Биология сабақтарында проблемалық оқыту арқылы оқушылардың ізденіс дағдысын қалыптастыру

3. Сөз сырын аңғарса, қызық тым,

Бір сөз бар баспана  болатын 

К-әрпі б-мен г-болса егер,

Жәндік болады, қанды соратын                                                          (бүрге)

4.Шай қалдығында бар әріп,

Алмасқанда жаңа сөз болады

Шақса адамды қызарып

Құрсағына қан толады.                                                                        (маса)

Биологияны көркем әдебиетпен байланыстыру мақсатында   оқушылар     сабақты Қадыр Мырза Әлінің мына өлең шумақтарымен түйіндеді.

Табиғаттан бабамыз ала  берген секілді,                                                        Дарқандықты қазаққа дала берген секілді.                                                       Еркелікті,ерлікті желден алған секілді,                                                                        Мөлдірлікті көгілдір көлден алған секілді.

  Табиғат тақырыбында жазылған шығармаларды оқи отырып оқушылардың тілдік қоры дамиды, қызығушылықтары қалыптасады.

Үйге : §28.Әр түрлі ағзалардың бейімделгіштігіне зерттеу жұмыстарын дайындап келу тапсырмасы берілді.

   7 сыныпта «Жануарлар» бөлімін оқу барысында «Буынаяқтылар типіне жататын жәндіктердің негізгі ерекшеліктері» тақырыбын өту барысы кезінде   оқушыларға үйге «Неліктен бунақденелілер аса ірі мөлшерге дейін өсе алмайды?» деген тапсырма беріліп, сол сұраққа жауап берген оқушы жауабына зер салайық. Сұрақты талдауға қажетті білім оқушыда бар. Бірақ қойылған сұрақ – проблеманы шешуге ол білім жеткіліксіз. Сондықтан оқушыда танымдық ізденіс қажеттілігі туады.¹²

    «Меганевра (лат. Meqaneura) – тас көмір дәуірінде өмір сүрген, инелік тәрізді бунақденеліліердің өліп біткен туысы. Meqaneura monyi деп аталатын бунақдене барлық дәуірдегі аса ірісі болып табылады және қанатын жайған кезде көлемі 75 см. Ірі инеліктер қазіргі кептерлердің көлеміндегі өсімдікқоректі бунақденелілермен (диктионевридтер) қоректенген.

    Дернәсілдері жыртқыш, жер бетінде тіршілік етеді. Меганевраның қазба қалдықтары 1880 жылы Коментриде (Францияда) табылып, 1885 жылы сипатталды. Тағы бір өте жақсы сақталған меганевра 1979 жылы ағылшын графтығы Дербиширде табылған. Меганевра ашылған сәттен бастап, зерттеушілерді мына сұрақ мазалады. Неге, палезой дәуірінде тіршілік еткен аса ірі бунақденелілер қазір жоқ?

Біріншіден, олардың денесі хитинді жабынмен қапталған және бунақденелінің сызықты мөлшерлерінің өсуімен қатар хитинді жабынның массасы да өсуі керек. Денесін қозғалысқа келтіретін бұлшықеттер олардың өсіп ұлғаюын шектейтін түтік тәрізді аяқтарда орналасқан. Ірі бунақденелілер икемсіз және жайбасар болады, олар жыртқыштардың оңай олжасына айналады.

Екіншіден олардың тыныс алу жүйесі жіңішке демтүтіктерден тұрады. Солар арқылы денедегі бүкіл мүшелерге ауа келеді осындай тыныс алу жүйесі тек аса ірі емес мөлшерлерде ғана нәтижелі болады.

