... және ... әдістері

Дәрілік өсімдіктер қысы-жазы қол астымызда болып, керек уақытында  еш

жақтан іздемей-ақ пайдалануға  болады. Үй ... ... ... ... жебіршөп, жалбыз, зире, шалфей, мелисса т.б. осы

сияқтылар жатады. Осынадй ... ... ... құм ... уақталған

тастарды әзірлеу тиіс. Бұдан кейін қажетті өсімдік  егілген ыдыстарды қоятын

орын дайындап ... ... ... ... ... ал жаз ... балкон,

лоджа, террасты пайдалануға  болады.Өсімдіктерге жарық толық  түсетін болуы

керек. жарық ... ... ... ... ... 8-10 ... қосымша жарық жібереді. ... ... және дән ... ыдыс ... әзірленген уақ тастарды, ал оның ... ... ... құмды, қарашірікті салып  толытырады.

Дәрілік өсімдіктердің елуден астам түрі өндірістік ... ... ... ... ... ... ... шаралары

толық зерттеліп, олар арнайы айналысатын шаруашылықтарға тегіс, қолданылып

келеді. ... ... ... левзия, жалбыз рауғаш, шалян, қуандәрі,

мия түймедақ, шырғанақ, лаванда, бақажапырақ, тағы ... әр ... ... ... ... үйде ... ең ... жұмыстың

бірі- ыдыстардағы топырақтан ылғал үзілмеуі керек. оларға ... ... ... алып құйған дұрыс. өсімдіктер ыдыстарға  отырғызылып

болған соң 8-10 аптадан  кейін 2 ... ... ... ... заттарын сататын дүкендерде арнайы тыңвйтқыщ ерітіндісін алған

жөн. Дәрілік өсімдіктерді өсіргенде ... ... ... ... ... ... жөн. Бұл өсімдіктердің  біразы тек

вегетативтік жолмен, ал кейбіреулері тұқымынан немесе тамыр ... ... ... қатар олардың өсіп-өнуі табиғат  жағдайының әртүрлі

өзгерістеріне орай құбылмалы  келеді. Оңтүстік ... ... ... өсімдіктерінің көптілігімен ерекшеленеді. Бұл жердің табиғатының

жайлы болып келуі, бұл  жерде өспейтін ... ... ... ... ... ... жасайды. Шымкен қаласында орналасқан ірі

фармацевтикалық зауыты ... ... ... ... дәрі –

дәрмекті жасай отырып, кең көлемде отандық дәрі өндірісіне пайда келтіруде.

Мысалы, алоэ ... ... ... яғни ... ... ... жақсы көретін өсімдік. Ал топырақтағы  артық ылғал бұл

өсімдіктің ... ... ... Ал ... өсімдігі дәнінен,

дымқылы молырақ топырақта  өсіп-өнеді. Дәрілік қасиеті бар ... үйде егіп ... ... егер осы істі ... ... алатын

болсақ, біріншіден, бұл табиғатқа  жасаған көмегіміз, яғни табиғаттағы

өсімдік ... аз ... да ... қор ... ... үйде ... жауапты жұмыстың бірі- ыдыстардағы  топырақтан ылғал үзілмеуі керек.

оларға пайдаланылатын суды біраз ... алып ... ... өсімдіктер

ыдыстарға отырғызылып болған соң 8-10 ... ... 2 ... ... суарады. Шаруашылық заттарын сататын дүкендерде арнайы

тыңвйтқыщ ерітіндісін ... жөн. ... ... ... ... ... ... тырысу керек.

1.3 Дәрілік өсімдік түкті  эрваның емдік қасиеті

Соңғы он жылдың ішінде химия  саласының жетістіктері мен синтетикалық

дәрі – ... ... ... ... ... ... заттарға

деген қызығушылық анағұрлым  артты. Шығу тегі ... ... ... ... ... ... оң ... барған сайын арта түсуде, өйткені

өсімдіктегі ... ... ... ... жан  – ... ... және

табиғатта ешқашан кездеспейтін заттардан тұратын синтездеу  жолымен алынған

химиялық дәрі – ... тән ... әсер ... ... дәрі ... ... ... кезде республикамыздағы  дәрілік заттар шығаратын өндірістік

орындар еліміздің дәрі – ... ... ... 2-3 ... ... ... дәрілік заттарға жалпы  қажеттілік жылына

300 млн АҚШ долларын  құрайды және оның 55 ... ТМД ... ... астамы алыс шет елдерден ... ... ... фармацевтикалық өндіріс құру  өте көп қаржы және ұзақ  қажет

етеді. Дәрілік ... ... ... медицинада және мал

дәрігерлігінде өсімдіктердің  өзін және ... ... ... ... ... тез, әрі ... ... еді.