Егер кенеттен бунақденелілердің денесі іріленсе, демтүтік арқылы келетін ауа дененің бүкіл қуыстарына жете алмас еді. Ақырында бунақденелі оттек жетіспеушіліктен көп ұзамай өледі.¹³

Сондықтанда да бунақденелілер аса ірі мөлшерге дейін өсе алмайды.                       1911 жылы зерттеушілер мынадай жорамал жасады, таскөмір дәуірінің атмосферасында оттегінің мөлшері қазіргі заманмен салыстырғанда өте

¹² Иманғалиева А. «Дарынды дамыту – ұстаз парызы».  Қазақстан мектебі №1 2011жыл                                                                                                        

  ¹³Ковшарь А.Ф,Ковшарь В.А.Птицы.Школьная энциклопедия (Серия «Животные Казахстана»).Алматы,Атамұра,2006 ж,-312 с                                       

көп болған, сол себепті  де таскөмір дәуірінде тіршілік еткен  бунақденелілер аса ірі мөлшерге дейін өскен», -  деп  7б сынып  оқушысы Төлеген Мирас  жауап  берді.

ІІ. Оқушылардың  өздеріне биологиялық есептер құрастыртып  оны шығарту, шыққан нәтижелерге  тоқталып ой жүгірту. Мысалы 8 сыныпта өткен «Ас қорыту мүшелері» тақырыбындағы сабағымда шығарылуға берілген биологиялық есептерге назар аударайық.

Есеп №1. Егер бір адамға тәулігіне 6 грамм  тұз жеткілікті болса,әр отбасыға бір айда,бір жылда қандай мөлшерде тұз жұмсалады?                                                      (6 гр · отбасы саны) ·30 =

(6 гр · отбасы саны) ·365 =

Бұл есепті шығару арқылы оқушылар тұздың тәуліктік мөлшерін есте сақтайды және тұзды тағамдарды шектен тыс  қолдану адам ағзасына зиян екендігіне көз жеткізеді.¹⁴

Есеп №2. Тамақтанған кезде әр адам 1 грамм нанды шығындайды.150 000  халқы бар қалада бір жылда қанша нан шығындалады?                                                                 (1 гр · 4 мезгіл) ·150 000 = =600 000  = 600 кг

 600 кг · 365 = 219 000 кг = 219 т.

 Әр оқушы өз отбасына есептеп шығаруға болады. Бұл есепті шығару арқылы оқушылар ысырапшылдықты болдырмауға, үнемшілдікке үйренеді. Есептің шарты мен жауап арасындағы мүмкін болатын ойланыс пен толғанысты бастан кешіреді.                                          

6 сыныпта «Көгалдандыру. Ағаштар мен бұталарды отырғызудың мерзімі, тәсілдері» тақырыбы бойынша сабақты бекіту кезінде берілген есептерге назар аударайық.

1-есеп.   Көп пәтерлік үйде 201 адам тұрады. 3 адам бір ағаштан өсіргенде үй жанында қанша ағаш өсіріледі?                               

 Жауабы: 201:3=67 ағаш.                                                                            

2-есеп. Қалада 150 мың адам тұрады. Биіктігі орташа 1 ағаш 3 адамды оттегімен қамтамасыз етеді. Ағаштың қоректену ауданы 12 шаршы метр. Қала халқын толық оттегімен қамтамасыз ету үшін қалада қанша ағаш өсіру керек және ол ағаштар қандай ауданға (га) егілмек?

Жауабы: 150 000:3=50 000 ағаш;

50 000×12=600 000 м² = 60 га 

3-есеп. Жүз пәтерлік үйде орта есеппен 400 адам тұрады. Биіктігі орташа                   1 ағаш 3 адамды оттегімен қамтамасыз етеді. Осы үйдегі барлық тұрғындарды оттегімен қамтамасыз ету үшін қанша ағаш егу керек?

Жауабы: 400:3=133,3 ағаш

4-есеп. Әрбір ұяның ауданы (35×20) см² болған кезде, 1 гектар жерге қанша өсімдік отырғызуға болады?

 Жауабы: 35×20=700 см2 =0,07 м2 ;

10 000: 0,07= 142 857 түп.

¹⁴.Кларин М.В.Инновации в мировой педагогие:обучение на основе исследования,игры и дискуссии.Рига «Эксперимент»,1995,176 с                     

7 сыныпта «Астық  тұқымдастар-бағалы азықтық өсімдіктер»  тақырыбына берілген есептер.1-есеп. Бидайдың «Безостая-1» іріктемесінен әрбір 50 м² бөліктен 3 кг өнім жинаған. Ал 1 гектар жерден қанша өнім жиналған?

Жауабы: 10 000:50=600 кг.

Осы сабақты көркем әдебиетпен байланыстыру мақсатында  Кәрім Сауғабаевтың «Нан туралы өлеңімен» қорытындыладық.

О, адамдар, айтарым бар                                                                                         Нанды баспаңдар!                                                                                                                                        Онда қол жетпейтін аспан бар,                                                                                                                                 Әлі ешкім жазбаған дастан бар.                                                                                         Өтініп сұраймын                                                                                                                                   Ана бол, дана бол, бала бол                                                                                                Нанды баспаңдар!                                                                                                                           Нанға үлкен жүрекпен                                                                                                 Қараңдар!                                                                                                                                            Нанды өмір деп санаңдар.                                                                                                                Нан болмаса,                                                                                                                 Қызығың, бақытың                                                                                                            Құр әуре далбаса...                                                                                                               О, адамдар, кең пейілділер,                                                                                     Бір дән жолда жатса,                                                                                                           Ұлылықпен еңкейіңдер!

    Осы сыныпта «Алқа тұқымдастар кіріккен күлтелі өсімдіктер»                                 1-есеп. Картоптың түйнегінде 20% крахмал және 1,5 % қант бар. 1 тонна картоптан қанша крахмал және қант алуға болады?

Жауабы: 1000×20:100=200 кг крахмал бар.

2-есеп. Әрбір гектар жерден 120 ц картоп алынды. Бір адам күн сайын 300 г картоп пайдаланғанда, қала халқының бәрін картоппен қамтамасыз ету үшін қанша аудан жерге картоп егу керек?

Жауабы: 300 000×0,3×365=32 850 000 кг =328 500 ц;

328 500:120=2 737,5 га.

 3-есеп. Бұрын 1 тонна этил спиртін алу үшін 19 200 кг картоп жасалатын. Қазір химиялық жолмен 7 м ³ ағаш өңдеу арқылы 5 л ағаш спиртін алады.                    1 тонна ағаш спиртін алу үшін қанша м³ ағаш өңдеу керек?                                            Жауабы:  7×1000:5=1 400 м³ ағаш.

 «Техникалық талшықты дақылдар және дәрілік өсімдіктер» тақырыбына берілген есептер.

Бір түп күнбағыс өзінің өсу дәуірінде, топырақтан 40 л су сіңірсе, 1 гектар жердегі 62 500 түп күнбағыс қанша су сіңіреді?

 Жауабы: 62 500×40=2500 м ²

7 сыныпта «Құстарды топқа бөлу» тақырыбын өткен кезде «Жыл құстары қайтар жолдарын қалай табады?» деген сұраққа берген оқушылар жауабына тоқталайық. «Cordis News агенттігі көшпелі құстардың кейбір түрлері жердің магнитті өрісін сезіп, содан бағыт алады деп хабарлаған. Германия және Франция ғалымдарының зерттеулері нәтижесінде бұл сезімдерді криптохрома деп аталатын жарыққа сезімтал молекулаларға байланысты екендігін анықтады. Криптохромалар терең спектрлік жарыққа да сезімтал болып келіп, өсу және даму кезіндегі өмірлік процестерде басты рөл атқарады. Құстардың магнитті өрісін сезулері жарыққа байланысты. Олардың «алтыншы сезімдері» көгілдір және жасыл жарықта да ғана сезімтал болады. Ал басқа жарық толқындарында  керсінше жұмысы баяулайды. Криптохромалар құс көзінің торлы қабықшасында болады. Жыл құстарының өз мекенін табуы керемет таңданарлық. Мысалы, біздің жерімізде мекен ететін қарлығаш жылы жаққа Африкаға ұшып кетеді.Қайтқанда өз мекеніне, өзінің ұя салған үйінің төбесіне қайтып оралады. Осы таңғажайып ішкі құпия механизмге байланысты. Мұны құпия деуіміз құстардың өз мекенін шатаспай дәл табуы әлі де болса құпия болып отыр. Ең жиі таралған теория бұл құстардың бағытты бір-біріне беріп отыруы. Мәселен топтың басындағы басшысы, соңынан жастары ұшып, үйге қайту бағытын үйреніп отырады», - деген жауап тауып келді.