Соңғы жылдары дәрілік  өсімдіктерді кең ... егіс ... көп ... ... ... отандық шикізат қорын жетілдіруде  бұл

бағыттың ... зор. ... орай ... ... ... ғылыми – зерттеу институттарында  дәрігерлік өсімдіктерді

жерсіндіру және ... ... ... әдістер  жиынтығын жетілдіру,

биологиялық белсенді заттарды анықтап, химиялық тұрғыдан зерттеу, сондай –

ақ өңдеудің әдістер ... ... ... алу жөнінде зерттеулер

жүргізілуде. Дәрілік валерьян өсімдігі жоғарыда ... ... ... ... ... ... дәні екі ... дейін өнімділігін жоғалтпайды.

Валерья дәнін ерте көктемде, болмаса ... ... ... ... 1,5-20 см тереңдікке егеді. Бірінші жылында валерян тамыр

салып, кішкентай жапырақтары  пайда ... ... ... ... ... гүл шоғы ... ... тастау керек.

Осы сияқты шалфей өсімдігі дәннен өсіріледі. Ол үшін шалфей ... ала ... ... көктемде қатар аралығын 30 сантиметрден, 3-4 ... ... ... ... өзінде-ақ көп жапырақты  өскіндер пайда

болады. ал келесі жылы көктемде толық өсіп-өну ... ... ... өніп ... шалфейдің  ағаш жапырақтарымен жауып тастау керек. ал ... ерте ... ... бұтақтардан отырғызған жөн.

Осылар сияқты көптеген дәрілік  өсімдіктерді шаруашылықтарда арнайы

егіп, өсіріп дәрі-дәрмек жасауға  керекті ... ... ... етіп ... және ... аурулары: нефрит пен циститті емдеу үшін, несепте

тас пайда болу аурулары, созылмалы ... ... ... тұз жиналған

кезде қолданылады.

Белгілі аурулардың ішіндегі ең қауіптісі – жүрек қан ... және ... ... аурулары. Міне осы қауіпті ауруларды  көбіне дәрілік

өсімдіктерден ... Бұл ... ... ... ... ... бірі – ... эрва.

Қолдану әдісі: шөптің 1 ас қасығына 1 стакан қайнаған ыстық су құйып,

6-8 сағат ... ... ... 1/3 ... ... ... 30 ... қабылдайды. Емдеу курсы 2-3 апта. Дәрігердің белгілеуімен қабылдаған

абзал.

Дәрілік түкті эрваның (Aerva lanata) ... мен ... ... ... ... ... ... дәрі дәрмектердің ұзын саны 70-ке

жетеді, оларды көбіне жүрек  – қан ... ... ... емдеуге

қолданылады. Жүрек –  қан тамыр жүйесі ауруларын емдеуге  қолданылатын түкті

эрваның ішкі және сыртқы нарықта ... ... ... және осы ... қажетті шөгін-шөп  шикізатының тапшылығын ескере отырып, табиғи ... бай, әрі ... ... ... ... сондай –  ақ оларды

өңдеуді жүргізетін формацевтикалық  зауыты бар ... ... ... осы ... ... ... дақылдар санына енгізу, оны өсірудің

әдістер жиынтығын жетілдіру, сақтау және алғашқы өңдеу бағытындағы ... ... ... ... өте ... ... ... ескере отырып, дәрілік  шүйгіншөпті және

түкті эрваны ... ... ... дақылдың барлық мүмкіндіктеріне

және биологиялық ... ... ... ... ... ... егін ... оны күтіп – баптауды және ... ... ... ... етуге негізделген  үдемелі әдістер

жиынтығы бойынша өсіру  өзекті мәселе болып отыр.

Зерттеу “Оңтүстік Қазақстан  ауылшаруашылық ғылыми-зерттеу ... ... ... ... ... ... ... сәйкес жүргізілді.

Зерттеудің мақсаты.Формацевтика өндірісінде жүрек-қан тамыры жүйесі,

бауыр, бүйрек ауруларын  емдеуге дәрі-дәрмектер дайындау үшін қолданылатын

аса құнды ... ... ... ... ... ... ... мен  алғашқы өңдеудің ғылыми негізделген  жүйесін жасау зерттеудің

басты ... ... ... ... ... ... мол ... түкті  эрва

тамырын алу үшін, оны ... ... ... және ... ... ... ... мақсатындағы зертеу жұмыстарының

міндеттері, олар:

- аймақтық ... – ... ... ... ... ... ... анықтау,

- дақылдың биологиялық  ерекшеліктері мен аймақтың ауа-райын  басты

назарда ұстап, оның қолайлы ... ... мен ... ... тамыр құрамында биологиялық  әсерлі заттардың мол кезінде ... ... ... ... ... алғашқы өңдеу жұмыстарында шикізат сапасын төмендетпеу