6 сыныпта өткізілген «Жемістер»  тақырыбындағы сабағымда                                                                      жемістердің құрылысын, олардың бір – бірінен ерекшеліктерін ажырата білу,  жемістердің көптүрлілігін, кездесетін жерлерін және пайдасы туралы бұрыннан білетін білімдерін жетілдіру,  оқушыларды әсемдікке, сұлулыққа, сауаттылыққа, салауатты өмір салтына және  табиғатты қорғай білуге тәрбиелеу мақсаты жоспарланды.¹⁵

Сабақтың түрі: Жаңа білімді меңгерту.

Сабақтың әдісі: (жеке, топтық жұмыс) миға шабуыл, деңгейлік тапсырма, мағынаны тану бөлімі, ойтолғаныс бөлімі,сәйкестік тест, семантикалық карта, логикалық-танымдық тапсырмалар берілді.

Жаңа технология: СТО

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі: Сынып “Гүл”, “Сабақ” және “Жапырақ” деген үш топқа бөлінеді.

Қызығушылықты ояту.   Жемістердің пайдасын білеміз бе?

Жемістер - өсімдіктер гүлдеп болғаннан кейін ұрықтанған аналық жатынының жеміске айналуы Жеміс құрылысы^1-6

                                    Жемістер 

Құрғақ жемістер                           Шырынды жемістер

Қабақ  - қабығы қалың, көптұқымды жеміс.  Тұқымдары ішіндегі талшықты қабатында орналасқан. Асқабақ, қауын, қияр.Алма жеміс - Көп ұялы, ішкі бөлігі қатты,әр ұяда 2 тұқымнан болады.Сыртқы қабаты шырынды. Алма, Алмұрт, Шетен жидегі(рябина) Сүйекті жемістердің құрғақ түрі: Кокос, Грек жаңғағы, Миндаль-бадам

¹⁵. Кларин М.В. Педагогическая технология в учебном процессе. – М.: Знание, 1989. – 80 с.

^{№ 1-6}  Сызбанұсқа

Бұршаққап- құрғақ, көптұқымды, тұқымдары жеміс жақтауының жиегіне  бекиді. Асбұршақ(горох)  Бөрібұршақ(люпин) Үрмебұршақ(фасоль)

Бұршаққын- қос ұялы, ішінде ұзынша тартылған жұқа пердесі бар, тұқымдары пердеге бекінеді. 

Орамжапырақ, шалқам,шомыр

Қауашақ- құрғақ, көп тұқымды, қақырайтын жеміс.

Көкнәр, Сасық меңдуана (Дурман), Мақта, Меңдуана, Қызғалдақ                                                                                                                                       Қанатты жеміс - Жеміс серігінің біраз бөлігі жұқарып, қанатқа айналған Жел арқылы таралады.

ДӘНЕК - тұқымы жеміс серігімен тұтасып бірігіп кеткен. Бидай, жүгері, арпа.

Тұқымша - жеміс серігі жеміс  тұқымымен бірікпеген.

Жаңғақ - тұқымдары жеміс серігімен бірікпеген, бос жатады, бірақ жеміс серігі қатайып, ағаштанған.⁷

Көп сүйекті  жинақталған жемістер: тұт ағашы , бүлдірген-малина , таңқурай (ежевика)

Біріккен жемістер - гүлшоғырлардан түзіледі.  Ананас, інжір

Жемістердің пайдасы.⁸

Жемістер әлеміндегі ғажайыптарды білесің бе?

Діңде өсетін жеміс –  жаботикаба немесе бразилия жүзімі. Жемісі ағаш діңінде өсетін мәңгі жасыл  өсімдік.Гүлі ақ түсті жеміс қабығы қалың, хош иісті,жылтыр, тәтті, дәмді, диаметрі 3-4 см, жүзімге ұқсас, әр жемісінде 1-4 дейін тұқымдары болады.