жолдарын қарастыру;

- шикізатты ... ... ... тамыр  құрамындағы әсерлі

заттар мөлшерінің сақталуына байланысты ... ... ... ... ... ... тиімділігін  анықтау;

Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Алғаш рет дәрілік түкті эрва Оңтүстік

Қазақстан жағдайында мәдени ... ... ... ... ... –

климат жағдайлары мен  өсімдіктің биологиялық ерекшеліктеріне  байланысты

ғылыми негізделген, оны ... ... ... ... ... ... қоректену алаңдары, өнім жинау мерзімдері, шикізат өнімділігі

және сапасы анықталды. Сонымен ... ... ... ... және

сақтауға бағытталған  алғашқы өңдеудің және тұқым жинаудың жетілдірілген

жолдары айқындалды.

Жұмыстың практикалық  құндылығы. Ауылшаруашылық ... ... ... ... ... жиынтығын енгізіп, дәрілік шикізат, яғни

өсімдік тамырын ... ... ... арттыруға  және осы

өсімдіктен дайындалатын дәрі-дәрмектер өндіруді ұлғайтуға  болады.

Осы уақытқа дейін шет ... ... ... ... ... келген

отандық фармацевтика өндірісінің  мұқтаждары жергілікті жерде орындалып,

өзіндік құнын төмендетуге  қол жеткізілді.

Кесте 1 - Түкті ... ... ... жолы |Өсу ... ... ені ... ... |

| | | ... ... |

| ... | | | ... |- ... ... ... |

|Орташа |- ... ... ... ... |- ... ... ... ... ... ... түкті эрваның сапасын анықтаудағы  биологиялық тәсілдер

Дәрілік өсімдіктер құрамындағы ... ... ... игілік заттары, витаминдер, органикалық  қышқылдар да тағы ... ... ... ... ... өсімдіктер құрамында ... ... ... ... Осы өсімдіктерді емдік мақсатта

пайдаланған сол заттар адам ... ... әр ... ... туғызады. Өсімдіктердің  дәрілік қасиеті осы биологиялық  әсерлі

заттардың түрлері мен ... ... ... ... (гликон ) және қантсыз (агликон),

азотсыз заттардан тұратын ... ... ... ... гликозидтер

ферменттердің және сыртқы әсерлерден бұзылысқа түседі. Сондықтан  жиналған

өсімдікті дереу кептіріп, ал ... ... ... жөн. ... ... өсімдікте өз әсерін жүргізе алмайды. Гликозидтердің бір

тобы жүрек ауруларын  емдеуге пайдаланылады. Олар өте  улы. ... ... ... бұл ... аз ... жасалған препараттар  өте

пайдалы. Гликозидтердің ащы  түрлері асқазанның ас қорыту жұмысын  жақсартуға

қолданылады. Гликозидтердің бір түрі ... Олар ... ... тұқымдастарында  кездеседі. Көбінесе қалампыр және ... ... көп ... ... ... ... ... өт айдауға керекті  препараттарды дайындауға ... ... ... ... бактерицидтік препараттар алуға ... ... ... ... ... жүр. ... құрамы

жағынан эрваның өте жақын, өсімдіктерде кездесетін заттардың ... Қою, ... ... ... ... әр түрлі күрделі қосылыстардан

тұратын зат. Смоланың ұзақ ... ... ... ... деп ... ұзақ ... ... түрін бальзам  деп атайды. ... ... өте ... – ... күрделі  азотты заттар. Бұлар өсімдіктерде

тұздар немесе олардың  негізгі түрінде болады. бұл заттардың  аты араб ... – ... және грек сөзі ... – ... ... екі ... ... рет алкалоид көкнәрден ... ... ұйқы ... ... ... деп ... Содан кейін  әр түрлі өсімдіктерден стрехнин,

бруцин, никотин, ... ... ... өте ... алколоидтар алына

бастаған. Алколоидтардың фармакологиялық  қасиеттері алуан ... ... ... болу ... ... ... емдеу  көбіне

нәтижелі ақталады. Елімізде ... ... ... ... ... өсімдіктер өсетін жердің табиғат  жағдайына, оларды ... ... ... ... ... алколоидтар  мөлшері 2-3

проценттен болады. Алколоидтардың әсіресе, орталық нерв жүйесіне тигізетін

фиологиялық әсері өте ... ... ... ... ... ... ... да, ал за мөлшерде әсерлі емдік қасиеті болады.

Витаминдер – организм тіршілігіне өте ... ... зат. Оның ... мөлшерінің өзі адам, жан-жануар тіршілігінің өсіп-жетілуіне ... ... зат ... ... ... май ... ... сіңіру процесін реттеуге өте үлкен қызмет атқарады.

Витамин жетіспеген уақытта  организмдегі зат ... ... ... жалпы

мүшелер функцияларының жұмыс  істеу ... ... ... ... ... ... ... бар. Олардың көбң осы дәрілік

өсімдіктерде кездеседі. Бұлардан басқа өсімдік құрамында  қызғылт сары ... ... ... сияқты заттар бар. Жоғарыда аталған

заттардан басқа ... ... ... ... ... айта кеткен

де жөн. Өйткені, ферменттер организмдегі биологиялық катализатор, оларсыз

тіршіліктің болуы мүмкін емес. Организмдегі химиялық ... ... және ... тек ... ... ... болып

отырады. Тағамдық заттардың  адам ... тез ... ... ... ... ... белгілі болған. Мексиканың ежелгі

тұрғындары етті пісірудің  немесе ... ... оны ... ... ... ... кейін сол  ағашжапырағымен орайтын болған. Себебі,

осы әдіспен пісірілген ет өте жұмсақ және сіңімді ... ... ... зерттеп  қараса, жаңағы қауын ағашында папаин протеазасы ... ... ... ... ... ... ... қасиеті  жөнінде ел арасында аңыз бар. Қауын ... ... тез ... әрі ... күшті болады деп  ойлаған бір жас жігіт

піскен күрішке қауын  ағашының жапырағын қосып, сол ағаш ... ... ... ... күні сол ... ... жігітіміз қандай болды екен деп

келсе, ағаш түбінде қалған бір топ сүйектерді көреді. Яғни ... ... етті ... фермент – жаңағы жігітті  түгелдей ерітіп

жіберіп, тек сүйектерін қалдырған екен дейді.

Өсімдік организміндегі керекті  заттар негізінен осы ... ... ... ... Ал ... өздері тек қана белоктан тұрады.

олардың организм ішіндегі химиялық процестерді жүргізу жұмысы температураға

байланысты. ... ... ... 470С ... ал 540С болғанда ... ... біз ... етіп ... шикі ... ... ... түгелдей сақталады ... ... ... жалпы  өсімдіктерден әзірленген тағамдарды (салат,

шырын т.б.) сол күйінде ... ... ... ... органикалық

заттар адам организміне  бұзылмай көбірек мөлшерде сіңілетіні анық.

Дәрілік өсімдіктердің құрамындағы  әсерлі заттардың тағы бір тобы ... ... ... ... – ... ... ... темір, хлор, иод тағы басқалары. Тек теңіз капустасының өзінде ғана

59-данастам осындай элементтер  бар. Бұл ... адам ... ... ... ... енген  уақытта әр түрлі ... ... ... кәдімгі  қияр шырынындағы калий қан  қысымын реттеуге, ал ... ... ... ... ... өсімдік  түкті эрваның құрамындағы әсерлі  заттардың тағы ... – ... ... ... жажатындар  – калий, натрий,

кальций, магний, темір, хлор, иод тағы ... Тек ... ... ғана ... ... элементтер бар. Бұл микроэлементтер адам

организміне ... ... ... арқылы енген  уақытта әр түрлі

ауу\ру процестерін тоқтатуға  көмектеседі. Сонымен қатар эрваның ... ... эфир ... да үлкен қызмет атқарады. Эфир майлары ... ... ... мен ... ... ... хош ... ұшатын зат. Өсімдіктердің жоғарыда ... ... ыссы ... бу арқылы айдалынып алынады. Эфир майы өсімдіктердің 2000 ... ... Бұл ... эфир ... ... ... биологиялық өсіп-өну кезеңіне және ауа ... ... ... ... Эфир ... ... әр ... микробтармен,

вирустармен күресуге өте  әсерлі. Сонымен қатар, жүрек-қан  тамыры жүйесінің

қызметін, асқазағ – ішек ... ... және ... түсіруге

мүмкіндік туғызады.

Кесте 2 - Түкті эрваның  даму мен өсу динамикасы

|Мерзім ... см ... см |

| | |Р1 |Р2 ... ... ... ... ... |9,5±1,7 ... ... ... ... ... ... ... ... |31,0±2,8 ... ... ... ... |42,1±2,1 ... ... ... ... ... ... ... дайындалатын қоспаларды  дайындау

Әр түрлі өсімдіктердің  емдік мақсатта жиналған бөліктерін уақтап,

турап, әр түрлі қоспа ... ... ... ... қолдану ел арасында

ертеден таралған. Қазіргі ... ... ... ... ... ... дәріханаларда сатылады. Дегенмен қолда

бар өсімдіктерден жасалған қосындылар дәріханаларда сатылады. ... бар ... үй ... ... ... жасап, пайдалануға